logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Ботаника
  4. Андроцей. Микроспорогенез. Гинецей

Андроцей. Микроспорогенез. Гинецей

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

605 KB
Скачать
Андроцей. Микроспорогенез. Гинецей Режа: 1. Микроспорогенез. Гинецей 2. Мегаспорогенез ва уруғчи гаметофитнинг ривожланиши 3. Ўсимликларнинг гуллаши ва чангланиши Андроцейнинг умумий тарифи. Битта гулдаги чангчилар сони (йиғиндиси) андроцейни (юнон. андрос — эркак, о й к о с — уй) ташкил этади. Гулда чангчиларнинг миқдо-ри ҳар хил бўлиб, улар содда ўсимликларда спирал, ри- вожланган ўсимликларда ҳалқа (доира) шаклида жойла-шади. Орхидеядошлар оиласида 1—3, сабсаргулда — 3, му-раккабдошларда — 5, пиёздошларда — 6, капалакдошларда — 10. Бундай андроцей олигомер (юнон, о л и г о с — оз, кам, м е р о с — бўлак) андроцей деб атала-ди. Баъзи ўсимликларда чангчилар сони жуда ҳам кўп (ма-салан, дуккакдошлар оиласидан бўлган мимозалар). Гудда андроцейлар сони кўп бўлса полимер (юнон. п о л е — кўп, м е р о с — бўлак) деб аталади. Андроцейнинг эволюцияси полимердан олигомерга бор-ган. Кўпинча чангчилар ипла-рининг узун ва калталиги билан ҳам фарқланади. Ма-салан, бутгулдошларда — 2 қисқа ва 4 узун, лабгуддош-ларда — 2 узун ва 2 қисқа бандли чангчилар бўлади (1-расм, А, Б). Баъзи оила-ларда чангчи бандлари ту- 1-расм. Андроцей хиллари: А — тўрт стиллик (устунчали) чанг-чилар (бутгулдошлар); Б— ик-кистиллик (лабгулдошлар); В — икки тўдали чангчилар (дуккакдошлар); Г—ёпишиб найча ҳосил қилган чангчилар (мураккабгудошлар). билан туташиб, чангчи найчаларини ҳосил қилади. Капа-лакдошларда 9 чангчи туташади. Биттаси эса озод ҳолда қолади (1-расм, В). Талайгина ўсимликларда чангчи ип банди билан чангдонлар қўшилиб кетади (мураккабгул-дошлар, қовоқгулдошлар). Ўз даврида К. Линней чангчи- ларнинг турли-туман шаклда бўлишига асосланиб, ўзи-нинг сунъий системасини тузишга муяссар бўлган. Ҳар бир чангчи, чангчи ипи ва чангдондан иборат. Чанг-чи ипи баъзан жуда ҳам узун бўлиб, гулқўрғондан чиқиб туради, айрим ҳолларда ингичка, қисқа (картошкада) ёки мутлақо тараққий этмайди. Улар юмалоқ, ипсимон, ясси ёки кенг (пиёздошларда) тукчалар билан қопланган (си-гирқуйруқ, чиннигул, 2-расм). Ёпиқ-уруғли ўсимлик- ташган. Тропик ўсимлик МеИассае оиласининг вакил-ларида 10 чангчи бир- бири 2-расм. Андроцей»чангчилар. 1 ва 2— чангчилар (икки томондан кўриниши); н — чангчи ипи; п — чангдон; с — бирикма; з — тўла етишмаган чангларнинг тасвирий кесмаси; 4— етишган ва очилган чангчиларнинг тасвирий кесмаси, чап хоналардаги чанглар кўрсатилмаган; 5—чангнинг оптик кесмаси; а — вегетатив ядро; г — генератив ҳужайра. ларнинг аксариятида чангчилар, уларнинг катта кичикли-гидан қатъи назар, фақат битта (томирланмайдиган) ўтка-зувчи боғламга эга. Чангчилар шу боғламдан озиқланади. Чангдоннинг иккита уяси ёки хонаси бошланғич ип билан туташган. Уларнинг ҳар бир ярим бўлаги тека деб аталадиган тўсиқ билан чанг хонасига бўлинади, кейин-чалик бу хоналарда (2-расм, 3,4) микроспоралар ёки чангчилар ривожланади. Чангдонда чанг етилгандан сўнг, унинг уяси ёки хона-сидаги субэпидермис ҳужайрасининг ёрилиши туфайли очилади. Очилган чангдон ёруғи гулнинг ички томонига (гинецейга) қарасаинтрорз (лот. интрорзум — ичкарига) чангдон, ташқи томонга қараса экстрорз (лот. экстрор-зум — ташқарига) чангдон деб аталади. Талайгина ўсимликларда чангчилар гулнинг бошқа қисмлари билан қўшилиб кетади. Масалан, орхисгулдош-ларда чангчилар гинецей устунчаси билан бирикади, бошқа ўсимликларда чангчи ипларининг пастки қисми гултожга ёки гулқўрғон билан қўшилади (лабгулдошлар, атиргул-дошлар ва бошқа ўсимликлар). Баъзи ўсимликларда чангчилар чанг ҳосил қилиш ху-сусиятини йўқотиб, баргсимон ёки нектар ҳолига айла-ниб қолган. Бундай наслсиз чангчилар стаминодий (лот. с т а м е н — эркаклик ип; юнон. э й д о с — тус, қиёфа) деб аталади (чиннигул, шойигул, атиргул ва бошқа ўсимлик-ларда). Чангчиларнинг асосий вазифаси чангланиш учун зарур чангларни ҳосил қилишдир. Лекин, баъзи ўсимликларда рангли чангдонлар борки, улар ҳашаротларни гулга жалб қилади (акациялар, мимозалар, эвкалиптлар ва бошқалар). Чангчиларнинг келиб чиқиши ва эволюцияси. Кўпчи-лик олимларнинг фикрича, ҳозирги ёпиқ уруғли ўсимлик-ларнинг чангчилари, очиқ уруғли содда аждодлари мик-роспорофилларининг редукцияланишидан юзага келган. Демак, энг қадимги ўсимликлар чангчиларининг шакли барчага ўхшаш ясси бўлиши керак. Кейинги вақтда худди шундай шакл тузилишга эга бўлган ўсимликлар кўпмева-лилар орасидан топилган. 1942 йили Фиджи оролидан Ве§епепа У111епз15 деган ўсимлик қазилма ҳолида топилган. Бу дарахтсимон ўсим- \А6-расм. Чангчиларнинг эволюцияси: / — содда чангчиларнинг Ое§епепа да ҳосил бўлиши; 2-6 ёпиқ уруғли ўсимликлардаги чангчиларнинг ривожланиши. ликнинг гулидаги андроцейлар сони 30—40 та бўлган. Улар ясси ва кенг чангчилардан иборат бўлиб, чангчиларнинг ўртасидан учта ўтказувчи боғлам ўтган. Чангчиларнинг ос-тида бир жуфт спорангий жойлашган (3-расм, 1). Улар-да чангчи, чанг ипи, чангдон ва боғловчи иплар такомил-лашмаган. Эволюциянинг кейинги босқичида ясси чангчилар их-тисослашиб чанг ипи, бошланғич ва чангдонга айланган. Ҳозирги ёпиқ уруғли ўсимликларнинг кўпчилигида чанг-доннинг иккала ярми бир-бирига қўшилиб, тўртхонали чанг-донга айланган ва чангчининг учида апексида жойлашган. Содда оилалар (масалан, магнолиядошлар)да чангчй спирал шаклда бўлади. Кўпчилик ёпиқ уруғли ўсимлик-ларда чангчиларнинг сони маълум миқдорда бўлиб, цик-лик тарзда жойлашади. Микроспорогенез Чангдон ва микроспорангийнинг ривожланиши. Микро-спораларнинг она ҳужайралардан ҳосил бўлиш жараёнига микроспорогенез (микроспора — чанг; юнон. гене-з и с — ҳосил бўлиш) деб аталади. Ёпиқуруғли ўсимликларда чангчилар микроспорофилл Ҳисобланади. Чангчилар микроспорангий-чангдон ва унинг Уяларида ривожланади. 4-расм. Чанг хоналарининг ривожланиши: эп — эпидерма; эн — эндотеций; ч — чанг; т — тапетўм. Чангдон чангчи ипининг устки қисмида жойлашган, асосан икки палладан иборат. У хилма-хил: масалан, сил-кинмайдиган ёки силкинувчи, тебранувчи (ғалласимон-лар, лилия ва бошқаларда) бўлиши мумкин. Онтогенезининг дастлабки даврида чангдон ҳужайра-лари бир хил бўлиб, кейинчалик субэпидермик ҳужайра-лар (4-расм) такомиллашиб ташқи ва ички қаватга бўли-нади. Ички қаватдан чангчини ҳосил қилувчи археспора тўқимаси, ташқи қавати — (париетал — лот. париета-л и с — девор) эса чангдон девори, шунингдек чангчининг озиқланишига сарф бўладиган ҳужайраларга айланади. Па-риетал қаватни ҳосил қилувчи бошланғич тўқима марказ-га интилувчи йўналишда периклинал ёки тангентал (узу-насига, бўйига) ва антиклинал (юнон. анти — қарши, клино — эгилиш, букилиш) бўлиниб, уч-тўрт ҳужайра қавати юзага келади. Бу, ўз навбатида, вертикал ва гори-зонтал бўлинади. Натижада уч қаватдан ташкил топган (тўрт уяли, чаноқли) чангдон ҳосил бўлади. Чангдоннинг усти эпидермис, унинг ости эндотеций (фиброз) ва ички тапетум (юнон. ички парда) ҳужайра қаватларидан ибо-рат. Ёпиқуруғли ўсимликларда тапетум ҳужайрасининг яд-роси митоз бўлиниб, тукчали ва амебонд ҳужайралар ҳосил қилади. Тапетум ҳужайралари қуюқ цитоплазмадан ибо- рат. Бу ҳужайралар она микроспора тўқималарига озиқ моддаларни ўтказишда муҳим физиологик аҳамиятга эга. Эндоцетий — микроспоранги (чангдон)нинг энг ташқи қаватини ташкил этади. Унинг ички қатлам ҳужайралари-дан кўп миқдорда фиброз (толалар) ҳосил бўлади. Чанг-дон етилган пайтда фиброз қаватининг протоплазматик суюқлиги тез қурийди ва чангдоннинг иккала палласи-нинг ёрилишига сабаб бўлади. Эндоцетий остида 1—3 қатор майда ҳужайралардан таш-кил топган ўрта қават жойлашган. Микроспоралар ҳосил бўлиш вақгида ўрта қатлам ҳужайралари емирилиб мик-роспорага озиқ бўлади. Чангдоннинг ички тапетум қоп-ловчи қатлами муҳим физиологик аҳамиятга эга, чунки спора ҳосил қилувчи тўқимага озиқ моддалар шу қатлам орқали ўтади. Тапетум ҳужайралари қуюқ ва мўл протоп-лазма суюқлигига эга. Чанг ташкил топа бошлаган пайтда уларнинг протоплазмаси бир неча бор бўлиниб, натижада археспорий протоплазма суюқлиги билан ўралади. Археспорий ҳужайралари бўлиниб, микроспораларнинг она ҳужайраларини ҳосил қилиш пайтида тапетум эрий-ди, баъзан айрим оилаларда тапетумнинг фақат пўсти эриб, протоштасти қуюқлашади ва микроспора учун озиқ бў- лади. Чанглар (микроспоралар). Микроспоралар она микро-спор ҳужайраларининг редукцион (мейоз) бўлиниши во-ситасида вужудга келади. Бу жараён сукцессив (бирин-кетин), симультан (бирданига) ёки оралиқ типлардан ибо-рат. Сукцессив бўлинишнинг биринчи даврида ҳужайра тўсиқлар билан ажралади ва диада ҳужайралар ҳосил бўла-ди. Бу жараён иккинчи марта такрорланганда ҳужайра тўсиклар ҳосил қилиб тўртта микроспора (чанг) юзага ке-лади. Микроспораларнинг сукцессив тип билан ҳосил бўлиши бирпаллали ўсимликларга хос хусусиятдир. Ик-кипаллали ўсимликларда бу жараён симультан типда бо-ради. Ҳосил бўлган чанглар кўпчилик ўсимликларда бир-би-ридан тўсиқлар билан ажралган. Лекин, баъзи ўсимлик-ларда масалан, лух, туғоқ, росянка, элодея ва бошқаларда тетраспоралар чангдонда чангчилар тўпламини ҳосил қила-ди. Мимозаларда эса ҳар бир чангдон уясида (хонасида) 5-расм. 1 — Орхис гулининг одддан кўриниши; 2 — уруғчи ва чангчи; 3 — ёпишқоқ ёстиқчали поллинийларнинг оёқчалари; чя — чангдоннинг ярми; пл — поллинийлар; п — поллиний банди; ёё— ёпишқоқ ёстиқча; б—бошланғичи; т — тумшуқчаси. 64 чангчи тўпланади. Тропик ўрмонларда ўсувчи орхидея-дошларнинг гуллари махсус ҳашаротлар билан чангланишга мослашган бўлиб, уларнинг ҳар қайси чангдон уясидаги чанглар висцин деган ёпишқоқ модда билан елимланиб поллиний (лот. п о л л е н.— чанг) деб аталадиган уюм ҳосил қилади (5-расм). Чанг — (микроспора) — ёпиқуруғли ўсимликларнинг эркак гаметофити ҳисобланади. Чангнинг шакли, катта-кичиклиги, тузилиши ҳар хилдир. Улар ўсимликларнинг ҳар бир турида доимий ҳолда бўлиб, наслдан-наслга ўта-ди. Чанглар шарча, эллипс, таёқча, ипга ўхшаб кўринади (6-расм). Чангларнинг катта-кичиклиги ҳам ҳар хил: масалан, гавзабондошлар оиласида 240 мкм, қовокдош-ларда эса бироз йирикроқ. Умуман, содда оилаларда анча йирик чанглар, ривожланган оилаларда кичик чанглар бўлади. Чанг пўсти (спородерма) асосан икки қисмдан ташкил топган, ички пўсти — энтина ва ташқи пўсти — экзина. Энтина юпқа, асосан пектин моддасидан тузилган. Экзи-на, энтинага нисбатан анча қалин бўлиб, кутинлашган ва турғунлашган. Таркибида углеводлардан спорополенин бор. Бу модда ишқор ва кислоталарда эримайди, шунинг учун 6-расм. Ҳар хил ўсимликлар чангларининг шакллари. ҳам жуда пишиқ. Экзина ўз навбатида икки қисмдан ибо-рат: ташқи қавати сэкзин — экзинни энг мустаҳкам қава-ти ва ички қавати нэкзиндан иборат. Сэкзин тузилиши жиҳатидан ниҳоят хилма-хил бўлиб, у ҳар хил бўртмача- лардан ташқари тиканаклар, жиғалар билан қопланган. Таксонларни системага солишда ана шу белгилардан фой-даланилади. Бундан ташқари сэкзинада бир қанча тешик-чалар ҳам бор. Бу тешикчалар апертура (лот. апертус — очиқ) деб аталади. Апертураларнинг шакли ва жойлаши-ши ҳар хил. Шакл жиҳатдан улар пора — тешикчалар ва чизиқли эгатлардан иборат. Чангчаларнинг пўстидаги пора ва чизиқли эгатлар ҳам шакл жиҳатдан ҳар хил. Бир пора-ли ва бир чизиқли эгатли чанглар очиқуруғли ўсимлик-ларга хос белгидир. Ёпиқуруғли ўсимликлар орасида бир порали ва бир чизиқли эгатли чанглар кўпмевалилардан магнолиядош-лар оиласининг вакилларида учрайди. Эволюция жараё- 19— Ботаника 289 нида бир порали ва бир чизиқли ёки бир эгатли чанглар-дан уч порали ва уч эгатли чанглар ва ниҳоят: улардан кўп порали ва кўп эгатли чанглар тарраққий этган. Аксарият иккипаллали ўсимликларда чанг уч эгатли, бирпаллалиларда эса асосан бир эгатли чанг учрайди. Юқорида кўрсатилганидек, чанглар турли-туман шакл-да бўлиши, шу билан бирга уларнинг чидамлилиги, ўзгар-масдан барқарор бўлиб, ўз шаклини сақлаб қолиши, улар-ни ҳар томонлама чуқур текширишга имкон беради. Шу сабабдан бўлса керак, 30-йиллардан бошлаб ботаниканинг яна бир ёш тармоғи полинология фани тараққий этди. Чанг ҳар хил усуллар билан тайёрланиб, кейин ёриқ ёки элект-рон микроскопда текширилиб ўрганилади. Микроспорангийда микроспорани чангга айланиши вақтида, ташкил топган чанглар ядроси митоз йўли билан иккига бўлинади. Чанг таркибидаги цитоплазма ҳам ки-чик ва катта ҳужайраларга ажралади, бу ҳужайралар юпқа парда билан бир-биридан ажралиб туради (7-расм, 6). Уларнинг кичкинаси генератив ва каттаси эса вегетатив ёки спороген ҳужайра деб аталади. Генератив ҳужайра-нинг ядроси келгусида иккига бўлиниб, иккита сперма ҳужайраларига айланади (7-расм, 5) ва уруғчини уруғ-лантиришда иштирок этади. Сифоноген (вегетатив) ҳужай-радан чанг найчаси ўсиб чиқади, лекин унинг ядроси уруғ-лантиришда иштирок этмайди. Демак, бу ҳужайраларнинг иккаласи ҳам ёпиқуруғли ўсимликларнинг гаметофити ҳисобланади. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг эркак гаметофити (генератив ҳужайраси) очиқуруғли ўсимликлардан, очиқуруғли ўсимликлар эса па-поротниксимонларнинг гаметофитидан келиб чиққан деб қаралади. Шундай қилиб, ёпиқуруғли ўсимликларнинг ге-нератив ҳужайрасини папоротниксимонларнинг спермато-ген ҳужайралари билан гомолог деб ҳисоблаш мумкин. Ёпиқ уруғли ўсимликларнинг гулларида чангчиларни ҳимоя қиладиган баъзи мосламалари бўлади. Масалан, чангчини сувдан, намдан ҳимоя қилиш учун гулсапсар-ларда улар тумшуқчанинг парраклари тагида яширинади. Ёмғир ёққанда гулқўрғон барглари бир-бирига бирикиб ва баъзан юмилиб чангчини намдан сақлаб қолади (қоқи ўт, сачратқи, зафар, чўл зубтуруми ва бошқаларда). 7-расм. Микроспора, чанг ва унинг ўсиши. А — микроспора; Б — чанг доначалари; В — чанг найчасининг ҳосил бўлиши; Г— чанг найчасининг бир қисми; /-сэкзин; 2-нэкзин; 5-вегетатив ҳужайра; 4 — генератив ҳужайра; 5 — иккита сперма. Гинецей Гинецейнинг умумий тарифи. Гулдаги бир ёки бир неча уруғчибарглар (мегаспорофиллар)нинг йиғиндиси бир ёки бир неча гинецей (гине — аёл, уруғчи)ни ҳосил қилади. Уруғчибарг келиб чиқиши жиҳатидан барг билан боғлиқ. Лекин морфологик тузилиши ва фаолияти жиҳатидан ве-гетатив баргдан кескин фарқ қилиб, кўпроқ мегаспоро-филл баргларга ўхшайди. 8-расм. Оепепа да уруғчи баргларнинг тараққий этиш даврлари. Классик морфология асосчиларидан Гёте уруғ-чи ёки гинецей келиб чи-қиши жиҳатидан шаклан ўзгарган вегетатив барг деб таърифлаган. Аммо, ҳозирги кўпгана ботаник-морфолог-олимлар бу фикрни инкор этадилар. Машҳур олим морфо-лог-систематик А. Л. Тах-таджян ва бошқа хорижий олимлар ёпиқуруғли ўсимликларнинг гулидаги уруғчибарглар эволюция жараёнида қадимги очиқуруғли ўсимликларнинг аждодлари — саговникларда вужудга кел-ган ва очиқ патсимон мегаспорофилларни бир-бири би-лан туташиши натижаси — мевачибарглар ривож топган дейдилар. Дарҳақиқат ҳам бу фикрни тасдиқловчи бир қанча далиллар бор. Чунончи, қазилма ҳолда топилган ёпиқуруғли ўсимлик Ое§епепада худди шундай мевачи баргларнинг тараққий этганини кўриш мумкин (8-расм). Расмдан аниқ кўринадики, улардаги мевачибаргларнинг учлари бир-бири билан туташмасдан, фақат битта қисқа банддан ташкил топган. Унда на стилодий (юнон. сти-л о с — устунча) ва на тумшуқча бўлган. Мевабарг плацен-та (уруғкуртак) гача безсимон тукчалар билан қопланган. Мевачи баргларнинг кейинги эволюцияси (Ое§епенадан то ҳозирги ёпиқуруғли ўсимликлар)гача тараққий этиши 9-расмда кўрсатилган (9-расм). Шундай қилиб, узоқдавом этган эволюция жараёнида ёпиқуруғли ўсимликларнинг энг муҳим ва нодир органи гинецей ривожланган. Гинецейнинг энг муҳим қисми тугунча ҳисобланади, унда уруғкуртак жойлашади, гул тугунининг устида ин-гичка устунча, унинг учида эса шакли ҳар хил тумшуқча бўлади (10-расм). Устунча тумшуқчани тугунча билан бир- лаштиради ва тумшуқчани озми-кўпми баландликка кўта-риб чангларни қабул қилади ҳамда чангланишни осон-лаштиради. 9-расм. Бе§епепа да энг содда Уруғбаргларнинг кўриниши (1); 3—4 — ихтисослашган устунча (стилодий) уруғчиларнинг ривожланиш эволюцияси. 10-расм. Гинецейнинг ҳар хил типлари: А — В — ценокарп гинецей; Г— апокарп гинецей; А— тамаки (№со1та); Б — тол (5аНх); В— кўкнор; Г — сусак 1 — тугунча; 2 — устунча; — тумшуқча. Тугунчанинг ичида уруғмуртак жойлашади. Уруғланиш-дан кейин, булардан уруғ ҳосил бўлади. Шундай қилиб, тугунча уруғмуртаклари билан бирга гинецейнинг энг му-ҳим қисмини ташкил этади. Талайгина содда оилаларда масалан, кўпчилик айиқго-вондошлар, магнолиягулдошлар, кўкноргулдош ва бошқа-ларда устунча тараққий этмасдан қолади. Бунда тумшуқча тугунчанинг устида туради ва бандсиз тумшуқча деб ата- лади. Шамол ёрдамида чангланадиган баъзи ўсимликлар (ғалладошлар)да ҳам устунча тараққий этмайди. Баъзи ўсимликларда (қулупнай, ғозпанжа ёки бешбарг) гул тугуни баравар ўсмаганлиги сабабли устунча тугунча-нинг ёнидан, лабгулдошлар, кампирчопондошларда эса тугунча асосидан ўсиб чиқади. Уруғчи (гинецей) хиллари. Бир гулнинг уруғчи баргла-ри (мева барглари) бир-бири билан туташмаган ҳолда, ҳар қайсиси алоҳида уруғчига айланса, бундай уруғчи апокарп гинецей деб аталади. Қазилма ҳолда топилган қадимги ёпи-қуруғли ўсимликлардан Ое§епепа-да энг содда мономер битта мева баргдан ташкил топган апокарп гинецей бўлган. Ҳозирги ўсимликлардан апокарп гинецей айиқтовондош-лар, атиргулдошлар, зиркдошлар ва бошқа оилаларнинг вакилларида учрайди. Эволюция жараёнида энг содда мевачи баргларнинг ихтисослашувидан учлари қайрилиб стилодий (устунча) шаклига кирган. Айиқтовондошлар оиласининг вакилла- 11-расм. Гинецейнинг ҳар хил шакллари: 0— тумшуқча, у-устунча, т — тугунча. рида энг содда мевачи барглар учрайди. Гинецейнинг эво-люциясида рўй берган энг муҳим ўзгаришлардан бири, бу ценокарп гинецейнинг ва остки тугунчанинг ривожлани-шидир. Бир неча уруғчи барглардан ташкил топган гинецей ценокарп гинецей деб аталади. Ценокарп гинецейда мева-баргларнинг туташиб кетиши кўпинча тугунчада бўлиб, стилодий туташмасдан қолиши мумкин (масалан, лабгул- дошлар, мураккабгулдошлар, чиннигулдошлар ва бошқа-лар). Туташмай қолган стилодий ва тумшуқ парракларига қараб гинецей қанча мевачи барглардан юзага келганли-гини аниклаш мумкин. Баъзи оилаларда (кампирчопон-дошлар, сигирқуйруқдошлар, бутгулдошларда) мевачи барглар бутунлай туташиб, устунчани ҳосил қилади. Це-нокарп гинецей уч хил бўлади: синкарп, перикарп ва ли-зокарп. Синкарп гинецей ёки кўп чаноқли (уяли) уруғчи. Син-карп гинецей апокарп гинецейдан ҳосил бўлади. Уларда мевачи баргларнинг четлари ичкарига ўралиб, ёнлари бир-бирига туташади ва чаноқ (уя) деб аталадиган хоналарга ажралган битта гул тугуни ҳосил бўлади (12-расм, 3). Паракарп гинецей (юнон, пара — олдидаёндош, к а р п о с — мева) деб бир неча мевачи баргларнинг йи-ғиндисидан ҳосил бўладиган бир хонали уруғчига айтила-ди (гунафшадошлар, қарақатдошлар, газакўтдошлар, шум- ғиядошларга хос белгидир) (12-расм, 4, 6). Лизокарп гинецей (юнон. лизис —эритиш йўқотиш) эволюция жараёнида синкарп гинецейнинг ча-ноқлар орасидаги пардасининг эриб йўқолиб кетишидан бир хонали тугунча ҳосил бўлади. Бундай гинецей приму-ла ва чиннигулдошларга хосдир (12-расм, 7, 8). Плаценталар ёки уруғўрни. Тугунча ичидаги уруғкур-таклар (мегаспорангийлар) ўрнашган бўртма плаценталар деб аталади. Улар ламенол ва сутурал ҳолда жойлашади. Ламинал плаценталар (лот. ламина — ясси, япроқ, пластинка) содда тузилган бўлиб, уруғкуртак уруғчибарг-ларнинг юзасида ўрнашади. Масалан, Е)е§епепада уруғ-куртак мевачи баргларнинг ўртаси ва ёнида жойлашса, нилуфардошларда уруғкуртак мевачибаргларнинг ичида сочилган бўлади. 12-расм. Гинецей типларининг эволюцияси: 1 - уруғчибаоглапи туташмаган; 2-апокарп гинецей; 5 – синкарп Тнецей &#34; 4-б-паракарп ганецей; 7,8- лизокарп гинецей Сутурал ёки ён плаценталар апокарп ва синкашт-*/ Марказли плацента уруғкуртаклар билан гул э* уяларининг ички бурчакларида ёки четида жойлашга- шакддаги плацента синкарп гинецейга хосдир (пиёзгул-дошлар, қўнғироқгулдошлар) (12-расм, 3). Париэтал ёки девор плаценталар гул тугуни ички де-ворларидан узунасига жой олади. Бу хилдаги плацента ёпиқуруғли ўсимликларнинг жуда кўп оилаларида учрай-ди (бутгуддошлар, кўкноргулдошлар, толдошлар, орхидея- дошлар, гунафшадошлар ва бошқалар). Баъзан плаценталар тугунча бўшлиғига бўртиб чиқади ва сохта тўсиқ ҳосил қилиб, кўпуйли тугунча вужудга ке-лади (қовоқдошлар, 13-расм, 1). Иккиуйли тугунча бут-гулдошларда (13-расм, 2) учрайди. Сохта ўкли ёки эркин марказли плаценталар лизикарп гинецейли гулларда (наврўзгулдошлар , чиннигулдошлар, торонгулдошлар) ва бошқа кўпгина ўсимликларда учрайди. Гулда тугунчаларнинг ҳолати. Тугунча ёки уруғдон ги-нецей (уруғчи)нинг энг муҳим қисмларидан бири бўлиб, гулўрнида ўрнашишига қараб қуйидагича: устки тугунча, остки тугунча ва ўрта тугунча. Устки тугунча гул бўлакла-ридан юқорида жойлашади (14-расм, 1). Остки тугун-ча — гул бўлакларидан пастда жойлашади (14-расм). Кўпгина атиргулдошлар оиласига мансуб ўсимликлар-да битта ёки бир неча тугунча кўзачага ўхшаш ботиқ ги-пантий (юнон. х и п о — ости, пастки қисми, а н т о с — гул) деб аталадиган гул бандининг кенгайган гулқўрғонидан жой олади. Бундай тугунча ўрта тугун ёки ўрта тугун гул деб аталади (масалан, наъматак, олча, ўрик, шафтоли ва бошқалар). Филогенетик жиҳатдан устки гул тугуни остки 13-расм. Тугунчанинг кўндаланг (1,2) ва узунасига (3) кесмаси: , қовоқдошлар; 2—бутгулдошлар; 3 — чиннигулдошлар оиласи. Неча тугунчагул тугунидан қадимийроқ. Устки гул тугуни содда гулли кўп мевали ўсим-ликларда; остки гул тугуни эса, мураккаб гулли ривожланган ўсимликларда кўпроқ учрайди. 14-расм. Гулда тугуннинг ҳолати: 1 — юқори Баъзи мор- уруғчи тугуни; 2-3 юқори ёки ўрта уруғчи тугуни; фолОГЛар ОСТКИ 4 — гул ўрни ва мева баргларидан ҳосил бўлган б пастки уруғчи тугуни; 5 — мева баргчалари, п — пастки қисми қўшилиб кетган косачабарг, тожбарглари ва чангчилардан ҳосил бўлган ларнинг тута- пастки уруғчи тугуни; 6 —ярим пастки уруғчи шишидан ҲОСИЛ тугуни (1-5 расмлар схематиқцир). бўлади деЙИ- шади. Лекин француз олими Ван Тигем ва унинг шогирдлари ўтказув-чи боғламларнинг сакланиб қолишлиги, гул тугуни рецеп-такуляр (лот. рецептакулум — гулўрни) дан ривожланган-лигини исботладилар. Демак, остки гул тугуни филлом (юнон. филлом — барг) назариясига биноан гулқўрғон ва чангчиларнинг туташишидан келиб чиққан. Мегаспорогенез ва уруғчи гаметофитнинг ривожланиши Гулнинг тугунчасида бир ёки жуда кўп миқцорда уруғ-муртак (мегаспорангий) тараққий этади, унинг ичида уруғ-чи гаметофит (муртак халтаси) ривожланади. Ёпиқуруғли ўсимликларда уруғмуртакнинг ривожланиш жараёнини чет эл олимларидан Браун, Мальпиги, Роза-нов, Мейер ва бошқалар ўрганишган. Муртак халтасининг ривожланиш жараёнини С. Г. Навашин (1894, 1899) ба- тафсил ўрганган. Уруғмуртак ёш уруғчи баргларининг четларида кички-на дўмбоқчалар шаклида ҳосил бўлади ва ҳужайранинг митоз бўлиниши натижасида тез ўсади. Кейинчалик унинг юқори томонидан уруғмуртакнинг марказий қисми нуцел-лус, пастки қисмидан уруғбанд ривожланади. Нуцеллус ҳужайралари паренхима тўқималарига ўхшаш бўлиб, унинг ҳужайраларида озиқ моддаларидан: полисахарид, липид, оқсил, аминокислота, нуклеин кислота, гетероауксин, витамин, минерал тузлар учрайди. Нуцеллуснинг ён деворларидан дўмбоқчалар ўсиб, қоп-лағичтўқима — интигумент(лот. интигументум — қоп-лама)га айланади. Ёпиқуруғли ўсимликларда бир ёки ик-кита интигумент тараққий этади. Уларнинг шу хусусия-тига қараб уруғмуртак бир ёки икки қоплағичли гуруҳга ажратилади. Интигумент пастдан юқорига қараб ўсиб нуцеллусни ўраб олади, лекин учи бирлашмасдан очиқ қолади, бунга чанг йўли, ёки микропиле дейилади. Микропиле уруғмур-так ва эмбрион халтаси билан туташган. Ёпиқуруғли ўсим-ликларнинг баъзи оилаларида интигумент бирлашиб бит-та қоплағичга айланади. Уруғмуртакнинг таги, уруғбанд (фуникулус) билан туташган, унинг ости халаза деб ата-лади. Ёпиқуруғли ўсимликларда тугунча ичидаги уруғмур-такнинг шакли беш хил (13, 15-расмлар) бўлади. 1. Атроп ёки тўғри уруғмуртак. Бу хилдаги уруғ-муртак торондошлар, қалампирдошлар, кучалагулдошлар оиласига хос белги бўлиб, нуцеллус уруғ бандининг давомидир. 2. Анатроп ёки тескари уруғмуртак. Уруғмуртак-нинг нотекис ўсиши вақтида унинг учи ва учидаги тешик-ча (уруғ йўли) тескари (остки) томонга айланган бўлади. 15-расм. Уруғкуртакнинг асосий хиллари: 1 — ортотроп (тўғри); 2 — анатроп (тескари); 3 — гемитроп (ярим қайрилган); 4 — кампилотроп (букилган); 5—амфитроп (иккитомонлама букилган); зм — уруғмуртак халтаси. Бу хилдаги уруғмуртак ёпиқуруғли ўсимликларда энг қўп учрайди. 3. Гемитроп ёкиярим қайрилган уруғмуртак. Нуцеллус билан интигумент ўсиш даврида плацентага нис-батан 90° қайрилган (сигирқуйруқцошлар, примуладош-ларда учрайди). 4. Кампилотроп ёки бир томонлама қай-рилган уруғмуртак. Бундай уруғмуртакда нуцеллус би-лан интигументларнинг бир томони букилган бўлиб, чанг йўли халаза ёнига бориб қолади. Бу хилдаги уруғмуртак капалакдошлар, дуккакдошлар, бутгулдошлар ва бошқа оилаларда учрайди. 5. Амфитроп ёки эгм а уруғмуртак. Бунда нуцеллус букилиб тақасимон шаклга киради (капалакдошларни ай-рим вакилларида учрайди). Эволюция жараёнида ёпиқуруғли ўсимликлар нуцел-лусининг қалин деворлари юпқалашиб боради. Тожбарг-лари бирлашмаган ўсимликларда уруғмуртак крассинуце-лят (лот. кр ау с— қалин), тожбарглари бирлашган ўсим-ликларда эса тенуинуцелят (лот. тениуис — юпқа) ривожланган. Тенуинуцелят уруғмуртакнинг ички интигумент ҳужай-раларидан тапетум тараққий этади. Тапетум цитоплазма-си углеводлар, оқсиллар, витаминларга бой. Бу моддалар амилаза, протеаза ферментлари ёрдамида парчалангандан сўнг ўтказувчи тўқима орқали муртакка ўтиб озиқ бўлади. Талайгина ёпиқуруғли ўсимликлар уруғмуртагининг халаза устидаги ҳужайралари такомиллашиб гипостаза (юнон. хипостазис — тиргак, айри) дебаталадигантўқи-мага айланади. Бу тўқималарнинг хусусияти ҳалигача аниқ эмас. Баъзилар гипостаза эмбрион халтасининг уруғмур-так томон ўсмаслигига таъсир этади дейишса, бошқа би-ровлар гипостаза эмбрион халтасининг ферментлар ёки бўлмаса озиқ моддалар билан таъминлашда фаол ишти-рок этади, деб тахмин қиладилар. Баъзи ёпиқуруғли ўсимлик вакилларида уруғбанд ёки интигументлардан обтуратор деб аталадиган махсус тўқи-ма ҳосил бўлади ва чанг найчасининг ўсиб эмбрион хал-тасига етишига сабабчи бўлади. Бу тўқима уруғмуртак ри- вожланишининг дастлабки даврида пайдо бўлиб, уруғла-ниш содир бўлгандан сўнг емирилади. Уруғмуртакнинг тараққий этиши ва мегаспорогенез. Уруғ-муртакни ҳосил қилувчи дўмбоқча шаклидаги меристема нуцеллус ташқи эпидерма ҳужайраларининг антиклинал ва субэпидермик ҳужайраларнинг периклинал бўлиниши натижасида уруғчи археспорий тараққий этади. Ёпиқуруғли ўсимликлар уруғмуртак учида баъзан битта ёки бир неча бирҳужайрали археспорий ҳосил бўлади. Археспора ҳужай-ралари йирик ва цитоплазмага бой бўлиб, жуда тез бўли-ниш қобилиятига эга. Кўпҳужайрали археспорий казуа-риндошлар, атиргулдошлар, қайиндошлар, мураккабгул-дошлар, шўрадошларда учрайди. Археспора ҳужайрасининг биттаси бўлиниб, дастлабки париэтал (девор) — қоплағич ва она мегаспор ҳужайраси-ни ҳосил қилади. Қоплағич ҳужайра кўпинча крассину-целлят уруғ муртакларда бўлади, тенуинуцеллят уруғмур- такларда учрамайди. Кўпчилик ёпиқуруғли ўсимликларда археспора ҳужай-раси икки марта мейоз бўлингандан кейин тўртта гаплоид мегаспор ҳосил бўлади. Бу жараёнга мегаспорогенез дейи-лади. Халаза (аҳён-аҳёнда микропилла) томондаги ҳу- жайралар жуда катталашиб кетади, юқоридаги ҳужайра-ларни сиқиб қўяди ва пиро-вардида бир ядроли уруғчи гаметофит ёки эмбрион хал-тасига айланади (16-расм, 6). Эмбрион халтаси уч мар-та бўлиниш натижасида ҳосил бўлади. Биринчисида икки ядро ҳосил бўлади ва ҳужайра қутбларидан жой олади. Кейинчалик бу ядро-лар яна икки марта бўлина-ди ва эмбрион халтасининг ҳар икки қутб томонида тўрттадан ядро юзага кела-ди. Ҳар қайси қутбдаги яд-ролар биттадан марказга йўналади ва бир-бири билан 16-расм. Уруғкуртакнинг ту-зилиши: 1 — уруғмуртак пўсти (а —ташқи; б —ички); 2— мик-ропиле; 3 — халаза; 4 — фуни-кулус; 5 — нуцеллус; 6— муртак халтаси; 7—тухум ҳужайра; 8 — синергидлар; 9— антиподлар; 10 — иккиламчи ядро; 11 — гшацента; 12— ўтказувчи найлар. қўшилиб, эмбрион халтасининг иккиламчи диплоид ёки марказий ядросини ҳосил қилади. Эмбрион халтасининг чанг йўли ёнида турган учта ядро атрофига протоплазма тўпланиб ҳужайра ҳосил бўлади. Бу ҳужайралар тухум ап-паратини ташкил этади: уларнинг ўртасидаги энг йириги тухумҳужайра, унинг ёнидаги кичикроқ ядроли ҳужайра-лар ёрдамчи ёки синергидлар деб аталади. Халаза томони-да турган учта ядро атрофи ҳам протоплазма билан ўрал-ган. Бу ҳужайралар антиподалар (юнон. анти —қарши, подус —оёқ) деб аталади. Одатдагича тараққий этган уруғмуртак тузилиши 16—164- расмларда кўрсатилган. Тухумҳужайра аппарати жуда ҳам мураккаб, у кўпинча эмбрион халтасининг микропиле томонида тараққий эта-ди чунки, бу жойда оқсиллар, РНК синтез этилади. Бун-дан ташқари унинг таркибида митохондрий, лейколаст, крахмал, липидлар тўпланади. Синергидлар чанг найчаси қобуғини эритишда, уни эмбрион халтаси ва тухумҳужайрага ўтишини тезлашти-ришда иштирок этади. Антиподлар халазадан озиқ моддаларни уруғмуртак ва эмбрион халтасига ўтказиш вазифасини бажаради. Ўсимликларнинг гуллаши ва чангланиши Гуллаш ўсимликлар ҳаётида энг кўзга кўринадиган ҳоди-салардан бири. Ўсимликда гул ҳосил бўлиши учун озиқ моддалар (карбон, оқсил, ёғ ва бошқалар) тўпланиши ке-рак. Кўпчилик бир йиллик ёввойи терофит ўсимликлар ёки эфемерлар (юнон. эфемерос — бир кунли, фитон — ўсимлик) — қисқа вақт яшайдиган баҳори ўсимликлар уруғдан кўкариб чиқиб, бир вегетация даврида гуллаб уруғ беради (қизғалдоқ=Коетепа). Аммо кўп йиллик ўсимлик-лар орасида ҳаётида бир марта гуллайдиган монокарпик (юнбн. монос — битта, к а р п и с — мева) ўсимликлар ҳам учрайди. Масалан, Ўзбекистоннинг чўлларида ўсадиган сумбул=Ғеш1а аззо ГсеИйа — ана шундай монокарпик ўсим-ликдир. Баъзи ўсимликлар ҳаётининг иккинчи йилида гуллай-ди. Бундай ўсимликлар икки йиллик ўсимликлар деб ата-лади (сабзи, лавлаги, турп ва бошқалар). Кўпчилик ўсимликлар ҳаётининг (вегетация даврининг) 5—6 йилида ёки кўп йиллар ўтгандан сўнг гуллайди ва гуллаш ҳар вегетация даврида давом этади, бундай ўсим-ликлар поликарпик (юнон. п о л и — кўп, к а р п о с — мева) деб аталади. Масалан, олма, ўрик, гилос, тропик ўсим-ликлардан какао, кокос пальмаси ва бошқалар. Ўсимликлар гуллашдан олдин ғунчалар (гулкуртаклар) ҳосил қилади. Ғунчанинг гулкосабарглари билан тожбарг-ларининг пастки қисмлари юқорига тез ўсиб очилади. Айни вақгда чангчилар, уруғчилар ҳам очилади. Мана шу ҳоди-сага гуллаш деб аталади. Гулнинг очилиши маълум бир ҳарорат ва нисбий нам-лиқда эрталаб (азонда), кундузи ва кечқурун бўлиши мум-кин. Бир ўсимликнинг гуллаш даври бир ҳафтадан бир неча ҳафтагача давом этиши мумкин. Гуллаш охирида, гул чанглангандан кейин сўлийди. Гултожбарглар тўкилади. Чангланиш. Чангнинг уруғчи тумшуғига бориб туши-шига чангланиш деб аталади. Чангланиш бир неча хил: ўз-ўзидан чангланиш ёки автогамия (юнон. а в т о — ўзи, г а -м е т о — қўшилиш) ва четдан чангланиш ёки аллогамия (юнон. а л л о с — бошқача) бўлади. Агар бир гулдаги чанг-чи, ўша гулдаги уруғчини чанглантирса ўз-ўзидан чангла-ниш содир бўлади. Ўз- ўзидан чангланиш вақтида кўпин-ча уруғ ҳосил бўлмайди ёки у пуч бўлиб қолади. Баъзан ўз-ўзидан чангланиш вақтида ҳосил бўладиган уруғларда насл белгилари соф ҳолда сақланиб қолади. Бу хил чанг-ланишдан селекцияда соф индивид линияни ажратиб олишда қўлланилади. Бир гулни шу тур ёки навга оид бошқа ўсимлик гули-нинг чанги билан чангланишига четдан чангланиш ёки ксеногамия (юнон. к с е н о с — бошқа) деб аталади. Ксе-ногамия биологик жиҳатдан ўсимликлар учун қулайдир. Бундай чангланиш ирсий хоссаларнинг мустаҳкамлани-шига олиб келади ва турни яшаш шароитига яхшиуоқ мослашади. Шунинг учун ҳам ўсимликлар гулининг тузи-лиши ва экологиясида четдан чангланишни таъминлай-диган кўпдан кўп хусусиятлар борлигини кўрамиз. ■ Ўсимликлар жинсий органларининг (чангчи ва уруғ-чиларни) турли муддатларда етилишига дихогамия (юнон. д и х о с — икки қисм, бўлак; г а м е о — қўшилиш) дейи- лади. Икки жинсли гулларда чангчилар уруғчига нисбатан олдин етилади, бу ҳодисага протерандрия (юнон. п р о т е -р о с — эртароқ; а н д р о с — эркак) деб аталади. Протеран-дрия кўпроқ чиннигулдошлар, мураккабгулдошлар, со-ябонгулдошлар, ғўзагулдошлар (гулхайридошлар), геран-гуддошлар, пиёзгулдошлар ва бошқа кўпгина ўсимликларда учрайди. Баъзи икки жинсли гулларда уруғчилар чангчиларга нисбатан эртароқ очилади, бу ҳодисага протерогиния (п р о -т е р о с — эртароқ; г и н е — аёл) дейилади. Бундай гуллар бутгулдошлар, атиргулдошлар, зубтурумдошлар, ғалладош-лар ва бошқалар. Протерандрия протерогинияга нисбатан кўпроқ тарқалган. Бунга асосий сабаб чангчиларнинг уруғ-чиларга нисбатан олдинроқ емирилишидир. Икки жинсли ўсимликларда ўз-ўзидан чангланиш со-дир бўлмаслиги учун, гулдаги уруғчининг устунчаси узун ёки қисқа бўлиши мумкин. Бундай ҳодисага гетеростилия (юнон. гетерос — ҳар хил; стюл ос — устунча) дейила-ди (17-расм). Гетеростилия наврўздошлар, газакдошлар ва бошқа ўсимликларда учрайди. Чангланиш омиллари. Ер куррасининг ҳозирги ўсим-ликлари асосан гулли ўсимликлардан иборат. Гулли ўсим-ликларнинг кўпчилиги четдан чангланишга мослашган. Четдан чангланиш биологик ва абиотик чангланишдан иборат. Биологик чангланиш ҳайвонлар воситаси билан, абиотик чангланиш эса та-биий омиллар (шамол, сув) ёрдамида содир бўлади. Биологик чангланиш-нинг энг муҳим воситала-ридан бири ҳашаротлар ва қушлар ҳисобланади. Ҳашаротлар воситаси би-лан чангланишга энтомо- филия (юнон. энтомос — ҳашарот; филио ўсим-лик), қушлар ёрдамида чангланишга орнитофилия 17-раем. Наврўзгулда (юнон- Орнитос- қуш), гетеростилия ҳодисаси. сув ёрдамида чангланишга гидрофилия (юнон. гидро — сув) ва ниҳоят шамол воси-таси билан чангланишга анимофилия (юнон. а н е м о с — шамол) деб аталади. Энтомофилия. Жуда кўп ўсимликларнинг гуллари ҳашаротлар ёрдамида чангланади. Шунинг учун ҳам акса-рият гулли ўсимликларнинг эволюцияси, ҳашаротларнинг эволюцияси билан параллель тараққий этган. Энтомофил ўсимликларнинг тожсимон гулқўрғони ҳар хил рангда бўла-ди. Шу сабабдан улар ҳашаротларга узоқцан яхши кўри-нади. Баъзи гуллар жуда ҳам йирик бўлиб, 1 м га етади (Кай1ез1а агпоШй). Лолақизғалдоқ ва лолаларда гул диа- метри 5—15 см. Кўпчилик ўсимликларнинг гуллари майда, лекин яхши кўринадиган тўпгулларга ўрнашади (соябонгулдошлар, му-раккабгулдошлар ва бошқалар). Баъзан тўпгулларнинг чет-ларида ўрнашган гуллар марказда ўрнашган гулларга нис-батан йирикроқ бўлиб, ҳашаротларни ўзига жалб этади. Ҳашаротларни жалб этадиган асосий манба гуллардан ажралиб чиқадиган хилма-хил эфир мойларидир. Гулнинг иси ҳашаротларнинг ҳид сезиш органларига узоқдан таъ-сир этади. Маълумки, кўпчилик ўсимликлар ўзидан ёқимли ҳид таратади (райҳон, тамаки, атиргул, чиннигул ва бош-қалар), лекин бир қатор ўсимликлар борки, улар бадбўй бўлиб, сасиган балиқ, айниган сийдик, гўнг ҳидига ўхшаб кетади. Бундай ўсимликларга тропик ўрмонларда ўсувчи рафлезия, архислар ва бошқа ўсимликлар мисол бўла ола- ди. Бу ўсимликларнинг ранги кўпинча гўшт рангига ўхшаш бўлиб, пашша, қўнғизчалар ёрдамида чангланади. Энтомофил ўсимликларнинг ўзига ҳашаротларни жалб этадиган омилларидан яна бири чанг ҳисобланади. Кўпчи-лик ўсимликларнинг гуллари йирик бўлиб, юзтагача чанг-чиларга эга. Бундай гуллар ўзидан жуда кўп миқцорда чанг ажратади, чанг таркибида 15—30% оқсил моддаси тўплана-ди. Ҳашаротлар эса шу чанг билан озиқланадилар. Кўп миқдорда чанг чиқарадиган ўсимликларга наъматак, кўкнор, сигирқуйруқ, мимоза ва бошқа ўсимликлар мисол бўлади. Чанг ҳашаротларга ем бўлганлиги сабабли, арилар чанг-ларни инларига ғумбаклари учун йиғади. Ҳашаротлар гул-га овқат излаб келади ва гулдаги нектарни олишга ҳаракат қилади, айни вақтда чангчи ва уруғчиларга тегиб ўтади. Энтомофил ўсимликларнинг чанг юзаси нотекис бўлиб, тиканчалар, сўгаллар ва бошқа ўсиқлар борлиги билан анемофил ўсимлик чангидан фарқ қилади, чангнинг шу ўсиклари ҳашаротларга ёпишиб тарқалишига имкон бера-ди. Бундан ташқари энтомофил ўсимликларнинг чангла-ри анемофил ўсимликларнинг чангларига нисбатан йи-рик бўлади. Одатда, гулдаги нектарларнинг жой олишига қараб, муайян тузилишдаги гуллар бир хил ҳашарот гуруҳлари билан чанглана олади. Нектарлари юзада жойлашган гулларни икки қанотли ҳашаротлар: пашшалар ва қўнғизчалар чанглатади. Маса-лан, соябонгуддошлар, тошёраргулдошлар, атиргулдошлар-нинг вакиллари, заранггулдошлар, маржон дарахти ва та- лайгина бошқа ўсимликлар. Бу энтомофил ўсимликлар-нинг гуллари актиноморф, оқ, сариқ, кўкимтир-сариқ, гоҳо пушти-қизғиш рангда бўлади. Нектарлари чуқурроқца жойлашган гулларни хартум-лари узунроқ бўлган ҳашаротлар — асаларилар ва бошқа пардақанотлилар чанглантиради. Бу ўсимликларнинг гул-лари зигоморф бўлиб, аксари ҳаворанг, кўк, гунафша, қирмизи-қизил (лабгуддошлар, капалакгулдошлар ва бошқа ўсимлик оила вакиллари) бўлади. Гулнинг ранги, ҳиди ҳашаротни қайси томонга учиши кераклигини кўрсатади. Ҳашаротлар гулга нектар ва чанг учун қўнади. Гулнинг очилиш экологияси турли-тумандир. Бу ма-салани ўрганадиган, ботаниканинг янги бир тармоғи — антэкология фанидир. Гулнинг очилиши ҳарорат (темпе-ратура), нисбий намлик ва ёруғлик каби омилларга боғ-лиқ. Шунга биноан баъзи гуллар фақатгина кечаси очилади. Кечаси очиладиган гулларнинг ранги оқ, оқ- пушти, оч-сариқ бўлиб, ўзидан кучлироқ ҳид чиқаради ва кечаси уча-диган капалаклар ёрдамида чангланади (тамаки, чинни-гул, кавсар, наргис ва бошқалар) эрталаб ва кундузи очи-ладиган гуллар капалаклар, асаларилар ва арилар билан чангланади. Бундай гулларнинг ранги қип-қизил ёки пушти ва ҳоказо бўлади (ўрик, анор, кўкпаранг-лагохилус, шаф-толи ва бошқалар). Эволюция жараёнида ўсимликлар билан ҳашаротлар ўртасида жуда кўп мосланишлар пайдо бўлган. Бу мосла-нишлар четдан чангланишга ёрдам беради. Масалан, баъ-зи итузумдошлар оиласининг вакиллари (тамаки, банги-девона) ва бошқа турларида гултожлари воронкасимон, найи қўнғироқсимон бўлиб, нектари жуда ҳам чуқурликда жойлашган. Бундай гуллар фақатгина хартуми узун бўлган ҳашаротлар билан чангланишга мослашган. Баъзи орхи-дея гулдошларнинг гулидаги нектар ёстиқчалар шаклида бўлиб, поянинг банди билан бириккан. Ҳашарот гулга бошини тиққанида ёпишқоқ ёстиқчалар унга ёпишиб қола-ди. Гуддан ажралиб чиққан ҳашарот бошқа гулга қўниб, ёпишқоқ ёстиқчалар билан улардаги уруғчи тумшуқчаси-ни чанглантиради (18-расм). 18-расм. Орхисгулдошларнинг чангланиши: 1 — орхидея гулининг олдинги томондан кўриниши; 2—тумшуқча ва чангчи; 3 — поллинийларнинг ширали ёстиқчали баиди; 4 — гулқўрғонсиз гулнинг ён томондан кўриниши; 5— орхисгул поллинарияси бор ҳашарот: пр п2— поллинарияларнинг бошланғич ҳолати; пл — поллиний; пб — поллиний банди; ше — ширали ёстиқча; п — поллинарий; Т— уруғчи тугуни;р — тумшуқча, чя — чангдон ярми; пих — пих. 19-расм. Анжирнинг четдан чангланиши: 1 — тўпгулнинг узунасига кетган кесмаси, унда чангчи ва қисқа устунчали уруғчи гуллари бўлиб, ўшаларнинг тугунчаларида чанглатувчи арилар ривожланади; 2 — узун устунчали уругчиси бор тўпгулнинг узунасига кетган кесмаси, тўпгул ичида арилар юради; 3 — чангчи гули; 4— узун устунчали уругчи гули; 5—қисқа устунчали уруғчи гули; 6— тугундан чиқиб кетаётган ари; 7— ари. Четдан чангланишнинг яна ҳам мураккаблигини ва махсус ҳашарот тури билан чангланишини ёввойи анжир-да кўриш мумкин. Ёввойи анжир фақат Ўрта Осиёда, Қримда ва Кавказда ўсади. Гуллари бир жинсли, баъзан икки жинслидир. Чангчи гули ҳам, уруғчи гули ҳам кўза-часимон ёки ноксимон, учи тешикли тўпгулнинг ичида жойланади. Анжир бир йилда икки-уч марта гуллайди. Чангланиш бластофага деган ари ёрдамида содир бўлади. Бир тўпгул ичида узун устунчали уруғчилари ва иккинчи тўпгулларининг юқори қисмида чангчи гуллари, пастроқ-да калта устунчали уруғчи гуллар бор (19- расм). Баҳорда анжир гуллаган вақтда ҳашарот иккала тўпгул-ларга кириб жойлашади. Аммо, баҳорги гулдан мевалар жуда ҳам оз ҳосил бўлади. Икки жинсли тўпгул ичига кир-ган ари уруғчиларнинг ичига биттадан тухум қўяди, шун-дан кейин ўша уруғчининг уруғмуртаги жуда тез ўсиб ке-тади ва бластофага ғумбагига озиқ бўлади. Маълум вақт ўтгандан кейин ғумбаклар етук ҳашаротга айланади ва ўша ернинг ўзида бир-бири билан қўшилади, шундан сўнг эр-каги ўлади, урғочиси чиқиб кетиш вақгида тўпгулдаги чанг- чиларни чангига беланади. Бу ҳашаротлар кейинроқ очи-ладиган бошқа тўпгулларга кириб тухум қўяди ва узун ус-тунчали уруғчиларни чанглатади. Сентябрь ойларига бо-риб анжир пишади. Кузда анжир учинчи марта гуллайди. Ҳашарот тупгулнинг ичига кириб қишлайди ва баҳорда ундан етук арилар пайдо бўлади. Орнитофилия. Африка ва Жанубий Америка тро-пик ўрмонларида ўсадиган (юқа, банан, кана ва бошқа) ўсимликларнинг гуллари майда қушчалар (колибра, асал-сўрар) ёрдамида чангланади. Кўпчилик орнитофил гуллар оч қизил рангда бўлади. Қушлар шу рангни яхши ажра-тиб, гулдаги нектарни сўриш вақтида чангларни ўзига юқтиради ва бошқа гулга бориб нектарни олиш вақтида гулни чанглантиради. Гидрофилия. Кўл ва дарё воҳасида талайгина ўсимлик-лар сув шароитида ўсишга мослашган (масалан, денгиз ўти (зостера), денгиз наядаси, элодея, валлиснерия ва бош-қалар). Бу ўсимликларнинг гули сув воситаси билан чанг-ланади. Бундай чангланишга гидрофилия деб аталади. Масалан, валлиснериянинг уруғчи гули спираль сингари буралган бандда сув остида жойлашади. Уруғчи етилган-дан сўнг сувнинг бетига чиқади, айни вақтда чангчи гул узилиб, сув оқими ёрдамида спираль бандга жойлашган уруғчига бориб, уни чанглантиради. Шундан кейин уруғ-ланган гулнинг банди тортилиб, уруғчи гул сув тагига ту-шади, у ерда ривожланади. Анимофилия. Ўрмонларда ўсувчи дарахтларнингтах-минан 20% анимофил ўсимликлар ҳисобланади. Чўл ва саҳроларда ўсувчи ғалладошлар оиласига мансуб ўсимлик-ларнинг кўпчилиги ҳам анимофиллардан иборат. Ўтчил ўсимликлардан (ғалла ўсимликлар, қиёқ ўтлар, шувоқ, наша, қичитқи ўт, отқулоқ, зубтурум ва бошқалар), дарахт-лардан (оқ қайин, терак, тол, қайрағоч, ёнғоқ, тут, дуб (эман), хурмо дарахтининг кўпчилиги) анимофил ҳисоб-ланади. Бу ўсимликларнинг гуллари майда, кўримсиз бўлиб, ўзидан ҳид чиқармайди. Уларнинг гуллари оддий косачасимон гулқўрғондан иборат. Чанглари майда бўлиб, жуда ҳам кўп. Бир ёки икки уйли, дихогамия ва гетерос-тилия ҳодисаси учрайди. Чанглар қуруқ бўлиб, узоқ масо- фаларгатарқалади. Анимофил ўсимликларда чангларнинг тарқалишини осонлаштирадиган, тебраниб турадиган ку-чалалар (тоғ терак, дуб, эман ва бошқалар), чангни илиб оладиган узун-узун, тукдор ва патсимон тумшуқчалар (ғал-ла ўсимликлар, кўпгина дарахтлар) бўлади. Анимофил да- рахтларнинг кўпчилиги баҳорда, барг чиқармасдан олдин ёки барг чиқиши билан гуллайди ва тумшуқчалар чангни осонлик билан ушлайди. Ўтчил ўсимликлардан қичитқи ўт деган ўсимликнинг чангчилари узун-узун бўлиб, ғунча очилиши билан, чангдон куч билан очилиб, чангларни сочиб юборади. Буларнинг ҳаммаси анимофилиянинг энг муҳим белгилари ҳисобланади. Анимофил ўсимликлар кўпинча катта-катта чакалак-зорлар, ўтлокларни ҳосил қилади ва чангни осонлик би-лан тутиб олади. Анимофил ўсимликларнинг антэкологияси анча яхши ўрганилган. Масалан, ғалла ўсимликларининг чангдонла-ри бир вақтда очилмаса ҳам, лекин баъзилари фақат эрта-лаб, бошқалари куннинг иккинчи ярмида ва айримлари кечқурун очилади. Қамишнинг гуллаши эрталаб соат 4 дан ярим тунгача (соат 20 гача) давом этади. Автогамия. Бир гулдаги чангчининг шу гулдаги уруғчи тумшуқчасига тушишига ёки икки ядронинг бир ҳужайра ичида қўшилишига автогамия (юнон. аутос —ўзи; га-м е о — қўшилиш) деб аталади. Автогамия кўпинча икки жинсли ўсимликларда содир бўлади. Лекин уруғ ҳосил қилмайди. Бу ҳодисага стерил — пуштсиз деб аталади (мак-кажўхори, арпа, тариқ, карам). Кўпдан-кўп ўсимликларда аллогамия, яъни четдан чанг-ланиш ҳодисаси юзага чиқмайдиган бўлса, гуллаш даври-нинг охирига келиб гуллар ва айрим қисмларининг жой-лашишида шу пайтда содир бўладиган ўзгаришлар нати- жасида ўзидан чангланиш ҳодисаси кўринади. Масалан, баъзи бутгулдошлар ва чиннигулдошларнинг вакилла-рида чангчилар уруғчи остида жойлашади, шу сабаб-дан уларда четдан чангланиш содир бўлади. Аммо ай-рим вақтда чангларнинг ипи (банди) ўсиб уруғчи билан тенглашади ва натижада тасодифан ўзидан чангланиш рўй беради. Иқлими ноқулай бўлган баланд тоғ, Арктика ва сахро шароитида ўсувчи энтомофил ўсимликларнинг гули, ҳаша- ротлар йўклиги сабабли ўзидац чангланиши мумкий. Масалан, Арк-тикада/ ўсувчи (РЬуПо-<3осе, /Саззюре) ўсим-ликл^арнинг гуллари майДа қўнғироқсимон бўлиб, шамол вақтида ўзидан чангланади. Намгарчилик кўп бўладиган минтақалар-да ўсувчи ўсимликлар-нинг гуллари умуман очилмайди, шунинг учун ҳам уларда автога-мия кўринади. Ниҳоят, одатдагича гулга эга бўлган баъзи ўсимликларда хазмагам (юнон. хазма — очи-либ туриш), яъни гул- қўрғони очиқ ҳолда чангланадиган гуллар билан бирга май-да, кўпинча ерга яқин турадиган, очилмайдиган, кўрим-сиз, аммо ўзидан чангланадиган ва уруғ берадиган клейстогам (юнон. клейтос — ёпиқ) дебаталадигангулларҳамбўла-ди. Бундай гулларга бинафшалар (163-расм)ни мисол қилиш мумкин. Клейстогам гуллар бутун ёз бўйи ва куз-гача уруғ беради. Аксинча, эрта баҳорда пайдо бўладиган йирик ва чиройли хазмагам гуллар уруғ бермайди. 19-расм. Гунафша: 1 — меваси (пл) клейстогам (клц) гуллардан тараққий этган; 2 — клейстогам гул.

Похожие

Гул тузилиши ва хиллари
Микроспорогенез ва оталик гаметофитининг ривожланиши чангчининг тузилиши
Гул ва мева
Гулли ўсимликларнинг кўпайиши
Макроспорогенез ва оналик гаметофитининг ривожланиши