Жараёнларнинг асосий турлари ва уларнинг қонуниятлари. Биотехнологиянинг ҳозирги даврдаги аҳамияти - Биотехнология - Рефераты

Жараёнларнинг асосий турлари ва уларнинг қонуниятлари. Биотехнологиянинг ҳозирги даврдаги аҳамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

Жараёнларнинг асосий турлари ва уларнинг қонуниятлари. Биотехнологиянинг ҳозирги даврдаги аҳамияти Режа: 1. Технология ривожланишининг ҳозирги даврдаги босқичида биотехнологиянинг роли. 2. «Биотехнологик жараёнлар ва қурилмалар» фанининг мақсад ва вазифалари. 3. Микробиологик ишлаб чиқариш жараёнларининг асосий турлари.Машина ва қурилмалар асосий хилларининг классификацияси. 4. Биотехнологиянинг ривожланиш истиқболлари .

Замонавий жамиятнинг ҳаётини микроорганизмлар ёрдамида олинган маҳсулотлари кенг миқёсдаги фойдаланишисиз тасаввур этиш қийин. Сўнгги йилларда «биотехнология» деган янги атама пайдо бўлди, у орқали келиб чиқиши ҳар хил бўлган тирик ҳужайралардан турли хил, инсон учун керакли маҳсулотларни олиш технологияси таърифланади. Биотехнология, микробиология, биохимия, молекуляр биология ва генетиканинг ютуқларига асосланади. Ярим аср илгари ҳозирда ишлаб чиқиш амалиётига кенг тадбиқ этилган микроорганизмлар ҳаёт фаолиятининг маҳсулотлари бўлган антибиотиклар, ферментлар, аминокислоталар ва кўпгина бошқа қимматбаҳо хўжалик препаратларини олишга қаратилган ёндашувларнинг ҳаттоки асосийлари номаълум бўлган. Сўнгги 20 йил давомида турли хил мицеллали замбуруғлар, ачитқилар, бактерияларни қўллашга асосланган бир қатор бутунлай янги ишлаб чиқариш соҳалари пайдо бўлди. Бугун биз микробиологик саноатда халқ хўжалиги эҳтиёжлари учун керакли бўлган биологик актив ва бошқа моддаларнинг продуцентлари сифатида қўлланилиши мумкин бўлган турли таксономик гуруҳларга кирувчи кенг доирадаги микроорганизмлар ҳақида сўз юритишимиз мумкин. Микробли синтез маҳсулотларининг замонавий саноатлашган ишлаб чиқарилиши тайёрланадиган маҳсулотнинг тури ва шаклига боғлиқ бўлган сондаги кетма-кет келадиган босқич ва операциялардан ташкил топган ягона биотехнологик тизимлардан иборатдир. Биотехнологик тизимнинг умумий кўриниши 1-расмда берилган. Продуцентларни излаб топиш босқичида штамм, яъни энг юқори маҳсулдорликка эга микроорганизм танланади. Ҳозирги кундаги танлаш усуллари, яъни селекция фани ва молекуляр генетика, микроб ҳужайраларининг биокимёси ва физиологияси, генлар фаоллигини регуляция қилиш усуллари ҳақидаги энг янги билимларга асосланмоқда; генетик алмашинув усуллари, ген муҳанлислиги методологияси қўлланилмоқда.

Биологик технология яратилишининг бу босқичида штамм, яъни продуцентнинг потенциал имкониятлари баҳоланади ва шаклланади. Сўнгги олинадиган маҳсулотнинг оптимал биосинтези учун зарур бўлган кимёвий компонентларда микроорганизмлар культурасининг эҳтиёжларини таъминлайдиган озиқа муҳитини танлаб олиш эффектив биотехнологик тизим яратишнинг муҳим омили бўлиб ҳисобланади. Ҳисоб ҳужайрасидаги алмашинув жараёнлари, унинг биокимёси ва физиологияси, ҳамда ташқи муҳит билан ўзаро таъсирининг хусусиятлари ҳақидаги билимга асосланган ҳолда кўп сондаги вариантлар ичидан энг яхшисини, бир томондан ҳужайранинг энергетик ва моддий талабларини, иккинчи томондан эса хомашёнинг етказилишини, технологик томондан яроқлигини ҳамда нархини инобатга оладиган вариантни танлаб олиш керак. Биотехнологик тизимни шакллантиришнинг энг муҳим фаол босқичи бўлиб продуцент ҳужайраларнинг культивирлаш режимини ишлаб чиқиш ҳисобланади. Ушбу ниҳоятда мураккаб технологик жараён ҳужайранинг физиологияси билан шартланган барча эҳтиёжларини қондириши керак. Айнан бу босқичда ҳужайранинг генетик жиҳатдан олдиндан белгиланган имкониятини юзага чиқариш мумкин бўлади. Культивирлаш жараёнига продуцент ҳужайралар ҳаёт фаолияти учун фойдали бўлган шароитларга эришиш зарурияти қўшилади. Оптимал культивирлаш жараёнининг муҳандислик таъминоти мураккаб кўп омилли масала бўлиб ҳисобланади. Культивирлашдан кейин келадиган биопрепарат олишнинг жараёнларини пассив босқичларга киритиш мумкин, негаки бу босқичларда сўнгги олинадиган маҳсулотнинг кўпайиши амалга оширилмай, фақатгина

1-расм. Микробли синтез махсулотарининг кўпбосқичли биотехнологик тизими. Ажратиш Продуцент Озиšа мухити Ќужайралар Культурал суюšлик Инокулянтни тайёрлаш Культивациялаш Ўлдирилган хужай- ралар биомассаси Œ лдирилган хужайралар-нинг дезинтеграция Метоболитларни ажратиб олиш ва тозалаш Концентрациялаш Концентрациялаш Махсулотнинг стабилизацияси Сувсизла- ниш Суюš махсулот Šуруš махсулот Суюš махсулот Šуруš махсулот Суюš махсулот Саšлаш Šўллаш Тирик хужайра-лар биомассаси Концентрациялаш Махсулотнинг стабилизацияси Сувсизла- ниш Šуруš махсулот Махсулотнинг стабилизацияси Сувсизла- ниш

керакли товар шаклини ҳосил қилиш мақсадида унга ишлов берилади. Кейинги барча босқичларнинг асосий мақсади сўнгги олинадиган маҳсулотни максимал даражада сақлаб қолишдан иборат бўлади. Ҳозирги микробиологик саноат халқ хўжалигининг қимматли ем маҳсулотлари, антибиотиклар, аминокислоталар, витаминлар ва бошқа биологик актив моддаларнинг саноатлашган ишлаб чиқарилишига қаратилган мустақил соҳасига айланди. Ушбу ишлаб чиқаришнинг кўп тонналилиги юқори самарадорликка эга жиҳозлар билан таъминланган оптимал технологик схемалар яратилишини талаб қилади. Бу жараёнларнинг асосини микробиологик аппаратура ташкил қилиб, унда биосинтез ҳамда товар маҳсулот олишнинг кейинги барча операциялари амалга оширилади. Микробиологик маҳсулотнинг ўзига хослиги, термолабиллиги, уни олишдаги стериллик ҳолати конструктив ишлаб чиқаришларга қўшимча чеклашларни юклайди. Шу сабабли кимёвий ишлаб чиқариш учун одатий бўлган жиҳозлар кўп ҳолларда биотехнологик жараёнларни амалга ошириш учун тўғри келмайди. Авваламбор, бу умуман янги ва кимёда аналогларга эга бўлмаган аппаратлар, яъни биокимёвий реакторларга (ферментаторларга) тегишлидир. Кинетикаси бўйича оригиналликка эга биосинтез мураккаб гетероген системаларда кечади ва бунда иссиқлик - масса кўчиш ҳодисалари кузатилади. Кўп ҳолларда айнан бу ҳодисалар саноат аппаратларининг конструктив тайёрланишини белгилайди. Шунинг учун уларнинг муваффақиятли ишлаб чиқилиши фақатгина микробиологлар ҳамда гидроаэродинамика, иссиқлик физикаси ва моддалар кўчиши қонунларини билган мутахассисларнинг биргаликдаги ҳаракатлари орқали мумкин бўлади. Бундан биотехнологиянинг жараён ва қурилмалари номли янги илмий йўналишни ривожлантириш зарурияти келиб чиқади. Микробиологик аппаратурада кечадиган жараёнлар юқори даражадаги мураккаблик билан ажралиб туради. Бу фақатгина биокимёвий синтезда яшаш муҳитининг ўзгаришига нисбатан реакциясини олдиндан билиб бўлмайдиган

тирик организмлар иштирок этиши билан шартланмайди. Биомасса олишнинг турли босқичларида ишлаб чиқиладиган системаларнинг ўзи физикавий структураси бўйича мураккабдир. Кўпинча бу системалар бир турли бўлмасдан, бу кечаётган жараёнларнинг таҳлилини қийинлаштиради. «Биотехнологик жараёнлар ва қурилмалар» курси биотехнология асосларини ҳамда микробли синтез маҳсулотларини олишга мўлжалланган жиҳозларнинг асосий турлари ҳақидаги маълумотларни бирлаштирувчи фан бўлиб ҳисобланади. Микробиологик ишлаб чиқаришнинг технологик қаторларини ҳосил қиладиган машина ва қуриламаларнинг конструктив хусусиятлари, иши ва эксплуатациясини ўрганиш курсининг вазифасига киради. Микробиологик ишлаб чиқариш микробиология, озиқ-овқат ва медицина саноатининг таркибига киради. Микробиологик саноатда микробли синтез орқали асосан қишлоқ хўжалиги учун мўлжалланган маҳсулотлар олинади. Этил спирти, ацетон, бутанол, фермент препаратлари ва тозаланган аминокислоталар каби маҳсулотлар халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида ҳам қўлланилади. Озиқ-овқат саноатида микробиологик жараёнлар этил спирти, вино, пиво, сутли маҳсулотлар, ачитқилар, лимон кислотаси ва бошқа асосан озиқ-овқатга мўлжалланган маҳсулотларни олишда кенг қўлланилади. Медицина саноатида микробли синтез орқали антибиотиклар, полиглюкин ва бошқа бир қатор юқори тозаликка эга препаратлар олинадиган ишлаб чиқариш гуруҳи мавжуд. Халқ хўжалигининг турли соҳалари томонидан маҳсулотлар сифати ва таркибига қўйиладиган талаблар маълум даражада микробиологик ишлаб чиқариш технологик режаларининг хилма-хиллигини ва мос равишда, жараёнларнинг аппаратурали таъминотини белгилайди. Жиҳозларнинг тўғри танланиши ва самарадорли эксплуатацияси маълум даражада қайта ишланадиган хомашё хусусиятлари ва жараённи олиб боришнинг технологик режимларига боғлиқ. Микробли синтез маҳсулотларининг ишлаб чиқарилиши катта миқдордаги суюқ ва сочилувчан

хомашё турлари ҳамда сиқилган ҳавонинг ишлатилиши билан боғлиқ. Озиқа муҳитлари ва ҳавонинг стерилизацияси учун ишлатиладиган жиҳозлар алоҳида эътиборни талаб қилади. Айнан бу операцияларга маълум даражада ферментация жараёнларининг амалга оширилиши боғлиқ. Интенсив масса алмашинувига эга ферментаторлар яратишда энг муҳим масалалардан бири бўлган механик аралаштиришга катта эътибор берилади. Ҳар қандай микробли синтез маҳсулотининг ишлаб чиқарилишидаги муҳим босқичлар бўлиб биосинтез маҳсулотларининг ажратиб олиниши, концентрацияланиши ва қуритилиши ҳисобланади. Микробиологик саноатнинг замонавий корхоналари микробли синтез маҳсулотларининг олиниши билан турли хилдаги хомашёни қайта ишловчи корхоналардан иборат. Микробиологик жараёнларнинг хусусиятларини инобатга олган ҳолда биотехнологик ишлаб чиқаришларга мўлжалланган машина ва қурилмаларнинг классификацияси тузилган (2-расм). Нозик микробиологик синтез маҳсулотлари технологиясининг асосий жараёнларини таҳлили ҳамда қурилмаларини ҳисоблашнинг умумлашган усулларининг ишлаб чиқарилиши физика, кимё, биология ва бошқа фанларнинг фундаментал қонунларига асосланади. Ҳар бир жараённинг ўрганилиши унинг макрокинетикасидан бошланади. Бунда молекуляр даражада бир-биридан мустасно ҳолда кечадиган элементар жараёнларнинг қонуниятларидан фойдаланилади. Диффузия, конвекция ва иссиқлик алмашинувининг ролини ҳисобга олган ҳолда қурилмалардаги микроорганизмларнинг ўсиши, ривожланиши ва алмашинувини ўрганиладиган микроорганизмларни культивирлаш жараёнларининг макрокинетикаси катта аҳамиятга эга. Культиватор ҳар қандай микробиологик ишлаб чиқаришнинг технологик схемасида асосий элемент бўлиб ҳисобланади. Биотехнологик жараёнда ҳар бир босқичнинг тегишли аппаратурали таъминоти бир мақсадга, яъни охирги олинадиган маҳсулотни сақлаб қолишга

қаратилган. Биопрепаратлар – бу биотехнологиянинг кенг имкониятларини намоён қилувчи бактериал гўнг, зардоблар, ем ачитқилари, ферментлар, антибиотиклар, биолипидлар, полисахаридлар, аминокилоталар. Биотехнологик ишлаб чиқаришнинг маҳсулотини озиқ-овқат ва енгил саноат, фармацевтика ва нефть-газ саноати, металлургия, резина, лак-бўёқ саноатлари истеъмол қилади.

Бугунги кунда биотехнологияда техник тараққиётнинг асосий йўналишлари аниқланиб бўлади. Бу даврийдан узлуксиз жараёнларга, юзакидан чуқурликдаги культивирлашга, очиқдан асептик ишлаб чиқаришга, муҳитни турли чиқиндилар билан ифлослантирувчи ишлаб чиқаришдан чиқиндисиз технологияга ўтишдир. Биотехнологиянинг ривожланишидаги бутунлай янги йўналишлар турли хил ташувчиларга иммобилланган ферментлар ёки микроорганизмлар ҳужайраларига эга реакторлардаги биокимёвий жараёнларнинг амалга ошиши билан боғлиқ. Бу узлуксиз Саноат чиšинди ларини тозалаш учун Тиндиргич лар, фильтрлар , гидроцикл онларМухитлар ни саš- лаш ва уларни микробио логик šайта ишловга тайёрлаш учун Юšорига кўта-рувчи транспорт жихозлари Насослар Компрессо рлар Иссиšлик алмаштирги члар ва градирни Вакуум, совутиш ўрнатгичла ри Аппараты для стерилизац ии газов, твердых и жидких средИнокулятор ы и ферментат оры для глубинного культивиро ванияАппараты и установки для поверхност ного культивиро вания Флотаторлар, сепара- торлар, центрифугиФильтрлар, ультра- фильтрацион ва тескари осмотик ўрнатгичлар Буђлатувчи šурилмала р Ректифика цион колоннала р Кристаллиз аторлар Абсорберл ар, адсорберл ар, экстрактор лар Šуритгичла р Аэротенкл ар, аэрофильт рлар, биооксид ловчилар, метантенк лар Отстойни ки Аппараты для улавливан ия газовых выбросовРезервуарл ар, ом- борлар, аралаштир- гичли ва аралаштир- гичсиз идишларМайдалагич лар ва таšсимлагич ларГидролиз šурилмала- ри ва смесителла р Иссиšлик алма- шинуви мухит- ларини кўчириш ва узатиш учун Микроорган измларни культивирла ш, мухитлар ва газлар стерилизаци яси учун Ажратиб олиш, кон- центрлаш, šуритиш ва šадоšлаш учунМикробиологик ишлаб чиšаришдаги машина ва šурилмаларнинг асосий турлари 2-расм. Микробиологик ишлаб чиšаришидаги машина ва šурилмалар асосий турларининг вазифасига кўра классификацияси.

жараёнларнинг ривожланиш йўналишларини очиб беради, жиҳозларнинг нисбий унумдорлиги юқори бўлганда қимматбаҳо ферментлар ёки микроорганизмларни кўп марта ва узоқ муддат давомида ишлатишга имкон беради. Биотехнология ютуқларининг ишлаб чиқаришга жорий қилиниши озиқ-овқат, хомашё, экология ва энергетика каби замонавий масалаларнинг ечимига ёрдам беради.

Похожие

Биотехнологиянинг предмети ва вазифалари, ривожланиш тарихи

Биотехнологиянинг ривожланаётган янги сохалари

Биотехнологиянинг фанлар орасида тутган ўрни

Микробиологик аппаратурада кўчишнинг умумий қонуниятлари

Биотехнологиянинг объектлари. Микроорганизмлар ва улар ёрдамида фойдали моддаларни олиниши