Амарант, кунжут, маккажўхори усимликлари - Ботаника - Рефераты

Амарант, кунжут, маккажўхори усимликлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Амарант, кунжут , маккажўхори , хушб ў й рута Режа: 1. Амарант ўсимликларини ўстириш технологияси. 2. Кунжут ўсимликларини ўстириш технологияси . 3. Маккажўхори ўсимликларини ўстириш технологияси . 4. хушб ў й рута ўсимликларини ўстириш технологияси.

А марант — A maranthus aмарантдошлар — Amaranthaceae оиласига киради. Бўйи 2—3 метр келадиган бир йиллик ўт ўсимлик. Поясининг йўғонлиги 8—10 сантиметр, барги чўзиқ ва эллипссимон бўлиб, пояга узун банди билан кетма-кет жойлашган. Гуллари майда, кўримсиз бўлиб, йирик ярим метргача борадиган супургисимон гул тўпламини ҳосил қилади. Уруғи майда шарсимон қўнғир ёки сариқ рангда бўлиб, 1000 донасининг вазни 0,4—0,6 грамм келади. Бир туп ўсимлик 0,5 килограммгача уруғ бериши мумкин. Уруғининг ости ялтироқ бўлади. Июнь ойида гуллайди, уруғи июлда етилади. Географик тарқалиши. Амарант Америка, Европа, Африка, Осиё ва Россия вилоятларида ўстирилади. Ўзбекистон флорасида ҳам бир авлоди ва 10 тури ўсади. Манзарали ўсимлик сифатида гултожихўроз ( Celasia ва Comfrena ) кўп тарқалган. Маҳсулот тайёрлаш. Уруғи етилгандан сўнг ўсимлик ўриб олиб қуритилади, сўнгра майдаланади ва элаб уруғи олинади. Кимёвий таркиби. Амарантнинг баргида 30 фоизгача оқсил модда ва 270—350 мг/кг коратин тутади. Уларнинг таркибида рибофловин, поли витаминлар аскорбин кислота, K, E, D ва бошқа витаминлар бор. Амарант уруғи таркибида 18—20 фоиз оқсил, 8—9 фоиз мой ва 65— 75 фоиз углеводлар бўлади. Ишлатилиши. Амарант мойи меъда ва ичак яраларини даволаш хусусиятига эга бўлиб, тери касалликлари, қирқилган яраларни битишини тезлаштириш учун ва нур касаллиги билан оғриган беморларни даволашда қўлланилади. Унинг мойи облепиха мойидан қолишмайди ва бир қатор касалликларни даволашда ишлатилиб келинмоқда. Амарантнинг уруғи тиббиётда рак касаллигидан ҳосил бўлган хавфли ўсмалар ўсишини олдини олиш ва сўрилиб кетишига ёрдам беради. А марант ўсимлигининг агротехникаси Амарант иссиқсевар ва ёруғсевар ўсимлик ҳисобланади. Амарант ўсимлиги экиладиган майдонлар кузда 25—28 см чуқурликда ҳайдаб

қўйилади. Ер ҳайдаш олдидан органик ва минерал ўғитлар билан озиқлантирилади. Эрта баҳорда ерлар текисланиб, бегона ўтлардан тозаланади. Амарантни экишни барқарор илиқ об-ҳавода (апрель-май ойларида), тупроқнинг уруғ тушган чуқурлиги 10—12 градусгача қизиган пайтда ўтказиш тавсия қилинади. Ўсимликни экишда шароит ва муддатларни тўғри белгилаш уруғларнинг қийғос униб чиқишини таъминловчи омил бўлиб ҳисобланади. Шуни кўзда тутиш лозимки, уруғ тушган тупроқда унинг униб чиқиши учун иссиқликдан ташқари етарли миқдорда намлик бўлиши керак. Амарантнинг уруғи қаттиқ парда билан қопланганлиги учун унга етарли миқдорда сув талаб қилинади. Шунинг учун уни оптимал муддатларда экилмаса ёки тупроқнинг юза (4 см гача) қатлами қуриб қолган бўлса, унда қуруқ иқлимли минтақаларда майсаларнинг униб чиқиши кафолатланмайди. Амарантни экиш усулларини танлаш ҳосил миқдорига ва унинг ривожланишига ижобий таъсир этувчи омиллардан ҳисобланади. Амарантни қатор оралари юмшатиладиган экин турлари каби, қатор оралари 30, 45, 60 см эгатларга, уруғ олиш учун экиладиган майдонларда эса 70 см ли эгатлар олиб экилиши маъқул. Қатор оралари 60 см кенгликда бўлганда амарантни гектарига ўртача 1—2 кг уруғ экиш тавсия қилинади. Агар қатор оралари 45 см дан эгат олиниб экилса ўсимликнинг экиш нормаси 10—15% га кўпаяди. Уруғларни экишда намланган ғалвирдан ўтказилган қум, чириган гўнг, суперфосфат ва бошқа маҳсулотлардан уруғни тўлдирувчи сифатида улар 1 : 10 ёки 1 : 5 нисбатда фойдаланилади. Амарантни уруғини экиш учун сабзавот экадиган сеялкалардан фойдаланилади. Улар бир вақтда қатор оралари 60—70 см ли суғориладиган эгатларни тайёрлаб кетади. Ҳар бир метр масофада 25—30 та яхши ривожланган майсаларнинг мавжудлиги экишдаги энг яхши қалинлик ҳисобланади. Майсаларнинг бундай қалинлиги ўсимликни парвариш фазасида об-ҳаво шароитининг ноқулай келишида уларнинг мумкин қадар нобуд бўлишини ҳисобга олинганда ўрим-йиғим даврига келиб ҳар бир метр узунликда 10—12 та яхши ривожланган ўсимлик қолади. Уруғликка экилган майдонларда ўсимликнинг қалинлиги 15—20% га

кам бўлиши мумкин. Амарант экилган майдонларда қолдирилган кўчатлар гектаридан 600—700 центнер кўк масса ва 1—2 центнер уруғ етиштириш учун етарли ҳисобланади. Амарант ўсимлигини парвариш қилиш мураккаб жараён бўлмасдан барча экиб ўстириладиган ўсимликларнинг агротехникасига ўхшаш. Ўсимликни экишдан кейин ерни юмшатиш, бегона ўтлардан тозалаш керак. Айниқса, ҳар қандай тупроққа ҳам баҳор ойларида қатқалоқ ҳосил бўлиши мумкин ва майсаларнинг пайдо бўлишини, уларнинг ривожланишини тенглаштиради. Шунинг учун қатқалоқни экишдан 4—6 кун кейин енгил юмшатгичлар ёрдамида ишлаш керак. Дастлабки 2—3 ҳафтада асосий эътиборни майсалар униб чиққандан кейин бегона ўтларни йўқотиш қатор ораларини юмшатиш ва ягана қилишга қаратмоқ керак. Ўсимликларни бўйи 10—15 см га етганда қатор ораларини ишлаш билан бирга уларнинг ривожланишини тезлаштириш мақсадида гектар ҳисобига 40 кг дан азот ва 20 кг дан калий ўғити бериб, 5—6 см чуқурликда культивация ўтказилади. Иккинчи озиқлантириш ўсимликнинг бўйи 30—35 см га етганда гектарига 30 кг дан азотли ва фосфорли ўғитлар билан озиқлантирилади. Ўсимликни озиқлантириш албатта суғоришдан олдин амалга оширилиши лозим. Ўсимлик озиқлантирилгандан ва суғорилгандан кейин унинг ўсиши ва ривожланиши тезлашади. Охирги озиқлантиришни унинг бўйи 70—80 см га етганда азотли ва калийли ўғитлар бериш билан тугалланади. Мавсум давомида амарантни 6—7 марта суғорилади ва гектарига 95—105 кг азот, 70 кг фосфор, 50 кг калий ва ер ҳайдаш олдидан 15—20 тонна гўнг билан озиқлантирилади. Амарант ўсимлигини яшил массасини гуллаш фазасидан уруғларнинг сутли-мумли етилиш фазасига етгунча ўрила бошланади. Июль ойигача амарант ўсимлигини 2—3 марта ўриб олинади. Бу эса июль ойининг охирига келиб илдиз тизимидан янги ўт ўсиб чиқишини таъминлайди. Амарантнинг яшил массасида оқсил модаси кўп бўлганлиги учун чорвачиликда силос ва бошқа озиқаларни ишлаб чиқаришда кўпроқ ишлатилади.

КУНЖУТ — SESANUM INDICUM L. Кунжут — Sesanum indicum L. , кунжутсимонлар — Pedаliaceae оиласига киради. Кунжут бўйи 60—100 см га етадиган ўт ўсимлик. Пояси тик ўсувчи, тукли, яшил ёки қизгиш, 4—8 қиррали. Барги оддий текис қиррали бўлиб, турли шаклда: пастки қисмларидаги юмалоқроқ, юқори қисмидаги барглари эса ингичка. Ўрта қисмидагилари ланцетсимон ёки чўзиқ тухумсимон. Гули йирик, 1—3 баъзан бештадан барг қўлтиғида жойлашган. Гулкосачаси 5—8 бўлакли, гултожиси 2 лабли. Меваси 4—8 хонали чаноқ. Июнь-июль ойларида гуллайди. Меваси август-сентябрда етилади. Географик тарқалиши. Кунжутнинг ватани Жануби-ўарбий Африка. Ўрта Осиё республикаларида, Закавказия, Қрим, Краснодарск ўлкасида, Украинада ва Молдавияда экилади. Кимёвий таркиби. Кунжут уруғи таркибида 60% гача мой, Е витамини, фактор — Т, сезамин, сезамон, сезаманин ва бошқа моддалар бўлади. Кунжут мойи 3—6°С температурада қотадиган сариқ рангдаги суюқлик бўлиб, ярим қурувчи мойларга киради. Солиштирма оғирлиги 0,9197—0,9260, рефракция сони 1,4731—1,4760, кислота сони 1,4—10, совунланиш сони 185,5—195, йод сони 103—116. Мой таркибида алеин, линол, павлетин, стеарин, арахин ва лигноцерин кислоталарининг глициридлари учрайди. Ишлатилиши. Кунжут мойи доривор моддаларини эритишда, суртма ва малҳамлар тайёрлашда ишлатилади. Кунжут мойи қондаги тромбоцитлар сонини оширади ва қон ивишини тезлаштиради. Шунинг учун ҳам у баъзан қон касалликларини даволашда қўлланилади. Кунжут мойи ва уруғи озиқ- овқат саноатида кўп ишлатилади. Кунжутни етиштириш технологияси

Кунжут энг қимматли мойли экинлардан ҳисобланади. Унинг уруғида 48—63 фоиз мой, 16—19 фоиз оқсил ва 16—17 фоиз азотсиз моддалар мавжуд. Унинг ватани Африка бўлиб, Марказий Осиёга Ҳиндистондан келган. Ер юзида экин майдони 6,7 млн. га Ўзбекистонда ҳам кўп йиллардан бери экилиб келинмоқда. Кунжут иссиқсевар, ёруғсевар ўсимлик бўлиб, қисқа кунда ўсади. Ўзбекистонда „Тошкент-112“ нави экилади. Кунжут учун асосий ўтмишдошлар дуккакли дон экинлари, маккажўхори, оқжўхори ва беда ҳисобланади. Кунжут бир бор экилган ерга 6—7 йилдан кейин қайта экилади, чунки касаллик ва зараркунандалар билан кўп шикастланади. Кунжут учун узумзор, шўрланмаган ва бегона ўтлардан тозаланган ерларни ажратиш керак бўлади. У ернинг чуқур ҳайдалишини талаб қилади. Ер ҳайдашдан олдин бир гектар ерга 10—15 тонна гўнг, 40—50 килограмм фосфор билан озиқлантириб чимқирқар плуг билан 25—27 сантиметр чуқурликда ҳайдаб қўйилади. Баҳорда экишдан олдин ерлар шўрланган бўлса ювилади. Экишгача 1 —2 марта культивация ва борона қилинади. Бегона ўтлар билан кам зарарланган ерлар апрель ойининг бошларида 8—10 сантиметр чуқурликда бир марта культивация ва бороналаш етарлидир. Экишдан олдин ерлар эгатлар орқали суғорилади. Тупроқ етилиши билан культиваторда ишланади, ундан кейин бороналанади ва мола босилади. Сизот сувлари яқин жойлашган ўтлоқи ва ўтлоқи-ботқоқ ерларни экишдан олдин суғорилмаса ҳам бўлади. Асосан экиладиган уруғларнинг сифатига катта эътибор берилиши керак. Уруғнинг тозалиги 95—98 фоиз ва унинг унувчанлиги 85—95 фоиздан кам бўлмаслиги лозим. Кунжутнинг уруғини тупроқ ҳарорати 15—16 градус бўлганда экиш мақсадга мувофиқ бўлади. Кунжут кеч кўкламда май ойининг биринчи декадасида экилади. Анғизга 10—15 июнда экилиши зарур.

Кунжут кенг қаторлаб экилади, қатор ораси 60—70 сантиметр, экиш чуқурлиги 3—5 сантиметрдан ошмаслиги керак. Бир гектар ерга 1,5—2,0 миллион дона ёки 5—6 килограмм уруғ экилади. Экиш билан бир қаторда эгатлар олинади ва қондириб суғорилади. Уруғлар 5—6 кунда униб чиқади, майсалари — 4 градус совуқда нобуд бўлади. Ўсув даврида 2—3 марта культивация қилинади, ягана қилинмайди. 2 —4 марта суғорилади. Сизот сувлари яқин жойлашган майдонларда экилган ўсимликка 1—2 марта суғориш етарли бўлади. Гуллагунча 40—50 кг азот ва 20 кг калий билан озиқлантириб суғорилади. Гуллагандан кейин гектар ҳисобига яна азотли ўғитлардан 30 кг ва фосфорли ўғитлардан 20 кг дан бериб суғорилади. Ерлар юмшатилади ва бегона ўтлардан тозаланади. Кунжут ўсув даврининг дастлабки 30—40 кунида секин ривожланади ва бегона ўтлар кўпроқ таъсир кўрсатади. Унинг вегетацион даври 80—120 кун ҳисобланади. Вегетация охирида ўсимликнинг барглари сарғайиб тўкилади, пастки кўсакчалари олдин етилади. Вақтида унинг ҳосили йиғиб олинмаса кўсакчалар ёрилиб уруғ тўкилади. Ўроқ машинасида ўриб йиғиб олинган кунжут боғланиб хирмонда қуритилади ва 10—12 кундан кейин қўлда янчилади. Ўсимликни пастга қараган ҳолда қоқиб олинади. Дон тозалаш машиналарда тозаланади ва қопда ёки 20—30 сантиметр баландликдаги тоза ерда сақланади. Сақланадиган уруғликда намлик 9 фоиздан кўп бўлмаслиги керак. МАККАЖЎХОРИ — ZEA MAYS L. М аккажўхори — Z ea mays L. бошоқдошлар — Poaceae (Gramineae) оиласига киради. Бир йиллик, бўйи 1—3 м (баъзан 5 м) га етадиган ўт ўсимлик. Пояси тик ўсувчи, цилиндрсимон, бўғинли, ичи ғовак. Барги оддий, кенг ланцетсимон-чизиқсимон ёки ланцетсимон бўлиб, пояда қини билан кетма- кет ўрнашган. Ўсимлик бир уйли, гуллари бир жинсли. Чангчи (оталик)

гуллари поянинг юқори қисмида рўвакка, уруғчи (оналик) гуллари эса поя қўлтиғида сўтага тўпланган. Меваси — донача. Август-сентябрда гуллайди, меваси сентябрь-октябрда етилади. Географик тарқалиши. Ватани — Жанубий Мексика ва Гватемала. Маккажўхори кўп ўстирилади. Маҳсулотнинг ташқи кўриниши. Тайёр маҳсулот узун, ипсимон, сариқ-қўнғир ёки тилла ранг сариқ-қўнғир тусли оналик гулининг устунчасидан иборат. Устунча узунлиги 20 см, йўғонлиги 1 мм бўлиб, учида оналик оғизчаси бўлади. Маҳсулот ўзига хос кучсиз ҳидга эга. XI ДФ га кўра маҳсулот намлиги 13%, умумий кули 7%, 10% ли хлорид кислотада эримайдиган кули 2,5% дан, қорайган устунчалар 3%, майдаланган маҳсулот учун тешигининг диаметри 7 мм ли элакдан ўтмайдиган қисми 5% дан тешигининг диаметри 0,2 мм ли элакдан ўтадиган майдаланган қисми 1%, органик аралашмалар 0,5% дан ошиқ бўлмаслиги ҳамда экстракт моддалари 15% дан кам бўлмаслиги лозим. Кимёвий таркиби. Маҳсулот таркибида витамин K 1 (1 г маҳсулотда 1600 биологик миқдорида), аскорбин ва пантатен кислоталар, 2,5% ёғ, 0,12% эфир мойи, 2,7 % смоласимон ва 2,15% гача аччиқ моддалар, 3,18% сапонинлар, инозит, 0,05% алкалоидлар ҳамда бошқа бирикмалар бўлади. Маккажўхори меваси таркибида 61,2% гача крахмал, 4,2—4,75% мой, витамин B 1 , B 2 , B 6 , никотин, пантатен кислоталар, биотин, флавоноидлар (кверцетин, изокверцетин ва бошқалар), 7,4% гача пентозанлар ва бошқа бирикмалар учрайди. Мой маккажўхори дони (меваси) нинг эмбриони (муртаги) дан совуқ пресслаш усули билан олинади. Эмбрионда мойнинг миқдори 49—57% га етади. Мойдан ташқари яна 13—18% гача оқсил моддалар, 5,2% гача фитин ва бошқа бирикмалар бўлади.

Эмбрион — маккажўхори донидан ун, крахмал ва патока (крахмал қиёми, шинни) тайёрлаш жараёнидаги чиқиндидир. Эмбриондан (ишлаб чиқариш жараёнига қараб) 18—20% дан тортиб, 40—50% гача мой олиш мумкин. Маккажўхори мойи сарғиш рангли, ўзига хос ҳидли ва мазали қуюқ суюқлик бўлиб, ярим қурувчи мойларга киради. Мой таркибида 45—48% олеин, 40% гача линол ва 11—16% гача тўйинган кислоталарнинг глицеридлари ҳамда фосфатидлар, токофероллар, витамин E, фитостеринлар ва бошқа моддалар бор. Ишлатилиши. Маккажўхори мойи атеросклероз касаллигининг олдини олиш ва даволашда ишлатилади. Бундан ташқари, қон таркибидаги холестерин миқдорини камайтиради ва организмдаги липоидларнинг алмашиниш жараёнини яхшилайди. Бу мой биологик фаол моддаларга бой бўлиб, организмга комплекс таъсир этади. Маккажўхори мойи озиқ-овқат саноатида ҳам ишлатилади. Маккажўхори ўсимлигининг препаратлари ўт ҳайдовчи (холецистит, холонгит ва гепатит касалликларида, ўт ажралиши тўхтаб қолган ҳолларда), сийдик ҳайдовчи (буйрак-тош касаллигида, қовуқда тош бўлганда ва истисқо касаллигида) ҳамда қон тўхтатувчи дори сифатида қўлланилади. Доривор препаратлари. Суюқ экстракт. М аккажўхорини ўстириш технологияси Маккажўхори иссиқсевар ўсимлик, ўсув даври 90—150 кун, уруғлари тупроқ ҳарорати 10°С бўлганда 10—12 кунда униб чиқади, 20—24°С да нормал ўсиб ривожланади. Маккажўхори экиш учун бегона ўтлардан тоза, шўрланмаган, сизот сувлари чуқур жойлашган унумдор ерлар танланади. Ерлар кузда 28—30 см чуқурликда шудгорланади, гектарига 20—30 тонна гўнг ва 60—80 килограмм соф фосфор ҳисобидан ўғит солинади. Эрта баҳорда ерлар бороналанади ёки ёппасига культивация қилинади. Уруғлар қатор оралари 60, 70 ва 90 см қилиб қатор уялаб, кўк масса учун 25—30

килограмм нормада СКГН-6Н маркали сеялкада 6—12 см чуқурликда экилади. Ўсув даврида 70—80 кг азот, 60—80 кг фосфор билан озиқлантирилади. Маккажўхорини иккинчи марта 80—100 кг азот, 50—60 кг фосфор, 40—50 кг калий ҳисобидан озиқлантирилади. Маккажўхорини ўсув даврида 2—3 марта культивация қилиниб бегона ўтлардан тозаланади, 4—6 марта суғорилади. Маккажўхори кўкати учун рўвак чиқаргунча, силос учун дони думбул бўлиб етилганда ва дони учун тўла етилганда йиғиштирилади. Маккажўхори ўртача гектаридан 50 центнер дон ва 250—300 центнер кўк масса олиш мумкин. Маккажўхорини зарарлайдиган ҳашаротлар 70 га яқин тури бор. Асосийлари: кўсак қурти, карадрина, кузги тунлам, маккажўхори капалаги ва бошқалар. Бу ҳашаротлар маккажўхорини барги, сўтаси, гули ва рўвакларини зарарлайди. Буларга қарши курашиш учун ерлар чуқур ҳайдалиб, кузда яхоб суви берилиши керак. Асосан ўсимлик қолдиқлари ва бегона ўтлар йўқотилиши лозим. Маккажўхорини эртароқ экилса, ўз вақтида ораларига ишлов берилса ва инсектицидлардан фойдаланилса мақсадга мувофиқ бўлади. Маҳсулот тайёрлаш. Ўсимлик меваси пишиб етилмасдан оналик гулининг устунчаси йиғиб олинади ва соя ерда қуритилади. ХУШБ Ў Й РУТА — RUTA GRAVEOLENS L. Хушбўй рута — Ruta graveolens L. , рутадошлар — Rutaceae оиласига киради . Бўйи 70 см гача бўлган ҳ иди ёқимли ярим бута . Пояси ёғочланган , пастки томони шохланган бўлиб , ҳ ар йили кўплаб бир йиллик новдалар ҳ осил қилади . Барги оддий , умумий кўриниши учбурчаксимон , икки ва уч марта патсимон ажралган , кулранг - яшил бўлиб , пояда узун банди билан кетма - кет жойлашган . Барг бўлакчалари чўзиқ - тескари тухумсимон , тўмтоқ учли бўлиб , унда жуда кўп нуқталар ( эфир мойи сақлайдиган жойлар ) бор . Гуллари яшилроқ - сариқ рангли , қалқонсимон тўпгулга йиғилган . Энг

юқоридаги гулларида гулкосача ва гултожи барглари 5 тадан , қолганлари эса 4 тадан , оталиги 8—10 та , оналик тугуни 4—5 хонали , юқорига жойлашган . Меваси 4—5 хонали , шарсимон кўсакча . Июнь - июль ойларида гуллайди . Географик тарқалиши . Жанубий Қримдаги қуруқ тош ва шағалли қияликларда ўсади . Ма ҳ сулот тайёрлаш . Ў симлик гуллаш даврида шу йилги ўсиб чиққан новдалари ўриб олинади ва қуритилмасдан ишлатилади . Ким ё вий таркиби . Ў симликнинг ер устки қисми таркибидаги 0,25— 1,2% эфир мойи ( цинеол , пенин , лимонен , альдегидлар , кислоталар ва бошқа бирикмалардан ташкил топган ), флавоноидлар ( асосан рутин ), алколоидлар , 0,5—1% гача фурокумаринлар бўлади . Фурокумаринлардан бергаптен ва ксантотоксин ажратиб олинган . Ишлатилиши . Тиббиётда хушбўй рута ўсимлигининг ер устки қисми препаратлари қон томирларнинг спазмаси натижасида келиб чиққан бош оғриғи , пневмония , ревматизм , болаларда тиришиш билан ўтадиган касалликларни даволашда ишлатилади . Булардан ташқари, қўтир ва бошқа тери касалликларини даволашда ҳам қўлланилади. Доривор хушбўй рута ўсимлигини етиштириш Рута табиий ҳолда Ўрта Ер денгизи, Жанубий Европа, Осиё мамлакатларида, шу жумладан Ўзбекистонда ҳам ёввойи ҳолда ўсади. Россия, Украина ва Белоруссия давлатларида кенг майдонларда кўпроқ экилиб келинмоқда. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасининг айрим суғориладиган тупроқларининг кичик майдонларида экилмоқда. Доривор рута ўсимлигини унумдор, механик таркиби ўртача ва стуктурали тупроқларда экилса ёки дуккакли ўсимликлардан бўшаган ерларни ажратилса, яхши ўсади ва ундан кўпроқ хомашё йиғиб олиш мумкин. Доривор рута ўсимлиги экиладиган ерларни кузда тайёрлашдан олдин

гектарига 20—30 тонна гўнг ва 40—50 кг фосфор ўғити бериб, 25—28 см чуқурликда ҳайдаб қўйилади. Эрта баҳорда, яъни март ойларининг бошларида ерларни бороналаб ва мола билан текислаб бегона ўтлардан тозалаб, тупроқ ҳарорати (10—15 см қатламида) 15—20°С бўлганда рута уруғи 1—1,5 см чуқурликда, қатор оралари 15 см эгатлар оралиғи 70 см қилиб сабзавот экиш мосламаларида экилади. Рута ўсимлиги уруғидан кўпаяди. Ўсимликнинг уруғи жуда майда бўлганлиги учун у секинлик билан ўсади. Тупроқда нам етарли бўлса уруғлар 6—8 кундан кейин униб чиқади. Намгарчилик етарли бўлмаган ерларда экиш билан бир вақтда суғориш учун эгатлар олинади. Ўсимлик ердан униб чиққандан кейин унга ишлов бериш бошланади. Рутани яхши ривожланиши, ундан сифатли ва мўл ҳосил етиштириш мақсадида қатор оралари культивация билан юмшатилади ва бегона ўтлардан тозаланади. Чунки бегона ўтлар ва ҳашаротлар кўпроқ зарар етказиши мумкин. Ўсимлик 2—3 та чин барг чиқарганда қатор оралари ўтлардан тозаланиб ягана қилинади ва ҳар бир тупда 2—3 тадан ўсимлик қолдирилади. Агар уруғлар тўлиқ униб чиқмаган ерлар бўлса, у майдонларни тўлдириш учун (ремонг) яганалаш натижасида ортиб қолган бақувват ўсимликлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Рута ўсимлигини ўсув даврида яхши ўсиши ва ривожланиши учун гектарига 40 кг ҳисобидан соф азот ва 20 кг дан калий ўғити билан озиқлантирилади. Иккинчи озиқлантириш рута ўсимлиги шонага кирган даврда гектар ҳисобига 30 кг азот ва 20 кг дан фосфор ўғити билан озиқлантирилади. Озиқлантириш ҳар бир суғоришдан олдин амалга оширилиши лозим. Суғоришдан кейин рута ўсимлигининг оралари юмшатилади ва бегона ўтлардан тозаланади. Рута ўсимлиги озиқа элементларга талабчан бўлганлиги учун охирги озиқлантиришни гуллаш олдидан 30 кг дан азот ва калий ўғити бериш билан тугатилади.

Вегетация давомида рутани ҳаво ҳарорати ва тупроқ намлигини ҳисобга олган ҳолда биринчи йили 7—8 марта суғорилади. Рута ўсимлиги иккинчи йили мева беради. Иккинчи ва ундан кейинги йилларда суғориш ва ораларига ишлов бериш сони анча камаяди ва уни озиқлантириш хомашёси ўриб олингандан кейин амалга оширилади. Унинг хомашёси вегетация давомида гуллаш фазасигача икки марта ўриб олинади. Рутанинг маҳсулоти ер юзасидан 5 см қолдирилиб пичан ёки силос ўрадиган комбайн билан йиғиб олинади. Рута ўсимлигини ўсув даврида яхши парвариш қилинса, (ўғитлаш, суғориш, ораларига ишлов бериш, зараркунанда ва касалликларга қарши) гектаридан 4 —5 тонна кўк масса, 600—700 кг қуруқ маҳсулот (барг, гул) ва 80—90 кг уруғ йиғиб олиш мумкин. Рута ўсимлигига барча маданий ўсимликларга ўхшаб вегетация давомида ўргимчаккана, ҳашарот личинкалари, барг шираси кўпроқ зарар келтиради. Касалликни олдини олиш учун 10% ли олтингугурт каллоид суспензияси ва децит эритмаси билан ишланади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Усимлик гурухлари,тубан усимликлари

Ўсимликшунослик ва дончилик – қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий тармоғи

Усимликлар селекцияси

Дуккакдошлар, соябонгулдошлар, валериана-дошлар, итузумдошлар, лабгулдошлар ваастрагулдошлар оилалари

Озик-овкат саноатининг ёғли чикиндилари