Эндоспермнинг ривожланиши - Ботаника - Рефераты

Эндоспермнинг ривожланиши

Загружено в:

06.05.2023

Скачано:

0

Размер:

405.5 KB

Эндоспермнинг ривожланиши Режа: 1. Эндосперм типлари 2. Эндоспермли, эндоспермсиз ва периспермли уруғлар 3. Уруғмуртак ва эндоспермнинг ўзаро алоқалари

Ёпиқ ўруғли ўсимликларда эндоспермни ҳосил бўлиши одатда учта ядронинг қуйдагича қўшилиш эхтимоли натижасида ҳосил бўлади. 1. Кўпчилик ҳолларда одатда устки (Р 1 ) ва остки (Р 2 ) қутб ядроларини қўшилиши иккиламчи ёки муртак халтасининг марказий ядросини (Р 1 +Р 2 ) ҳосил қилади. Кейинчалик муртак халтага кирган спермийлардан sp бири иккиламчи ядро билан (Р 1 +Р 2 ) +sp қўшилиши натижасида эндосперни бирламчи ядроси ҳосил бўлади. 2. Қутб ядролари ва спермийнинг қўшилиши бир вақтда юзага (Р 1 +Р 2 +sp) келади. 3. Спермий аввал устки қутб ядроси билан қўшилгандан сўнг оталанган қутб ядроси остки қутб ядроси билан қўшилади (Р 1 +sp) +Р 2 . 4. Спермий аввал остки қутб ядроси билан қўшилгандан сўнг оталанган қутб ядроси устки қутб ядроси билан қўшилади (Р 2 +sp) +Р 1 . Қўш уруғланишдан кейин энг аввал муртак хатасидаги эндоспермнинг бирламчи ядроси бўлина бошлайди, чунки у цитоплазманинг қуюқ тўпламида жойлашади ва антиподлар тарафидан келаётган озуқа моддалардан кўпроқ фойдаланиш имкониятига эгадир. Марказий ҳужайра ядроси бир неча марта бўлингандан кейин эндосперм (эндо- ички, сперма- уруғ) деб аталувчи туқима ҳосил бўлади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг эндосперм тўқимаси кариологик жиҳатдан ҳам хилма-хил бўлиб, турли ўсимликларнинг эпидермасидаги ядро ўзининг шакли, катта-кичиклиги билан эндоспермнинг ривожланиш ва шаклланиш даврларида ўзгариб боради. Эндоспермнинг ядросини икки йўналишда: уларнинг хромосома тўплами ва эндоспермни етилиши жараёнида рўй берадиган ўзгаришлари ўрганилган. Маълумки, эндоспермнинг бирламчи ядроси марказий ҳужайранинг ядроси спермий билан қўшилиши натижасида юзага келади. Бу ядрони юзага келишида муртак халтани ривожланиш типига кўра, Olnothera ўсимлигида битта, Peperoma ўсимлигида 14 та гача ядро иштирок этади. Шунга боғлиқ ҳолда эндоспермнинг бирламчи ядросини плоидлиги 2 дан 15 та гача

ўзгаради. Одатда эндосперм триплоид бўлади. Бу эса кўпчилик ёпиқ уруғли ўсимликларнинг Palygonum типдаги муртак халтасига тўғри келади. Эндоспермнинг шаклланиш ва ривожланиш даврларида унинг ядросини плоидлиги сезиларли даражада ўзгариши кўпинча муртак халтанинг халазал қисмда кузатилади. Полиплоид ядроларнинг ҳосил бўлишига эндомитоз раституцион ядроларнинг ҳосил бўлиши сабаб бўлади. Бу ҳар иккала ҳолатда эндосперм фавқулотда 384 ва 24576 плоидликларни юзага келишига олиб келади. Шуни алоҳида қайд этиш лозимки, эндоспермдаги ядрони полиплоидлиги унча кўп бўлмаган объектларда аниқланган. Шу билан бир вақтда ўрганилган кўплаб ёпиқ уруғли ўсимликларнинг эндоспермларида ҳужайра битта триплоид ядродан иборат. Эндоспермнинг ривожланиш ва шаклланиш жараёнларидаги ядрода рўй берадиган ўзгаришларни кўплаб мутахассис тадқиқотчилар ўрганган. Эндоспермда биринчи митоз тарздаги бўлинишлар одатда меъёрида рўй беради. Кейинчалик, айниқса бир паллали ўсимликларда халазал қисмдаги ядрода меъёрдан ташқари ҳолатдаги – аномал бўлинишлар кузатилади. Аномал бундай бўлинишлар урчуқ ипларини ҳосил бўлишида, хромосомаларнинг ҳаракатини секинлашувида, хромосомаларни бир-бирига ёпишиб қолиши натижасида содир бўлади. Меъёрий равишдаги бўлинишларнинг бузилиши нуклеар эндоспермни целлюляр эндоспермга ўтиш ҳолатида ҳам рўй беради. Бу ҳолат антипод яқинидаги ядрони парчаланишида ифодаланади. Бошоқли ўсимликлардаги эндоспермни етилиш даврида ҳужайрада тўпланаётган крахмал доналарининг таъсирида ядро эзилади ва парчаланиб кетади. Эндоспермнинг ультра тузилиши бўйича мутахассис тадқиқотчилар нуклеар эндосперм цитоплазмасида органоидлар камлигини, целлюляр эндоспермнинг ҳосил бўлишида унинг цитоплазмасида ҳар қандай ўсимликнинг ҳужайрасига хос органоидлар мавжудлигини аниқлаган. Уруғни пишиб етилиш даврида эндосперм ҳужайраларида ҳар қандай ғамловчи ҳужайраларда ядронинг шакл ўзгариши, рибасомалар сонининг

камайиши, эндоплазматик тўр, пластидлар, митохондрийларнинг мембраналарида ўзига хос ўзгаришлар содир бўлиши кузатилади. Алейрон қаватнинг ҳужайраларида биз юқорида қайд этган ўзгаришлар рўй бермай ундаги органоидлар ўз ҳолича қолади. Эндосперм ривожланиши муртак ривожланиши билан параллел равишда ўрганилган. Эндосперм марфологияси, кариологияси, заҳира озиқ моддаларнинг гистокимёси, уруғни пишиб етилиш давридаги муртак ва эндосперм тўқимаси орасидаги ўзаро таъсирларнинг аниқ ифодаланган алоқалари, сунъий озиқ муҳити шароитида эндосперм ва уруғни униш давридаги ҳолатлари ўрганилган. ЭНДОСПЕРМ ТИПЛАРИ Эндоспермнинг қуйидаги 3 типи фарқланади: (расм). 1. Нуклеар эндосперм. 2. Целлюляр эндосперм. 3. Базаль эндосперм. Ядроли ёки нуклеар эндосперм- эндоспермни бирламчи ядроси бўлинишида ҳужайра пўсти ҳосил бўлмайди, бунинг натижасида муртак халтанинг плазмасида алоҳида турадиган кўп миқдордаги эркин ядролар ҳосил бўлиши билан характерланади.

расм. Эндоспермнинг ривожланиш типлари (схема). (Rodkiwicz, 1973); а- ядроли эндосперм , б- ҳужайрали эндосперм , в- Helobiae – тип . Эндоспермнинг бу босқичидаги ривожланишида ҳосил бўлган ядролар муртак халтаси девори бўйлаб жойлашади. Ядроли эндоспермда ценоцит босқичи кузатилиб, ценоцитни ташкил қилган ядролар морфологияси, тузилиши ва хромосома тўплами билан одатда анча фарқланади. Бундай хилмахил ядроларни ҳосил бўлишини сабабини Т.Ф.Петрова (1970) хроматиндаги агглютинация билан изоҳлайди. Агглютинация билан бир қаторда ядроларни қўшилиши, митотик урчуқларни бирлашиши ва хромосомаларни қайта тақсимланиши кузатилади. Эндоспермда маълум миқдордаги ядролар ҳосил бўлганидан кейин, уларнинг орасида ҳужайра девори пайдо бўлади (3 6 -расм, в-д; 38, в ). Ҳужайра девори ҳосил бўлгунча алоҳида ядроларнинг сони айрим ўсимликларда 4 гача етса, бошқаларда уларнинг сони 2000 дан ортади.

Маълумотларига кўра, ҳужайра ядроларни бир-биридан ажратадиган тўсиқ деворларни ҳосил бўлишида гольжи аппарати муҳим аҳамият касб этади . Нуклеар эндоспермда ҳужайра деворини ҳосил бўлиши муртак халтанинг микропиляр қисмидан, ёки халазал қисмидан, баъзан ён қисмларидан бошланиб, кейин марказга томон йўналади. Муртак халтадаги барча ядроларда тўлиқ ҳужайра девори ҳосил бўлмаслиги мумкин, шунинг учун алоҳида ядролар унинг ўртаси ёки халазал қисмида қолади. Ҳужайрали ёки целлюляр эндосперм. Эндоспермнинг бирламчи ядросини бўлиниши ҳужайра пўсти ҳосил қилиниши билан боради. Бу типдаги эндосперм магнолия, қўнғироқгул, лабгудошлар, ва мураккабгулдошлар вакилларида учрайди. Ҳужайрадаги тўсиқларнинг юзага келиши турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларда турлича тарзда рўй беради. Биринчи ва иккинчи кўндаланг тўсиқ қандай жойланишига кўра тўрт кўринишдаги ҳужайрали эндосперм фарқланади: 1. Биринчи тўсиқ кўндаланг, ундан кейин иккита ёш ҳужайрада узунасига тўсиқлар ҳосил бўлади. 2. Биринчи тўсиқ узунасига кейинги иккита ёш ҳужайрада кўндаланг тўсиқлар ҳосил бўлади. 3. Биринчи ва иккинчи тўсиқлар ўзаро кесишган ҳолда ўтади. 4. Биринчи тўсиқ қийшиқ ҳолда ўтади. Базаль ёки Helobiae эндосперм – оралиқ тип ҳисобланиб биринчи марта Helobiae тарибиниг турларида топилган. Бу тип асосан бир паллали ўсимликларда кенг тарқалган бўлиб, эндоспермнинг бирламчи ядроси биринчи бўлинишидан кейин ҳужайра тўсиғи ҳосил бўлади. Бу тўсиқ ҳужайрани иккита: катта-микропиляр ва кичик-халазал ҳужайраларга бўлади. Халазал ҳужайрада эндоспермни ривожланиши икки йўл билан: дастлаб эндосперм нуклеар типда, кейин целлюляр типда ёки бирданига целлюляр типда ривожланади. Муртак ва эндоспермнинг типлари ўзаро бир бирига боғлиқ бўлиб, қайси тур ўсимликнинг муртаги тез ривожланса ўша

ўсимликларда ядроли эндосперм учрайди ва ядролар орасида тўсиқ муртак тўлиқ шаклланиш якунида пайдо бўлиши кузатилади. Шунингдек муртаги секин ривожланувчи ёки тўлиқ шаклланмайдиган паразит, эпифит ва сапрофит каби ўсимликларда одатда ҳужайрали эндосперм учрайди ёки эндосперм бутунлай ҳосил бўлмайди. Эндосперм ривожланиш жараёнини уч даврга ажратиш мумкин. Биринчиси эндосперм ривожланишининг дастлабки даврида ядролар ёки ҳужайралар сонининг кўпайиши билан боғлиқ. Иккинчиси ҳужайрали босқичига ўтганидан кейин бошланиб, у ҳужайранинг турли қаватларини сезиларли даражадаги морфологик табақалашувлари билан боғлиқ. Учинчи давр озиқ моддаларни тўпланиши билан характерланади. Бу учала давр алоҳида ҳолда ривожланмай, бир-бирини давомчиси ҳолида рўй беради. Эндосперм ҳужайраларининг табақалашуви ва уларда озиқ моддаларни тўпланиши кўп ҳолларда бир вақтда содир бўлади. Эндоспермал гаусторий. Helobie-эндосперм типидаги ўсимликлар эндоспермида турли кўринишдаги гаусторийлар (сўрғичлар) ҳосил қилади. Унинг қуйи қисми ёки базал апарат одатда гаусторий вазифасини бажаради. Шунингдек баъзан ядроли эндоспермда ҳам гаусторий ҳосил бўлади. Гаусторий ва гаусторий кўринишдаги ҳосилалар ҳужайрали эндоспермда айниқса кўп учрайди. Улар муртак халтанинг юқори пастки хатто ён қисимларида турли туман кўринишда ҳосил бўлади. Эндоспермал гаусторий бошқа типдаги гаусторийлар каби муртаги тез етиладиган ўсимликларда она ўсимликнинг туқималаридан озиқ моддаларни сўрилишини ва моддалар алмашинуви самарадорлигини ошишида ёрдам беради. Гаусторий ядроси эндосперм ядроси каби полиплоидлиги билан характерланиб тухтовсиз эндомитоз бўлиниши натижасида реституцион ядроларда хромосома тўплами ортиб бориши кузатилади. Эндосперм ядроси ва эндосперм гаусториясидаги полиплоидликнинг мавжудлиги уларни юқори физологик акивлигидан далолат беради. Гаусторий ядросининг

хромосомалар тўплами эндосперм ядосининг тўпламидан ҳам кўп бўлиши кузатилган. Thesiumнинг иккита турида халазал гаустория ядроси 384 п Euphrasia rostkoviana ва E.Minima турларида тўрт ядроли микропиляр гаусториянинг ядроси-768 п тўпламга, Pedicularis palustrisнинг тўрт ядроли микропиляр гаусториянинг ядроси-1536 п тўпламга Melandrium pretenseнинг икки ядроли халазал гаусторияси 3072 п , Arum maculatumда эса халазал гаусториянинг биргина ядроси энг юқори 24576 п , тўпламга тенглиги кузатилган. Турсунов Ж (1984) Ўрта Осиёнинг турли иқлим шароитида ўсувчи сапонин тутувчи чиннигулдошлар оиласининг 16 тур ўсимлигини барчасида кучли ривожланган халазал эндоспермал гаусторий ҳосил бўлишини ва турли туркумларда муртак ривожланишининг маълум босқичларда ҳосил бўлиши ўрганилган. расм. а –Acanthophyllum cyrtostegiumнинг ривожланаётган уруғдан ажратиб олинган муртак ва эндоспермал гаустория; б –Acanthophyllum korolkoviiнинг шарсимон муртак давридаги эндоспермал ценоцит ва халазал гаусториянинг кўп сонли бир ядроли бармоқсимон ўсимталарининг кўриниши (Ж.Турсунов, 1984). Жумладан, Gypsophilla ва Saponaria туркумларининг турларида уруғланишга қадар муртак халтанинг халазал гаусторийси ҳосил бўлиши, Acantophyllum Allochrusa эндоспермал ценоцит даврида, Allochrusa ва

Saponaria турларида халазал эндоспермдан ташқари муртак халтада 4-6 ядроли эндосперм даврида одатда битта, Gypsophillaда иккита, Acantophyllumда эса биттадан тўрттагача, A. Красченикниковида микропиле қисмида ҳам ҳосил бўлиши Acantophyllum ва Allochrusa турларида эса бир ядроли чанг найи кўринишидаги ўсимталар ён эндоспермал гаусторийларда ҳам ҳосил бўлиши кузатилган (расм). Эндосперм қисқа вақт 6-8 Acantophyllum туркумида бошқа турларида 8- 10 кун давомида ривожланиётган муртак томонидан тамоман ўзлаштирилиб юборилади. Етилган уруғда эндосперм микропиле қисмидагина қалпоқча кўринишда сақланиб қолади. Орхидеядошлар оиласининг вакилларида эса эндосперм бўлмаслиги улардаги характерли белгиси ҳисобланиб, кўпинча уларда муртак осилма сопининг пастки қисми ривожланиб гаусторийни ҳосил қилади. Қайсики гаусторий микропиле орқали уруғбандга кириб боради ва хатто планцетага ботиб кириши кузатилган. Бу гаусторийлар улар учун эндосперм ўрнини эгаллайди чунки улар атрофдаги ҳужайралардан озуқа моддаларни ўзлаштиради ва муртакка етказиб беради. ЭНДОСПЕРМЛИ, ЭНДОСПЕРМСИЗ ВА ПЕРИСПЕРМЛИ УРУҒЛАР Ёпиқ уруғлиларнинг эндосперми ҳали тўла даражада табақалашмаган ҳолдаги тўқима ҳисобланаиб, у ғалладошларга мансуб ўсимликларда аниқ ифодаланган. Ғалладошларнинг эндосперми ташқи периферик, периферик ости ва марказий қаватлардан ташкил топган бўлиб, периферик қаватнинг қалин пўстли қўйиқ цитоплазмали вакуоласиз ҳужайраларда оқсил танача кўринишида тўпланади. Бу қаватни алейрон қават деб аталади. Марказий қисм вакуолалашган йирик паренхиматик ҳужайралардан иборат. Ривожланишнинг кейинги даврида уларда крахмал тўпланади.

Эндоспермда турли қават ҳужайраларини ҳосил бўлиши айрим ёпиқ уруғли ўсимликларида ҳам кузатилган. Периферик қаватнинг аниқ табақалашиши Solonaceae оиласининг айрим ўсимликларида эпидермиснинг характерли белгиси бўлиб ҳисобланади. Эндоспермда заҳира озиқ моддаларнинг тўпланиши унинг морфологик табақалашуви тугаши биланоқ бошланади. Озиқ моддалар эндоспермнинг барча қатламлари бўйлаб тарқалиши одатда бир хил бўлади. Айрим туркум ўсимликларда эндоспермнинг периферик – қисмида унинг ўрта қисмига нисбатан заҳира озиқ моддалар кўп тўпланади. Эндосперм заҳира озиқ моддалар оқсил, ёғ, крахмал ва қанддан иборат. Маълумки, оқсиллар оқсил танача кўринишида тўпланади. Ҳужайра вакуоласидаги оқсилли таналар уруғнинг етилиш даврида унинг сувсизланиши натижасида тўпланади. Вакуоланинг ташқи четига яқин қисмида аввал кристаллоид, бирмунча кейин битта ёки бир неча глобоидлар ўзаро алоқада бўлади. Кристаллоид ва глобоид атрофида оқсил таналарининг асосий массаси тўпланади. Оқсилли таналарнинг морфологияси турли систематик гуруҳ ўсимликларнинг уруғларидаги эндоспермда турлича кўринишларга эга. Одатда оқсил таначаларини уч хили фарқланади: кристаллоидлар ва асосий массадан; лобоид ва асосий массадан; кристаллоид, глобоид ва асосий массадан иборат бўлади. Бошоқдошларнинг эндоспермида оқсил алейрон қаватдан ташқари эндоспермнинг бошқа ҳужайраларида ҳам тўпланади. Бу оқсил олдин томчи ҳолида пайдо бўлади, кейин улар ўзаро қўшилиб шарсимон кўринишга келади. Дон етила бориши вақтида оқсилли шарлар крахмал доналари билан зичлашиб, боғламларга айланади ва крахмал доналарининг оралиғини эгаллайди. Кўплаб турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларнинг эндосперм ҳужайраларида оқсилдан ташқари крахмал ҳам тўпланади. Бошоқдошларнинг оиласига мансуб ўсимликларнинг турли туркумларида крахмал эндоспермнинг марказий қисмини тўлдиради. Крахмал бирмунча

йирик ва майда доналар кўринишида тўпланади. Шундай доналарнинг ўзаро нисбатлари эндосперм тузилишини белгилайди. Йирик донали эндоспермни кўпроқ тўпланиши шишасимон эндоспермни, майда донли эндосперм унсимон эндоспермни ҳосил бўлишига олиб келади. Катта донали ва майда доналарнинг ҳосил бўлиши илгари тадқиқотчилар турлича талқин қилган. Йирик юмалоқ ва овал кўринишдаги крахмал доналари меъёридаги катталикдаги пластидларда, майда донали крахмал кичкина пластидларда ҳосил бўлади, деб ҳисоблаганлар. Бу борада олиб борилган электрон микроскопдаги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, катта донали ва майда донали крахмал доналари битта пластидлардан ҳосил бўлар экан. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг кўпчилик турларидаги уруғнинг эндоспермида ёғ катта ва кичик томчилар ҳолида тўпланади. Баъзан эндоспермда ёғ ва крахмал биргаликда тўпланади. Уруғ етила борган сари крахмал деярли ўзлаштирилади, натижада ҳужайраларда ёғ қолади. Бундай ҳолат биз мойли ўсимликлар деб атайдиган ғўза, соя, кунжут кабиларда рўй беради. Ниҳоят баъзи ўсимликларда озиқ моддалар билан тўлган ва перисперм деб аталадиган тўқима нуцеллус сақланиб қолади ва ўсади. Периспермли уруғлар руянгулдошлар, чиннгулдошлар, занжабилгулдошлар, нилуфарсимонлар, қалампирсимонлар, шойигуллилар оилаларига кирадиган талайгина авлодларда учрайди. Одатда муртак халтанинг ривожланишида нуцеллус туқимаси тўлиқ редукцияланиб кетади, лекин айрим ўсимликларда у қисман сақланиб қолади ва уруғнинг захира озиқ моддасипериспермга айланади. Айни вақтда бундай уруғларда перисперм ёки эндосперм ёки иккаласи баравар сақланиб қолади. Уруғларда алоҳида озиқ эндосперм ёки перисперм тўқималарини бўлиши примитив белги ҳисобланиб унинг йўқлиги билан боғлиқ ҳолда озиқ моддаларни муртакнинг уруғпаллаларда тўпланиши ва муртакнинг уруғдаги бошқа туқималарга оз миқдордаги тобе бўлиши прогрессив белги ҳисобланади.

Уруғда олиб борилган кўплаб биокимёвий тадқиқотларда ферментлар ва витаминлар каби турли туман физиологик жиҳатдан фаол моддалар тўпланиши аниқланган. Бу моддаларнинг турли туманлиги, уларнинг миқдори ва эндоспермда жойлашиши турли систематик гуруҳларга мансуб ўсимликларнинг уруғларида турлича бўлади. Уруғда ҳосил бўладиган эндоспермнинг асосий вазифаси муртакни озиқ моддалар билан таъминлаш ва озиқлантиришдан иборатдир. Шу билан боғлиқ ҳолда бир гуруҳ ўсимликларда эндоспермидаги озиқ моддаларни муртак шаклланиш даврида тўла ёки қисман ўзлаштиради, унинг қолган қисмини уруғ унаётганда фойдаланади. Гулли ўсимликларнинг баъзи бир турларида уруғда кўп эндосперм бўлиб, уруғнинг асосий қисмини эгаллайди. Бундай уруғлар бошоқли ўсимликлар, томатдошлар, соябонгулдошлар ва пиёздошлар оилаларига мансуб ўсимликларга хосдир. Раънодошлар, қовоқдошлар, мураккабгулдошлар, бутгулдошлар ва архиддошлар (салабдошлар) оиласининг туркумларидаги турларда уруғлар бутунлай эндоспермсиз бўлади. Эндоспермсиз уруғларда муртакнинг ўсиб ривожланиши учун зарур бўладиган озиқ моддалар муртакнинг уруғпаллаларида тўпланади. Уруғдаги эндоспермнинг вазифаси фақат муртакни озиқлантиришни таъминлашдангина иборат эмас. Эндоспермнинг бирламчи ядроси зиготанинг ядросидаги каби ҳар иккала ота ва онанинг кўплаб ирсий белгиларини тутади. Бунинг таъсирида уруғкуртакнинг бошқа тўқималарига нисбатан муртак ривожланишининг дастлабки даврларида юқори аҳамиятга эга бўлади. Эндоспермнинг табақалашуви муртакнинг ўсишига ҳам таъсир қилади. Маълумки, уруғда эндоспермнинг йўқлиги ёки унинг қисман бўлиши муртакни яхши ривожланишига олиб келмайди. Натижада у табақалашмаган ҳужайраларнинг тўпламидан иборат шарсимон кўринишга эга бўлади. Эндоспермни муртакнинг табақалашувидаги аҳамиятини ўрганишда муртакни сунъий озуқа муҳитда ўстириб, кўпайтириб ўрганиш тажрибалари

катта аҳамият касб этади. Муртакни in vitro усулида ўстириш бўйича мутахассис тадқиқотчиларнинг тажрибалари натижа бермаган. Бу ҳолат уруғда эндосперми бўлмаган ўсимликларда рўй берган. Икки ҳужайрали проэмбрио сунъий озиқ муҳитда меристематик ўсишни ҳосил қилган. Ҳужайраларнинг табақалашуви кузатилмаган. Лаборатория шароитида сунъий озуқа муҳитда плацетали уруғкуртак ўстирилиб, эндосперм шаклланиши учун етарли шароит яратилганда, меъёрдаги шаклланган муртакли уруғ ҳосил бўлган. Шунга кўра in vitro шароитида муртакдаги табақалашув эндосперм ривожлангандагина амалга ошади. Муртакнинг физиологик фаол моддаларини таъсири ҳам бўлса керак. УРУҒМУРТАК ВА ЭНДОСПЕРМНИНГ ЎЗАРО АЛОҚАЛАРИ Муртак ва эндосперм ривожланар экан, албатта улар орасида ўзаро алоқалар амалга ошади. Бундай алоқалар анчагина мураккаб тарзда содир бўлади. Бу жараён муртак ва эндоспермнинг турли даврларидаги морфологик белгиларида аниқ намоён бўлади. Ёпиқ уруғлиларнинг жуда кўпчилик турларида эндосперм муртакдан олдин ривожланиши аниқланган бўлиб, М.С.Яковлев (1950) эндосперм кўпроқ озиқ моддаларга эгалиги туфайли зиготага нисбатан илгарироқ бўлина бошлаб, бу унинг муртак халтада қулай ҳолатда жойлашганлиги туфайли озиқ моддани биринчи бўлиб олади, деб ҳисоблайди. Е.Н.Герасимова-Навашина бир-бирини давомчиси бўлган, марказий ядроларни ўзаро ва спермий билан қўшилиши эндоспермнинг бирламчи ядросидаги физиологик фаоллиги туфайли рўй беради ва у бўлинишларнинг тезлигида ҳам намоён бўлади, деб ҳисоблайди. Эндосперм ривожланишининг дастлабки даврларида муртакка нисбатан физиологик жиҳатдан анча фаол бўлади. Бу ҳолат унинг тўла даражада шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Уруғ етила борган сари эндоспермнинг фаоллиги сусайиб муртакнинг фаоллиги орта бошлайди.

Эндосперм муртакнинг ҳаётий даврини бошланғич даврларидан бири деган фикрлар мавжуд. Муртак ва эндосперм орасидаги муносабатлар улар ўзаро яқин бўлган чегара жойларида аниқроқ ифодаланади. Бу жой шаффоф кўринишда бўлиб, унда эндоспермнинг парчаланаётган ҳужайра қолдиқлари ҳам кўринади. Эндосперм ҳужайралари муртакнинг таъсирида уни ўраган тўқималар томонидан ажраладиган моддалар туфайли парчаланади. Нуклеар ёки целлюляр эндосперм типини қайси бири филогенетик жиҳатдан аҳамияти юқорироқ деган саволга мутахассисларнинг бир гуруҳи целлюляр эндосперм филогенияда соддароқ деб ҳисоблашса, иккинчилари нуклеар тип филогенияда юқори ўринда туради, деб ҳисоблайди. Бунда улар бу тип эндоспермни айрим жинсли ва бир паллали ёпиқ уруғли ўсимликларнинг Polyсearpyceae оиласи вакилларида кенг тарқалган деган фикр билдиришади. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрларича, муртак типлари ва эндосперм орасида мустаҳкам алоқадорликлар мавжуд. Муртак тез ривожланадиган ўсимликларнинг уруғларида одатда нуклеар эндосперм бўлади, ундаги ҳужайралар муртак тўла ҳолда шаклланиб бўлганидан кейин кечроқ ҳосил бўлади. Муртакни ривожланиши секин содир бўладиган ўсимликларнинг уруғларида одатда целлюляр эндосперм ҳосил бўлади. Мутахассис тадқиқотчиларнинг кейинги йилларда олиб борган тадқиқотлари асосида эндоспермнинг ривожланиши нуклеардан целлюляр типга томон ихтисослашиб борган деган хулосага келишган. Чунки систематик жиҳатидан юксак даражадаги тузилишларга эга бўлган ўсимликларда целлюляр типдаги эндосперм мавжудлиги билан характерланади. Қайси типдаги эндосперм филогенияда прогрессив эканлигига қарамай, бу белги турли гуруҳ ўсимликларни характерлай олади. Зеро, нуклеар эндосперм барча Monochlamydae ўсимликларида, кўпчилик Choripetalaе ва бир паллалиларда учрайди. Базаль эндосперм кўпчилик бир паллалилар таркибидан Nimpheaceae оиласига ва Rosales таркибидан Saxifragaceae

оиласига ва Cruinales таркибидан Linaceae оиласига мансуб туркумларнинг турларига хос. Шу билан бирга, бу гуруҳларнинг ичида битта тартиб ва оилаларда эндоспермнинг битта типи, бошқаларда иккита ва фақат Ranales ва Rosales таркибларида эндоспермнинг ҳар учала типи учрайди. Эндоспермнинг ривожланиш даврида аномал ўзгариш ҳам рўй беради. Аномал ўзгаришлар асосан ўсимлик ўсаётган шароитда ташқи муҳитдаги эндоспермни ривожланишига салбий таъсир этадиган омиллар, дурагайлар ва полиплоидияни ҳосил бўлиши билан рўй беради. Бу уч хил сабаб туфайли эндосперм ривожланишидаги аномал ўзгаришлар натижасида уруғ етилишидаги жараёнларни қисман ёки бутунлай тўхтатишга сабаб бўлиши мумкин. Таъсири кам бўладиган ўзгаришларга эндоспермни ривожланиш тезлигига таъсир этадиган омилларни киритиш мумкин. Бундай ўзгаришларнинг натижасида муртак халтага озиқ моддаларнинг келиши ўзгаради, оқибатда муртак етарли даражада ривожланмай қолиши ёки аксинча, меъёрдаги эндоспермдан кучлироқ даражада ривожланишига сабаб бўлиши мумкин. Таъсири кучли бўладиган номутаносибликлар оқибатида эндосперм бутунлай ҳосил бўлмаслиги ёки тўла етилмаслиги мумкин. Баъзи ҳолларда унинг ҳужайралари ва ядросининг парчаланиши рўй беради. Бунинг натижасида уруғ нобуд бўлади. Уруғланиш рўй бермаса эндосперм ҳосил бўлмайди, ёки бирламчи ядрода бўлинишлар амалга ошмаслиги ҳам юқоридаги ҳолатга сабаб бўлади. Бу ҳолат кўпчилик ҳолларда тур ва турлараро дурагайлашда шунингдек, турли ноқулай омилларнинг таъсири туфайли содир бўлади. Дурагайларда эндосперм ривожланишининг турли босқичларидаги ҳалокати модда алмашинувидаги номутаносиблик натижасида озиқ танқислиги рўй бериши мумкин. Эндоспермни тўла ҳолда ривожланмаслиги, меъёрида ривожланган уруғлардан ҳаётчанлигининг пастлиги билан ажралиб туради. Бундай уруғларда муртак етук ҳолга келмасдан олдин нобуд бўлиши натижасида тўла қимматли уруғ ва мевалар ҳосил бўлмайди.

Адабиётлар: 1. Буригин. В. А. Жонгуразов. Ф. Х. Ботаника “Ўқитувчи” Т.: 1977. 2. Курсанов. В. А. Камарнитский Н. А ва бош. - Ботаника “Ўқитувчи” 1977. И ИИ том. 3. Ҳамдамов И, Шукруллаев П ва бошқалар- ботаника асослари “Меҳнат” Т.: 1990. 4. Сохабиддинов. С. “Ўсимликлар систематикаси” И ИИ боб. “Ўқитувчи” Т.: 1976. 5. Ҳамидов “Ўсимликлар географияси” “Ўқитувчи” Т.: 1984. 6. Белолипов. И. В. Шералиев. А. Ахадова. М. А. “Ўрта Осиё ўсимликлари марфалогияси” СОП, ТИПО, Т.: 1991. 7. Ҳолдаров. Х. Хожиматов. К. Х. “Ўзбекистон ўсимликлари”, “Ўқитувчи” Т.: 1992. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Уруғланиш ва уруғнинг ривожланиши

Макроспорогенез ва оналик гаметофитининг ривожланиши

Муртак ва майса - юксак ўсимликлар органларининг пайдо бўлиши

Уруғнинг униб чиқиши ва ўсимтанинг ривожланиши

Цитоэмбирологиянинг амалий жиҳатлари