Apomiksis - Ботаника - Рефераты

Apomiksis

Загружено в:

06.05.2023

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Apomiksis Reja: 1. Partenogenez 2. Aposporiya 3. Adventiv embrioniya 4. Apomiksis ro`y berishining sabablari 5. Apomiksisdan seleksiyada foydalanish 6. Apomiksis evolyutsiyasi

Gulli o`simliklarda jinsiy va vegetativ ko`payishdan tashqari apomiksis deb nomlanuvchi ko`payish ham mavjud. Apomiksis bu erkak va urg`ochi gametalarni qo`shilishi bilan bog`liq bo`lmagan, biroq urug` yordamidagi ko`payishdir. Apomiksis birinchi marta ingliz botanigi J.Smit tomonidan 1839 yili tikanli alxorniya o`simligida aniqlangan. Keyinchalik A.Braun (1860) va E.Strasburgerlarning (1878) izlanishlari, bu tur o`simlikda murtak xalta yaqinidagi somatik hujayralardan murtak hosil bo`lishini aniqlagan. Murtak xalta yaqinidagi somatik hujayralardan yuzaga kelgan murtak va murtak xaltaning ichiga kirib, u yerda to`la yetilishga erishgan. Keyinchalik bir qator o`simliklarda urug`lanmasdan murtak hosil bo`lishining boshqa xillari ham aniqlangan. Shunga qaramay, o`simliklardagi apomiksis orqali ko`payish istisno sifatida qaralgan. XX asrning 30 yillariga kelib bu borada ko`plab ilmiy ma’lumotlar to`planganidan keyin o`simliklardagi ko`payishning bu turi botanik olimlar tomonidan tan olingan. Apomiksisni yanada chuqurroq o`rganishning natijalari o`simliklardagi ko`payishning bu turi evolyutsiya va seleksiyada katta ahamiyat kasb etishi aniqlangan. Apomiksis jinsiy ko`payishdan kelib chiqqan va filogenetik jihatdan ancha yosh belgi bo`lib hisoblanadi. Shu boisdan apomiksis amfimiksis bilan uzviy bog`langan. Hozirgi kunga kelib, bu borada olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning natijalari shuni ko`rsatadiki, biror oila yoki turkum o`simlikda faqat apomiktik ko`payishni o`zi uchraydi holos deyish to`g`ri bo`lmaydi. Bir turga mansub o`simlikning o`zida ham apomiksis ham amfimiksis birgalikda uchraydi. Yopiq urug`li o`simliklar oilalarining ko`pchiligida apomiksisning turli ko`rinishlari aniqlangan. Bir qator olimlarning bu boradagi ilmiy izlanishlarining natijalari asosida apomiksisning tip klassifikatsiyalari yaratilgan. Chunki ular, o`zlarining klassifikatsiya tiplarini apomiksisni morfologik va embriologik belgilariga asoslanib yaratishgan. Bu hodisa ro`y beradigan jarayonda genetik, fiziologik va biokimyoviy xususiyatlar hisobga olinmagan. Apomiksisga bog`liq terminlar ham ancha murakkab va ular juda ko`p shuningdek tushunib yetish ham qiyin.

Biz quyida apomiksisni bayon etishda Poddubnaya – Arnolda (1976) qoidasiga rioya etdik. Apomiksis tiplarini ketma-ketlik tartibda joylashtirilishi, uning jinsiy ko`payishdan farqlanish darajalari va apomiktik ko`payish evolyutsiyasi bosqichlari shuningdek, uning vegetativ ko`payishga o`tishni belgilash imkoniyatini yaratadi. PARTENOGENEZ Partenogenez-bu urug`lanmagan tuxum hujayralardan murtakni yuzaga kelishi hisoblanadi. Reduksiyalangan va reduksiyalanmagan partenogenezlar farqlanadi. Reduksiyalangan partenogenez. Reduksiyalangan partenogenez bu – tuxum hujayradan gaploid xromosomali murtak hosil bo`lishiga aytiladi. U indutsirlangan ya’ni, urug`lanishdan keyin gametalarni qo`shilishi ro`y bermasa ham murtakni rivojlanishi amalga oshadi. Reduksiyalangan partenogenez holatida ginogenez murtakni ona xromosomalari orqali, androgenez murtakni ota xromosomalari bilan hosil bo`lishi ham ro`y beradi. Ginogenezda chang nayi murtak xaltaga kiradi, bunda spermiy parchalanib urug`lanish amalga oshmaydi. Shu sababli murtak ona xromosomalarining to`plamiga ega bo`ladi. Androgenezda ham spermiy tuxum hujayraning yadrosi bilan qo`shilmaydi, biroq u faoliyatini uni o`rniga amalga oshiradi, chunki tuxum hujayraning yadrosi parchalanib ketgan bo`ladi. Bunday tuxum hujayradan ota xromosoma nabori bo`lgan murtak rivojlanadi. Reduksiyalangan partenogenezni androgenez tipi hozirgi paytda tamaki, arpa, skerda kabi o`simliklarda aniqlangan. Reduksiyalangan partenogenez to`la holda sterilligi-sifatsizligi bilan xarakterlanadi, lekin, nasldan-naslga berilmaydi va tasodifiy deb hisoblaniladi. Apomiksisning bu tipi gulli o`simliklarning ko`plab oilalariga mansub turkumlarda aniqlangan. Bu tip apomiksis ko`p hollarda turlararo va tur ichida amalga oshiriladigan chatishtirishlar natijasida aniqlangan. Bu hodisa o`simliklarda yuqori va past haroratda ro`y beradigan urug`lanishlar jarayonlarida ham kuzatiladi.

Reduksiyalangan partenogenez duragay va poliploidli o`simliklarda shuningdek chetdan changlanadigan o`simliklarni o`zidan changlanishi sodir bo`lganida ham ro`y beradi. Reduksiyalangan partenogenez hodisasi Datura stramonium o`simligining urug`lanish jarayonida past harorat ta’sirida aniqlangan. Reduksiyalangan partenogenez tufayli yuzaga kelgan gaploid o`simliklar diploid o`simliklarga nisbatan organlari va hujayra o`lchamining kichikligi va deyarli sterilligi - hayotchan emasligi bilan xarakterlanadi. Gaploidlarda chang donalari va murtak xaltani hosil bo`lishida odatda mitoz bo`linishda buzilishlar ro`y beradi. Buning natijasida hayotchang bo`lmagan chang donalari, murtak xalta hosil bo`ladi va ular rivojlanishning turli bosqichlarida degeneratsiyaga uchraydi. Juda kamdan kam hollarda gaploidlarda normal, hayotchan chang donalari va murtak xalta hosil bo`ladi. Reduksiyalanmagan partenogenez. Reduksiyalanmagan partenogenez – bu murtakni diploid xromosomali tuxum hujayradan hosil bo`lishiga aytiladi. Reduksiyalanmagan partenogenzda tuxum hujayra, sinergid, antipod va markaziy hujayra yadrolaridagi xromosomalar diploid to`plamga ega bo`lib, murtak xaltanining hosil bo`lishida meyoz ro`y bermasligi bilan xarakterlanadi. Reduksiyalanmagan partenogenez asosan doimiy hisoblanib, meva hosil qilishni to`la ta’minlaydi. Reduksiyalanmagan partenogenez natijasida yuzaga kelgan o`simlik ona irsiyatiga xos bo`lib, o`zining partenogenetik tarzda ko`payish xususiyatini avloddan-avlodga beradi. Reduksiyalanmagan partenogenez reduksiyalangan partenogenezdan farqlanib, u changlanishga bog`liq emas. Ko`p holatlarda murtak va endospermni rivojlanishi Alchemilla, Taraxacum kabi turkum o`simliklarda gullashgacha g`unchalik davridan boshlanadi. Ayrim Poa, Petentilla kabi turkum o`simliklardagina me’yoridagi urug` hosil bo`lishi uchun changlanish va buning natijasida hosil bo`ladigan chang nayini murtak xaltaga kirishi va murtak xaltadagi ikkilamchi yadro bilan urug`lanishi zarur bo`ladi.

Ba’zan Rudbeckia, Zephyranthus turkumidagi o`simliklarda reduksiyalanmagan partenogenez holatidagi changlanishda spermiy tuxum hujayraga tushishi mumkin va uning yadrosi bilan qo`shilmay uning yonida o`zi mustaqil bo`lina boshlaydi. Buning natijasida dipoid yadroli murtak bilan gaploid yadroli ximer murtaklar hosil bo`ladi. Yuqoridagi spermiy yadrolari bilan diploid tuxum hujayraning bo`linish holatini semigamiya deyiladi. Psevdogamiya bilan bog`liq bo`lmagan holdagi reduksiyalanmagan partenogenez Jsel (Juel) tomonidan 1898 yili birinchi marta Antennaria alpina o`simlikda keyinchalik boshqa gulli o`simliklarda ham ro`y berishi kuzatilgan. Reduksiyalanmagan partenogenezda sifatsiz chang donalarini hosil bo`lishi va murtak xaltani hosil bo`lishida meyoz bo`linish bo`lmasligi xarakterli belgi hisoblanadi. Buning natijasida diploid tuxum hujayrali murtak xalta hosil bo`ladi, undan urug`lanishsiz diploid murtak yuzaga keladi. APOGAMETIYA Apogametiya bu – murtakni tuxum hujayradan tashqari, onalik gametofitning sinergid va antipod hujayralaridan hosil bo`lishi bilan xarakterlanadi. Gulli o`simliklarda bu hodisa kam ro`y beradi. Apogametiyani redutsirlangan va redutsirlanmagan turlari mavjud. Reduksiyalangan apogametiya. Reduksiyalangan apogametiya-murtakning reduksiyalangan sondagi xromosomali sinergid va antipodlardan hosil bo`lishiga aytiladi. Reduksiyalangan apogametiyani taxmin qilishlaricha, murtakni sinergid va antipodlardan hosil bo`lishini faqat tuxum hujayrani urug`langanidan keyin diploid murtakdan yuzaga keladi deb hisoblashadi. Gaploid sondagi xromosomali murtaklar diploid sondagi xromosomali murtaklardan kichikligi bilan farq qiladi va shu boisdan ular ko`p hollarda nobud bo`ladi. Ba’zi holatlarda gaploid xromosomali o`simliklar ham hosil bo`ladi. Reduksiyalanmagan apogametiya. Reduksiyalanmagan apogametiya bu – murtakni reduksiyalanmagan sondagi xromosomali sinergid va antipoda hujayralaridan hosil bo`lishiga aytiladi. Reduksiyalanmagan apogametiya odatda reduksiyalanmagan partenogenez bilan bog`liq bo`lib, murtak xaltada diploid

tuxum hujayradan urug`lanmasdan hosil bo`lgan murtak bilan bir qatorda sinergid va antipodlardan yuzaga keladigan diploid murtaklar ham bo`ladi. Gulli o`simliklarning orasida reduksiyalanmagan apogametiya Allium, Alchemilla, Hieraclium, Tripsacum, Elatostema va boshqa turkum o`simliklarida uchraydi. APOSPORIYA Aposporiya bu – murtak xaltani nutsellus hujayralaridan, xalaza va urug`kurtak intigumentlarining reduksiyalanmagan xromosomali hujayralaridan hosil bo`lishiga aytiladi. Aposporiya gulli o`simliklarning bir nechta oilalariga mansub turkumlarida odatda Asteraceae oilasida ko`p uchraydi. Aposporik murtak xaltalar normal tabaqalashgan 7 ta hujayradan iborat. Shuningdek me’yorida tabaqalashmagan 10, 12, 16 va boshqa sondagi yadrolardan tarkib topgan bo`lishi mumkin. Aposporik murtak xaltalarning ko`pchiligi steril bo`ladi. Aynan bitta urug`kurtakda aposporik murtak xaltalarning soni o`zgarib turadi, ulardan ko`pchiligi rivojlanishining dastlabki davrlaridayoq nobud bo`ladi. Shunga qaramay, bir qator turkum o`simliklardagi aposporik murtak xaltalarda ko`p hujayrali murtaklar hosil bo`lishi aniqlangan. ADVENTIV EMBRIONIYA Adventiv embrioniya nutsellus va integument hujayralaridan murtakning hosil bo`lish jarayonlarini o`z ichiga oladi. Nutsellus va integument hujayralaridan rivojlangan murtaklar, murtak xaltani ichiga o`tadi va u yerda to`liq shakllanadi. Adventiv murtaklar amfimiksis yo`li bilan hosil bo`lgan murtakdan osilma sopning yo`qligi, to`liq shakllanmaganligi, tabaqalashuvdagi nomutanosibliklar va simmetriyani yo`qligi bilan farqlanadi. Ularni rivojlanib borishi vaqtida bir qismi nobud bo`ladi. Biroq shunga qaramay, bitta urug`kurtakda ikkita, ba’zan uchta murtak paydo bo`ladi. Bunday murtaklardan ungan nihollardan bittasi gametalarni

qo`shilishi tufayli yuzaga kelganligi uchun ota va ona organizmining belgilariga ega bo`ladi. Qolganlari apomiktik hisoblanib, ular faqat ona organizmiga o`xshash bo`ladi. Ayrim hollarda jinsiy yo`l bilan hosil bo`lgan murtak nobud bo`ladi va unda faqat apomiktik nihollar rivojlanadi. Nutsellus va integumental embrioniya hodisasi faqat gulli o`simliklarda uchraydi. U doimiy yoki irsiy, tasodifiy va irsiylanmaydigan bo`lishi ham mumkin. Nutsellus va integumental embrioniya hodisasi irsiylanadigan turiga nisbatan irsiylanmaydigan turi o`simliklar orasida ko`p uchraydi. Adventiv embrioniya indutsirlangan changlanish bilan bog`liq va avtonom changlanish bilan bog`liq bo`lmagan bo`ladi. APOMIKSIS RO`Y BERISHINING SABABLARI Apomiksisdan seleksiya va urug`chilik ishlarida shuningdek, navlarni yaratishda uni ro`y berish sabablarini o`rganish muhim ahamiyat kasb etadi. O`simliklardagi apomiksisning yuzaga kelishi haqida bir nechta g`oyalar va nazariyalar o`rtaga tashlangan. Taklif etilgan dastlabki g`oyalar bir tomonlama xarakterga ega bo`lib, haqiqiy voqelikdan uzoq bo`lgan. Keyingi tadqiqotlarning natijasida ancha takomillashgan g`oyalar paydo bo`lgan. A.Ernst 1918 yilda apomiksisning ro`y berishini duragaylash nazariyasi bilan izohladi. Bu nazariyaga muvofiq, apomiktik ko`payish bevosita uzoq duragaylash oqibatida steril duragaylarni yuzaga kelishi, hayotiy faoliyatga ega bo`lmagan tuxum hujayrani hosil qiladi. Natijada me’yorida ro`y beradigan jinsiy ko`payish amalga oshmaydi. Biroq, shunga qaramay, halok bo`layotgan tuxum hujayralarni halokatga olib keladigan garmonlar – nekrogarmonlar hosil qiladi. Bu garmonlar redutsirlanmagan, urug`lanmagan tuxum hujayralarni yoki murtak xalta atrofidagi somatik hujayralarning faoliyatini tezlatadi degan xulosaga kelgan.

A.Ernestning duragay nazariyasi ma’lum muddat davomida tan olingan bo`lsada, keyinchalik tajribalar orqali olingan duragaylarning juda ko`pchiligi apomiksisga ega emasligi aniqlanganligi duragay g`oyasini asossizligini ko`rsatdi. Hozirgi paytda apomiksis hodisasi uzoq duragaylash natijasida ko`p uchrasa ham, uzoq duragaylashni apomiktik ko`payishga bevosita bog`liq deb hisoblab bo`lmaydi. Embriologlar tomonidan ma’qullangan genetik nazariyaga ko`ra muhim o`zgarmas apomiksisni yuzaga kelishida reduksion bo`linishni yo`qligi tufayli urug`lanishsiz tuxum hujayradan murtakni, onalik gametofitning somatik hujayralaridan esa endospermni hosil bo`lishi bir yoki bir nechta retsessiv genlar bilan boshqariladi degan xulosaga kelishgan. Bu nazariyaga ko`ra, reduksiyalanmagan tuxum hujayrani hosil bo`lishi A gening retsessiv mutatsiyasiga bog`liq bo`lib, reduksion bo`linish mavjudligini boshqaradi, a geni reduksion bo`linish ro`y bermasligini nazorat qiladi. Keyinchalik V genii mutatsiyasi natijasida rivojlanmaydigan tuxum hujayra yuzaga kelishini, retsessiv b gen tuxum hujayrani urug`lantirmaslikni ta’minlaydi. Dominant S gen borki, u tuxum hujayralarning bo`linishini boshqaradi. Retsessiv s gen esa tuxum hujayrani urug`lanishsiz apomiktik murtak hosil bo`lishini boshqaradi. Bu g`oyani tarafdorlari jinsiy yo`l bilan ko`payadigan o`simliklarning barchasi uchta AAVVSS dominant genlarga ega bo`lishi, muhim barqaror apomiksisni namoyon qilishini, gomozigota AAvvss, aaVVss, AAVVss, aaVVSS kabi genlar jamlanmasi esa bepusht bo`lib, o`zi kabilarni hosil qilmaydi, degan fikrni bildirishgan. Apomiksisning genetik nazariyasiga asosan, tabiatda apomiktik ko`payish tabiiy tanlanish natijasida asta-sekin ro`y beradi. Tabiiy sharoitda esa yangi apomiktik formalarni paydo bo`lishi kamdan-kam ro`y beradi. Bunday o`simliklarni paydo bo`lishi uchun muhim barqaror apomiksisning paydo bo`lishini boshqaradigan har uchala (aavvss) genlarni o`zida jamlagan bo`lishi kerak. Bunday formali o`simliklarni paydo bo`lishi odatda uzoq duragaylashga

ta’sir qiladi, yetarli darajada keskin holda namoyon bo`la olishi esa bepusht duragaylarni hosil bo`lishiga olib keladi. Bunday o`simliklar barqaror holda ko`paya oladigan me’yor darajadagi urug`ni hosil qilish xususiyatini tiklaydi. Shu bilan birga apomiktik o`simliklarda duragaylanish samarasini saqlaydi, shuningdek, ularning tabiatda keng tarqalishini ta’minlaydi. Shu boisdan uzoq duragaylanish muhim, barqaror apomiksisni to`ridan-to`g`ri yagona sababchisi emas. Apomiksis orqali ko`payishni yuzaga kelishida muhim omil sifatida namoyon bo`ladi va ko`plab apomiktik formalarni kelib chiqishiga sababchi bo`ladi. Apomiksisni barqaror holda paydo bo`lishiga, poliploidiya orqali hosil bo`lishi ham birmuncha ahamiyatga bo`lib, fertilligi kam, kuchli taraqqiy etgan o`simliklar hosil bo`ladi. Bunday o`simliklarda redutsirlanmagan tuxum hujayralarni hosil bo`lishi ortadi natijada o`simliklarda apomiktik holda barqaror ko`payishga o`tish imkonini yuqoriligi apomiktiklarning ko`pchiligini poliploidligini izohlanadi. Shunday qilib, apomiksisni tushuntirishdagi genetik nazariya apomiksisni duragay nazariyasi va poliploidiya farazini inkor etmaydi. Duragaylash va poliploidiya barqaror apomiktik ko`payishni amalga oshishida muhim sharoit ekanligi tan olinadi. Shu bilan birga apomiksisning genetik nazariyasi odatdagi sharoitda apomiktik rivojlana olmaydigan madaniy o`simliklarni tajriba tadqiqot yo`li bilan barqaror ravishda apomiktik ko`paya oladigan formalar olishning keng imkoniyatlarini yaratadi. APOMIKSISDAN SELEKSIYADA FOYDALANISH Ma’lumki, apomiktik yo`li bilan ko`payadigan o`simliklar bir xil tuzilish, ko`rinishli avlodlarni hosil qilmaydi. Ularda geterozisli holati va ota-ona o`simlikdan bittasiga o`xshashni yuzaga keltirmaydi. Yangi apomiktik formalar yuzaga kelganda ham, jinsiy yo`l bilan paydo bo`lganlarining oldida ustunlikka ega bo`ladi.

Apomiksis tufayli avlodlarga ma’lum darajada o`zgarishlarga uchramagan o`simliklarni ko`paytirish va u bilan bog`liq holdagi geterozis hodisasini mustahkamlash seleksiyada qo`llanilayotgan uslublarni yanada takomillashtirish, ahamiyatini oshirish, yaratilayotgan navlarning sifatini yaxshilashda qo`llaniladi. Seleksiyada apomiksisdan foydalanishning to`rtta asosiy yo`nalishi mavjud: 1. Gaploid apomiksislarni olishda istiqbolli gamozigotali liniyalarni ajratish, ulardagi xromosomalar sonini ikki karra ko`paytirish. Chetdan changlanadigan o`simliklarda o`zidan changlanishni majburiy tarzda o`tkazib, o`zidan changlanadigan yuksak geterozisli liniyalarni olish hozirgi kunda seleksiyada istiqbolli o`simliklar olish imkoniyatlarini yaratdi. Makkajo`xori, sorga pomidor va bir qator boshqa geterozisli duragay o`simliklarda hosildorlik keskin darajada ko`paygan. Biroq yuqori darajadagi gomozigotali liniyalarni olish mashaqqatli mehnat talab etiladi. Bunday mashaqatli muammolarni hal qilish uchun gaploid apomiksisdan foydalaniladi. Geterozigota xususiyatiga ega bo`lgan dastlabki o`simlikdan, reduksiyalangan lekin urug`lanmagan tuxum hujayradan gaploid xromosoma to`plamiga ega o`simliklar olinadi. Olingan gaploid to`plamli o`simliklardan yuqori gomozigotali liniyalarni tezroq olish imoniyatlarini beradi. 2. Bir maromda, doimiy ro`y beradigan apomiksisni ijobiy xususiyatli geterozis gibrid liniyalarini mustahkamlash va ulardan sifatli orzon tan narxli urug`lar olishda foydalanish. Hozirda kunda yuqori hosildorligi bilan ajralib turadigan madaniy o`simliklarning geterozis duragaylari mavjud. Mahsulot sifati va yuqori hosildorligi faqat birinchi avlod duragaylarda kuzatiladi. Shuning uchun ularning urug`larini dastlabki formalarini har safar sun’iy tarzda chatishtirib olish zarur. Bunday chatishtirish texnik jihatdan qiyinchiliklar bilan bog`liq. Seleksionerlar duragay liniyalarni chidamliligi va yuqori hosildorligini jinsiy ko`payish vaqtida saqlab qolish va mustahkamlanish borasidagi urinishlari ijobiy natija bermagan. Ma’lumki, tabiatda ko`plab tur va tur xillari borki, ularda aniq namoyon bo`lgan kuchli duragaylik mavjud Ular doimo apomiksis yo`l bilan ko`paygani tufayli uni qat’iy ravishda ehtiyot qiladi. Bunday holat yastribinka, qo`ng`irbosh,

maymunjon o`simliklarida aniq namoyon bo`ladi. Madaniy o`simliklarda ham muhim barqaror apomiksisni ulardagi duragaylarning geterozislik xususiyatlarini mustahkamlash mumkin. Biroq, bu xususiyatlarga ega bo`lgan makkajo`xori, sargo kabi o`simliklarda barqaror doimiy holdagi apomiksis yo`l bilan ko`payish mavjud emas. Shunga ko`ra, hozirgi kunda qo`sh liniyali apomiksis - ko`paymaydigan duragay o`simliklarda bu hodisani mustahkamlash borasida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. 3. Yuqori sifatli, geterozis xususiyatli navlarni yaratishda apomiktik ko`payishni mustahkamlashda bardavom apomiksisdan foydalanish zarur. Zero, bu madaniy o`simliklar turkum navlarida apomiksis ayniqsa kuchliroq namoyon bo`ladi. Seleksiyaning bu ko`rinishidan amalda keng jabhalarda foydalanish uchun chetdan changlanadigan o`simliklardan grechixa, suli, qand lavlagi, bug`doy va boshqalarda yaxshi natija beradi. Hozirgi kunda bug`doyni apomiksis ko`paytirish yo`li bilan geterozis duragay navlardan yuqori hosil olinmoqda. 4. Nasli sifatsizlanayotgan vegetativ kupayuvchi o`simliklarda bir marotaba apomiksis ko`payishni qo`llash orqali yuqori sifatli belgilarini yoshartirish. Apomiksisning bu usulidan foydalanish ayrim o`simliklarda murtak xaltada kechadigan barcha jarayonlardan shuningdek jinsiy jarayondagi kabi hujayralarni yosh o`zgarishidagi ixtisoslashuvini yuzaga keltirish qobiliyatidan voz kechtirishga asoslangan. Bunday hodisaning ro`y berish sabablari hozirgacha ham to`la o`rganilmagan. Shunday bo`lsada, bu yoshartirish usulidan limon va apelsin mevalarining sifat ko`rsatkichlarini yaxshilashda foydalanib kelinmoqda. Bu borada olma va kartoshkaning navlari istiqbolli bo`lib hisoblanadi. Ularda diploid apomiksis olish imkoniyatlari mavjud. Apomiksisning miqdorini oshirish uchun uni amalga oshirishga doir tegishli sharoitlarni yaratish zarur. Bunday sharoit omillariga meyoz davrida xromosomalar sonining reduksiyasini amalga oshirmaydigan past harorat, kimyoviy moddalardan kolxitsin va urug`lanishni amalga oshirmaydigan hamda tuxum hujayrani urug`lanmasdan rivojlanishni ta’minlaydigan omillar zarur. Bu omillar qatoriga,

ionlashgan nurlar bilan chang donalarini yarim letal holga keltirish va uzoq formalarni chang donalaridan foydalanish kabilar kiradi. Kombinirlangan ya’ni turli usullarni bir vaqtda tashqi muhit omillarini ham hisobga olgan holda qo`llanilishi istiqbolli natija beradi. Bu bilan apomiktik murtaklarni olishni yengillashadi. Seleksiyada apomiksisdan eksperimental tarzda foydalanish barvaqt navlarni olishda ancha yaxshi natijalar beradi. Bu usul apomiktik ko`payishni nazorat etib, boshqaradigan genlarni oldindan ajratib olish imkoniyatini beradi. APOMIKSIS EVOLYUTSIYASI Apomiktik ko`payish gulli o`simliklarning turli oila, turkum va turlarida keng tarqalgan. Shunga qaramay, o`simliklar sitoembriologiyasida ro`y beradigan bu hodisa mutaxassis tadqiqotchilar tomonidan chuqur tadqiq etilgan deb bo`lmaydi. Shu boisdan apomiksisni evolyutsiyadagi ahamiyati yetarli hal etilmagan va u munozaraligicha qolmoqda. Tadqiqotchilarning ko`pchiligi, apomiksisni evolyutsiyada progressiv belgi ekanligini rad etib, apomiktik formalar taraqqiyotida boshi berk ko`chaga kirib qolgan, deb hisoblashadi. Chunki, ular barqaror, muhim apomiktik irsiy o`zgaruvchanlikni pasaytiradi. Buning natijasida tez-tez ro`y berib turadigan va ba’zan keskin ko`rinishlardagi o`zgarishlar ta’sirida apomiktik formalar muhitning yangi sharoitlariga yetarli darajada tez moslasha olmaganliklari sababli nobud bo`ladi. Apomiksisni evolyutsiyadagi ahamiyati haqida S.S.Xoxlov (1970-1973) boshqa nuqtai nazarni bildirgan. U apomiktik yo`l bilan ko`payish istiqbolli yo`nalish deb hisoblaydi va u kelajakda jinsiy ko`payishni o`rniga keladi, degan fikrni bildiradi. Apomiktik usulda ko`payadigan barcha o`simliklarda biologik progressning barcha belgilari mavjudligi, soninig ko`pligi ularni tobora ko`proq ko`payish imkoniyatlarini hosil qilishi, keng tarqalish areallariga ega bo`lishi, bag`oyat darajadagi polimorflikni namoyon qiladi. Kelgusida apomiksislar gulli

o`simliklardagi jinsiy ko`payishning o`rniga kelishiga muhim sabablardan biri apomiktik ko`payadigan o`simliklar tabiatda gulli o`simliklarning istiqbolli va yuksak darajali tuzilgan g`alladoshlar va murakkabguldoshlar oilalarida keng tarqalganligini asos qilib oladi. V.P.Bannikova O.A.Xvedinich(1982) fikricha hozirgi paytda gulli o`simliklardagi mavjud apomiktik formalarni tahlili shuni ko`rsatadiki, apomiksisni evolyutsion nuqtai nazardan geografik tarqalishini ikkita g`oya asosida baholab bo`lmaydi. Biroq, bu g`oyalardan biri – “boshi berk ko`cha” g`oyasi o`zini avtonom apomiksisga ega bo`lgan, tashqi muhitda ro`y beradigan keskin o`zgarishlarda o`zlarida ularga tez moslashishini hosil qila olmaydigan xususiyatni hosil qilgani uchun ularning bir qismi relikt formalarga aylangan va ular qirilib, ketish chegarasiga yetib kelgan. Ikkinchi, apomiksis ko`payishni istiqbolli deb hisoblagan g`oya avtonom apomiktiklarga qo`llaniladi holos. Ular o`zlarida ancha mustahkam irsiy o`zgaruvchanlikni hosil qilgan. Biroq, bunday ko`rinishdagi irsiy o`zgaruvchanlik ayrim tur o`simliklaridagina aniqlangan. Bundan tashqari bardavom apomiktiklar o`zlarining dastlabki jinsiy formalaridan ajralib qolgan, shuningdek, ular barcha ma’lum apomiksis yordamida ko`payadigan formalarning juda oz qismini tashkil qiladi. Tabiatdagi o`simliklar odatda apomiktik va jinsiy ko`payadigan turlardan iborat. Shundan kelib chiqqan holda, eng to`g`ri evolyutsion nuqtai nazar sifatida apomiksisni amfimiksis bilan aloqadorligi turadi. D.F.Petrova(1970) apomiksis va jinsiy jarayonni o`zida jamlagan o`simliklar bu ko`payish bo`yicha ustunlikka olib keladigan hossalarga ega, deb hisoblaydi. Ulardagi barqaror apomiksis tufayli ko`payishi mavjudligi, har ikkala tarzda ko`payishni birgalikda bo`lishini ta’minlagan va ularni mustahkam saqlagan. Shu bilan bir vaqtda bunday apomiktiklarni jinsiy ko`payadigan formalar bilan chatishtirish irsiy o`zgaruvchanlikni imkoniyatlarini kengaytiradi va evolyutsiyada moslanishlarni tezlatadi. Shu bilan bog`liq holda apomiktik formalar yangi ekologik sharoit va muhitlarga ham kirib borishi mumkin, bunday sharoitlarda moslasha oladilar.

Jinsiy ko`payadigan apomiktiklarga yaqin formalarni qisman yoki to`la yo`qolishi ularni chatishish imkoniyatlarini qiyinlashtiradi, shu bilan birga apomiktiklardagi irsiy o`zgaruvchanlikni keskin pasaytiradi. Zero, apomiksis jinsiy tarzda ko`payishni o`simliklardan butunlay chiqarib tashlay olmaydi, uning eng takomillashgan formalari jinsiy ko`payishni saqlanib qolish va mavjudligi bilan bog`liq. Shunga bog`liq holda apomiktik ko`payish evolyutsiyada boshi berk ko`chaga kirib qolgan emas, deb hisoblashga to`la asoslar bor. Apomiksis evolyutsiya mobaynida turli sistematik guruhlarga mansub o`simliklarda yangidan paydo bo`lishi, keng tarqalishlarga ega bo`lishi, tabiatda uzoq muddat davomida mavjud bo`lishi va jinsiy ko`payish bilan raqobatda bo`lgan holda evolyutsiya jarayoni jadalligiga ijobiy ta’sir etib evolyutsiya samaradorligini oshiradi.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O`simliklar geografiyasi” “O`qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O`zbekiston o`simliklari”, “O`qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati

Meva va urug`. Mevaning tuzilishi va tiplari

Urug`. Meva tuzilishi va tiplari

Yopiq urug’li o’simliklarning generative organlarining tuzilishi. Gul. Gullash va o’simliklarning changlanishi

Poliembrioniya