Биотехнологиянинг предмети ва вазифалари, ривожланиш тарихи - Биотехнология - Рефераты

Биотехнологиянинг предмети ва вазифалари, ривожланиш тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Биотехнологиянинг предмети ва вазифалари, ривожланиш тарихи Режа: 1. Биотехнологиянинг предмети ва вазифалари 2. Биотехнологиянинг ривожланиш тарихи 3. Биотехнологиянинг замонавий йўналишлари 4. Биотехнологиянинг саноат, соғлиқни сақлаш ва қишлоқ хўжалигидаги аҳамияти 5. Биотехнологияда қўлланиладиган асосий методлар. 6. Ўзбекистонда биотехнологиянинг ривожланиши

Маълумки, биологияга бошқа табиий фанлар – физика, химия, математика каби фанларнинг татбиқ қилиниши натижасида замонавий биология ривожланди. ХХ асрнинг иккинчи ярмида биохимия, молекуляр генетика ва молекуляр биология соҳаларида эришилган фундаментал тадқиқотларнинг ютуқлари ҳужайра фаолиятини турли механизмлар ёрдамида бошқариш имконини берди. Биология соҳасида яратилган оламшумул янгиликлар ва ишланмалар замонавий биотехнологияни ривожланишига туртки бўлди ва улар қуйидагилардир:  Биологик системалардаги ирсий ахборотни сақланиши ва авлоддан- авлодга узатилишида нуклеин кислоталар ролини исботланиши;  Барча тирик организмлар учун универсал ҳисобланган генетик код тузилишини аниқланиши;  Организмлар бир авлодининг ҳаёти жараёнида генлар фаолиятини бошқариш механизмларини очиб берилиши;  Микроорганизмлар, ўсимлик ва ҳайвон ҳужайралари культурасини олишнинг маълум бўлган технологияларни мукаммаллаштириш ва янги технологияларини яратилиши;  Генетик ва ҳужайра инженерияси методларини ривожланиши ва улар ёрдамида саноат миқёсида ишлатиладиган организмларнинг юқори маҳсулдор шаклларини яратиш. “Биотехнологи я ” терминини 1917 йилда венгер инженери Карл Эреки киритган. Унинг таърифига кўра “ биотехнология – бу тирик организмлар ёрдамида хом ашёдан у ёки бу маҳсулот олинадиган ишларнинг барча туридир”, яъни биотехнологик жараёнларнинг схемаси қуйидагичадир:

Хом ашё ↓ Бошланғич ишлов бериш ↓ Ферментация ва б иотрансформация ↓ Охирги ишлов бериш ↓ Маҳсулот Биотехнологияни 3 та асосий қисмга бўлиш мумкин: 1. Саноат биотехнологияси. Бунда биотехнологик жараёнлар амалга ошишининг умуий тамойиллари ўрганилади, биотехнологиянинг асосий объектлари ва уни қўллаш мумкин бўлган соҳалар, микроорганизмлар ишлатиладиган бир қатор кўп масштабли саноат биотехнологияси билан танишилади. 2. Ҳужайра инженерлиги. Бу қисмнинг асосий мақсади – ҳужайра культурасини олиш ва бу объектлардан амалиётда фойдаланиш Билан таништиришдир. Бунда ҳайвон ва ўсимлик ҳужайралари культурасини олиш усуллари билан таништирилади. Ҳужайра биотехнологияси ёрдамида селекцияда чидамли, маҳсулдорлик ва сифатли ўсимлик ва ҳужайраларнинг муҳим формалари ва линияларини олиш, қимматли генотипларни кўпайтириш, озиқ овқат, ем ва тиббиётда ишлатиладиган қимматли биологик фаол моддаларни олиш тезлашди.

3. Ген инженерияси. Замонавий биотехнологиянинг асосий ютуғи генетик трансформация, яъни бегона ген ва бошқа ирсий белгиларни ташувчи материалларни микроорганизмлар, ўсимлик ва ҳайвон ҳужайраларига ўтказиш, янги белги ва хусусиятли трансген организмларни олишдир. Биотехнологиянинг вазифалари :  Керакли маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун биологик объектлар, система ва жараёнлардан фойдаланиш;  Микроорганизмлар, ҳужайра культуралари ва уларнинг алоҳида компонентларидан ишлаб чиқаришда фойдаланиш мақсадида биохимик, микробиологик ва инженерлик билимларини комплекс қўллаш;  Турли типдаги фойдали маҳсулотларни олиш ва кўпайтириш учун биологик жараёнлардан фойдаланиш;  Керакли маҳсулотлар олиш ёки сервис технологиясини яратиш мақсадида биологик агентлар ёрдамида ишлов бериш учун илмий ва инженерлик принциплардан фойдаланиш. Биотехнология сўзи грекча сўзлар йиғиндиси бўлиб, «биос” - ҳаёт, «техне» - санъат, техника ва «логос” – тушунча, таълимот маъноларини билдиради. Биотехнология йўналишларининг вазифалари қуйидагилар дир :  Соғлиқни сақлаш соҳасида турли касалликларни даволаш, диагностикаси ва профилактикаси учун янги биологик актив моддалар ва доривор препаратларни яратиш;  Қишлоқ ҳўжалиги ўсимликларини касаллик қўзғатувчилар ва зараркунандалардан ҳимоялашнинг биологик воситаларини, бактериал ўғитлар ва ўсимлик ва ҳайвонларнинг ўсиш регуляторларини; ноқулай атроф-муҳит омилларига чидамли янги

ўсимлик навларини ҳамда фойдали хусусиятга эга бўлган янги ҳайвон зотларини (трансген ҳайвонлар)ни яратиш;  Қишлоқ хўжалиги ҳайвонларининг маҳсулдорлигини ошириш учун қимматли озуқа қўшилмаларини (озуқавий оқсил, аминокислоталар, витаминлар, озуқаларни ҳазм қилишга ёрдам берувчи ферментлар ва б.) яратиш;  Қишлоқ ҳўжалиги ва ветеринарияда турли мақсадларда қўлланадиган юқори самарали препаратларни биоинженерлик методлари ёрдамида яратиш;  Озиқ-овқат, кимёвий ва микробиологик саноат учун қимматли маҳсулотларни яратиш ва уларни олишнинг янги технологияларини яратиш;  Қишлоқ хўжалиги, саноат ва маиший чиқиндиларидан келгусида фойдаланиш мумкин бўлган маҳсулот олиш учун қайта ишлашнинг янги технологияларини яратиш ва уларни амалда қўллашдир. Демак, биотехнология – илмий-техникавий прогресснинг предметлараро соҳаси бўлиб, у биологик, кимёвий ва техник билимлар тўқнашувида вужудга келган бўлиб, у янги биотехнологик жараёнларни яратишга қаратилгандир. Бу жараёнлар аксарият ҳолларда паст температурада амалга ошади, кам миқдорда энергия сарфланади ва бошланғич хомашё сифатида арзон субстратлар ишлатилади.

Биотехнология азалдан маълум бўлган инсонлар ишлатиб келаётган анъанавий жараёнлар, яъни пиво, вино тайёрлаш, пишлоқ ишлаб чиқариш, шарқ ширинликларини тайёрлаш, ҳамда чиқиндиларни қайта ишлаш каби жараёнларни ўз ичига олади. Бу жараёнларнинг барчасида биологик объектлар қатнашади. Биотехнологияда янги ишланмаларни яратиш, ривожлантириш ва жараёнлардан оптимал фойдаланиш мақсадида кимё, микробиология, биокимё, молекуляр биология, кимёвий технология ва компьютер техникаси методларидан кенг фойдаланилади.

Молекуляр биотехнологиянинг ривожланиш тарихи Сана Во қ еалар 1917 Карл Эреки « биотехнология” терминини киритган 1943 Саноат миқёсида пенициллин ишлаб чиқарилган 1944 Эвери , Мак Леод ва М ак Картилар генетик материал ДНКдан тузилганлигини кўрсатиб беришган 1953 Уотсон ва Крик ДНК молекуласининг тузилишини аниқлашган 1961 “ Б иотехнология ва биоинженерия” журнали таъсис этилган 1961-1966 Генетик код расшифрован 1970 Биринчи рестрикцион эндонуклеаза ажратиб олинган 1972 Тўлиқ ҳажмли тРНК гени синтез қилинган 1973 Рекомбинант ДНК технологиясига асос солинган 1975 Моноклонал антитела олинган 1976 Рекомбинант ДНКни олиш бўйича йўриқнома ишланган 1976 ДНКнинг нуклеотид кетма-кетлигини аниқлаш методи ишлаб чиқилган 1978 E . coli ёрдамида инсон инсулини ишлаб чиқилган 1982 Рекомбинант ДНК технологияси бўйича олинган 1 вакцинани ҳайвонларда қўллашга рухсат берилган 1983 Г ибрид Ti –плазмидадан фойдаланиб ў симликлар трансформацияла нган 1988 Полимеразанинг занжир реакцияси методи яратилган 1990 Инсоннинг соматик ҳ ужайрасидан фойдаланиб ген терапияси синаш режаси тасдиқланди 1990 “Инсон геноми” лойиҳаси бўйича ишлар бошланди 1994 - 1995 Инсон хромосомасининг генетик ва физик ҳаритаси чоп этилди

1996 Рекомбинант ДНК катта ми қ дорда сотилди 1997 Соматик ҳужайрадан сут эмизувчи клонлаштирилди Ўзбекистонда биотехнологияни фан сифатида икки йўналишини кўриш мумкин: 1. Ҳ озирги замон биотехнологияси. 2. Классик биотехнология. Ҳозирги замон биотехнологияси ген ва ҳужайра инженерлиги усуллари генетик трансформация қилнган объектларни яратиш технологиялари, улар орасида турли маҳсулотларни ишлаб чиқаришдир. Классик биотехнология эса табиий биологик объектлардан фойдаланган ҳолда турли моддаларни ишлаб чиқариш усуллари ва технологияларидир (нон пишириш, пиво, вино, сирка, қатиқ тайёрлаш). Ўзбекистонда биотехнологиянинг ривожланиши ва шаклланишини ЎзР ФА акад. О.С.Содиқов номидаги б и оорганик Ким ё институти ташкил этилганидан билишимиз мумкин. Ушбу институт 1977 йилда Ўзбекистон Республикаси ФА таркибидаг и биоорганик к им ё бўлими (1973 й.) н егизида ташкил этилган. Институтнинг асосий илмий йўналиши ҳайвон ва ўсимликлар организмидаги биоорганик кимё жараёнларини, яъни юқори ва қуйи молекуляр табиатга эга бўлган биологик фаол моддаларнинг тузилиши, функцияси ўрганилиб, уларни синтетик усулда олиш йўллар и ишлаб чиқилди. Табиий биологик фаол модда – госсиполнинг полиморф модификацияси комплекс ҳосил қилиши биринчи бўлиб исботланди ва унинг асосида йигирмадан ортиқ янги дорилар, биологик моддалар асосида эса 30 дан ортиқ дори препаратлари олинди. Булардан вирусларга қарши ишлатиладиган 3%ли госсипол линименти, иммуномодулятор - тимоптин, қон тўхтатувчи “Лагоден”, хламидияга қарши қўлланиладиган доривор восита “Полиниль” ва биоорганика институтининг тажриба синов базасида

ишлаб чиқарилмоқда ва амалиётда қўлланилмоқда. Жаҳон андозаларига мос келадиган пахта мойини ва кам госсиполли пахта кунжарасини олиш технологияси ишлаб чиқилиб, Ўзбекистон Республикасининг кўпчилик ёғ- мой экстракция заводларида лицензия асосида қўлланилмоқда. Биотехнология соҳасида Ўзбекистон асосан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг микробиология институтида, генетика ва ўсимликлар экспериментал биологияси институтида ҳамда Республика Кимё бирлашмасига қарашли бир қатор заводларда ишлар олиб борилмоқда. Биотехнология ихтисослиги биринчи ўзбек академики А.Г.Холмуродов (1939-1996) фузалиум авлодига мансуб замбуруғлардан НАД структура- функционал боғлиқлигини ўрганиш ҳайвон ва ўсимликлардан ажратиб олинган иккиламчи маҳсулотларни қайта ишлашнинг жаҳон стандартларига мос келадиган янги технологияларини ҳамда ўсимликларни ҳимоя қилувчи экологик тоза воситаларни олиш устида тадқиқотлар олиб боришдан иборат. Институтда олиб борилган юқори ва қуйи молекуляр биорегуляторларни комплекс тадқиқ этиш натижасида заҳарли жониворлар заҳаридан 50 дан ортиқ биологик фаол оқсил ва пептидлар ажратиб олинди. Улардан 15 дан ортиғининг кимёвий тузилиши ва таъсир механизми ўрганилди. Ғўзадан фитогормонларнинг рецепторлари ажратиб олинди ва физик-кимёвий хоссалари ўрганилди, уларнинг пахта баргини тўкишдаги регуляторлик роли исботланди. Натижада ғўза дефолиациясида рўй берадиган жараённинг молекуляр механизми кўрсатилди ва дефолиацияловчи ҳамда ўсишни тезлаштирувчи фаолликка эга бўлган бирикмаларни танлаш кўрсаткичлари ишлаб чиқилди. Ғўза ўсиши жараёнида организм фермент системаларининг пахта толаси ҳосил бўлишидаги роли ўрганилди ва целлюлоза биосинтези жараёнининг молекуляр механизми исботланди. Ўсимликлар зараркунанда ҳашоротлари феро коферменти ва витаминлар комплекси (В гуруҳига кирувчи витаминлар, витамин РР, А ва ҳ.к.) тайёрлаш технологиясини яратди.

Профессор К.Д.Давронов томонидан ёғ парчаловчи фермент-липаза тайёрлаш технологиясини «Ер малҳами” биопрепаратини яратди. Бу препарат азот ютувчи микроорганизмлар асосида тайёрланган бўлиб, мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида қўлланилмоқда. Бундан ташқари К.Д.Давронов раҳбарлигида целлюлоза лигнин биокаркасини (ғўзапоя, сомон, каноп пояси, қиринди ва б.) махсус тайёрланган базидиомецитларнинг ферментлари иштирокида табиий целлюлоза – лигнин бирикмалари парчаланиши амалиётда кўрсатиб берилди. Академик М.И.Мавлоний Ўзбекистонда учрайдиган ачитқи замбуруғларни таҳлил қилиб, уларни новвойчилик, виночилик ва чорвачиликка қўл келадиган турларини олди ва улар асосида махсус хамиртурушлар ва виночилик учун ачитқи тайёрлаш технологияларини яратди. Микробиология институти олими Ж.Тошпўлатов сомон ва ғўзапояни парчалашда «Триходерма ҳарзнанум” замбуруғи ферментларидан фойдаланиш мумкинлигини илмий асослаб берди. Бу технология қўлланилганда сомонда шакар миқдори 6-7% га етгани, витаминлар, аминокислоталар пайдо бўлиб, сомонни озуқа бирлиги бир неча баробар ошганлиги исботлаб берилган. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Альбер Сассон. Биотехнология: свершения и надежд ы. Издательство «Мир», 1987. 2. А.Н.Евтушенков, Ю.К.Фомичев. Введение в биотехнологию. Курс лекций. Минск, БГУ, 2002 3. Кузьмина Н.А. Основы биотехнологии.

4. Рахимов М.М., Реут Е.Н., Садыкова К.А. Методические указания по проведению практических занятий по курсу «Инженерная энзимология». НУУ им.М.Улугбека, Ташкент, 2003 5. http://www.study.online.ks.ua/ 6. http://journal.issep.rssi.ru 7. Лещинская И.Б. Генетическая инженерия // СОЖ, 1996, № 1 8. Глеба Ю.Ю. Биотехнология растений // СОЖ, 1998, № 6 9. Лтова Л.А. Генетическая инженерия растений: свершения и надежды // СОЖ, 2000, № 10 10. Семенова М.Л. Зачем нужны трансгенные животные // СОЖ, 2001, № 11. Корочкин Л.И. Клонирование животных // СОЖ, 1999, №4 12. Абелев Г.И. Моноклональные антитела // СОЖ, 1998, № 1 13. Лещинская. Современная промышленная микробиология // СОЖ, 2000, № 4

Похожие

Биотехнология фани ривожланиш тарихи

Биотехнологиянинг ривожланаётган янги сохалари

Биотехнологиянинг фанлар орасида тутган ўрни

Биотехнологиянинг объектлари. Микроорганизмлар ва улар ёрдамида фойдали моддаларни олиниши

Жараёнларнинг асосий турлари ва уларнинг қонуниятлари. Биотехнологиянинг ҳозирги даврдаги аҳамияти