Ўсимлик ҳужайра протопластлари - Биотехнология - Рефераты

Ўсимлик ҳужайра протопластлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

178.5 KB

Ўсимлик ҳужайра протопластлари Режа : 1. Ҳужайра биотехнологияси моддий асослари. 2. Ҳужайра культураси. 3. Ҳужайра тўқимаси. 4. Ажратиб олинган ҳужайралар ва тўқималарнинг йўналишлари. 5. Ҳужайралар қўшилиши. Протопласт. Каллус тўқималари. Меристема.

Ҳужайра культураси ва тўқимаси Ҳужайра биотехнологияси – ҳужайра, тўқима ва протопластларни ишлатишга асосланади. Ҳужайраларни манипуляция (фаолиятига қандайдир ўзгаришлар киритиш) қилиш учун, уларни ўсимликдан ажратиб олиш , ўсимлик организмидан ташқарида яшаши ва кўпайиши учун шароит туғдириб бериш лозим. Ажратиб олинган ҳужайра ва тўқималарни сунъий озуқа муҳитида, стерил шароитда ( in vitro ) ўстириш, усули ажратилган тўқималар культураси деб ном олди ва уларни биотехнологияда ишлатиш мумкинлиги сабабли, катта аҳамият касб этди. Биотехнология узоқ - узоқлардан маълум бўлсада, алоҳида амалий фан сифатида ўтган асрни нг иккинчи ярмидан бошлаб, инсоният энг аввало ўзи учун ўта зарур бўлган яъни озиқ-овқат, энергетика, заҳира (ресурс), атроф– муҳитни муҳо ф азаси ва ҳ . к. муаммоларни тубдан янги асосда ечиши зарурлигини сезганидан кейин мужассамлана бошланди. Биотехнологик жараёнлар сунъий озуқа муҳитида ўстирилган микроорганизмлар, ўсимлик ва хайвон тўқималари, ҳужайралари ва орга н ларидан фойдаланишга асосланади. Ҳ озирги вақтда дунёни нг кўплаб мамлакатларида биотехнологияни ривожланишига алоҳида эътибор берилмоқда. Бунга асосий сабаб, биотехнологияни бошқа технологияларга нисбатан бир қатор устунликка эгалигидир. Масалан, биотехнологик жараёнлар жуда кам энергия талаб қиладилар, деярли чиқиндисиз, экологик тоза ва ҳ. к . Шунинг билан бир қаторда, биотехнология стандарт жиҳозлардан ва препаратлардан фойдаланади ва иқлим шароитига қарамасдан ҳамда кўп майдон эгалламаган ҳолда жараёнларни йил бўйи ўтказишга асосланади. Айтиб ўтилган устунликлар, ўсимликларни ва ҳ айвонларни ҳужайралари, тўқималари ва органларига ҳам тегишлидир. Ажратиб олинган ҳужайралар ва тўқималарни биотехнологиядаги ролини уч йўналишда кўриш мумкин:

Биринчи йўналиш - ажратиб олинган ўсимлик ҳужайрасини тибб и ёт, ветеринария, косметика ва бошқа соҳалар учун зарур бўлган иккиламчи метаболитлар: алколоидлар, стероидлар, глюкозидлар, г а рмонлар, эфир мойлари ва бошқа биологик фаол моддалар синтез қилиш имконияти билан боғлиқ. Маълумки, иккиламчи метаболитлар қаттиқ (агарли) ёки суюқ озуқа муҳитида ўстирилган каллус тўқималардан олинади. Ҳужайра технологияси асосида диосгенин – диоскоре ҳужайрасидан; аймолин – илон рацвольфи ҳужайрасидан; умумий куч берувчи моддалар – женьшен ҳужайрасидан , ва ҳ . к. ажратиб олинади ва тиббиёт ҳамда парфюмерияда ишлатилади. Шуни эътиборга олиш керакки, ўстириладиган ҳужайраларни ҳосилдорлиги, бутун ўсимликни ҳосилдорлигидан анча баланд. Бундай усул билан иккиламчи метаболитлар ажратиб олишни нг яна бир устунлик томони шундаки, муайян шароитда ўсимликни ўзини ўстириш имконияти бўлмаган шароитда (совуқ ёки иссиқ иқлимли минтақаларда), уларни ҳужайраларини бутун йил мабойинида ўстриш мумкин. Иккинчи йўналиш – ажаратиб олинган ҳужайраларни, ўсимликлар селекциясида ишлатиш ва шу орқали тез ривожланувчи, ҳар хил ташқи муҳит таъсирига чидамли (иссиққа, совуққа, шўрланишга, оғир металларга, қурғоқчиликка, касалликка ва ҳ. к.) ўсимликлар яратиш. Шунинг билан бирга бу йўналиш, ажратилган протопластларни қўшилиши орқали янги ўсимликлар яратиш ҳамда ножинсий (сомотик) гибридлар олишни ҳам ўз ичига олади. Ажратиб олинган протопластларга ген муҳандислиги методлари ёрдамида бегона генларни киритлиши, кейинчалик янги, мерос қоладиган хоссаларга эга бўлган ўсимлик яратишга ҳам олиб келади. Ажратиб олинган чангдон ва уруғ куртакни сунъий озуқа муҳитида ўстириш, гаплоидлар, олиш имконини берса, муртакларни ўстириш – ўса олмайдиган (эндоспермаси ёмон ривожланган) ўсимликлардан гибрид уруғлар етиштириш имконини беради.

Учинчи йўналиш – ажратиб олинган тўқималарни кўпайтириш ва экув материалларини вируслар ва бошқа патогенлардан соғломлаштириш мақсадида ишлатиш. Бу усул, ўсимликларни клонал микрокўпайтириш дейилади ва битта медистемадан йилига юз минглаб ўсимлик олиш имконини беради. Ҳужайра ва тўқималар культураларини ишлатишдаги натижалар биринчи навбатда ҳужайраларни бўлиниши, уларни табақаланиши ва улардан ўсимлик ўсиб чиқишини белгиловчи, физиологик жараёнларни оптимизациясига боғлиқ. Энг мураккаб томон бу алоҳида ҳужайрадан ўсимлик регенерация қилиш. Биринчи навбатда бу бошоқли ўсимликларга тегишли. Шунинг учун ҳам in vitro шароитда морфогенез регенерация ва уларни асосида ётган жараёнларни механизмларини аниқлаш, энг муҳим аҳамиятга эгадир. Ўсимликлардан ажратиб олинган тўқимларни ўстиришга ҳаракат анча узоқлардан маълум. Бу методни ривожланиш тарихини бир неча босқичларга бўлиб ўрганиш мумкин:  I-босқич (1892 – 1902 йиллар) – Хаберландт, Фехтинг, Рехтигер каби немис олимларини номлари билан боғлиқ. Улар сахароза эритмасида ҳар хил ўсимликлар тўқималарини ўстиришга уриниб кўришган, аммо ўсимликларни ўсиши кузатилмаган. Фақатгина қоқи ўтини ва тол дарахтини пояларини сигментлари учун бирламчи каллус олинган ва каллусгенезга айланиши мумкин бўлган сегментин энг кичик размери аниқланган. Экспериментал муваффақиятларга ета олмасдан бу олимлар қатор ғоя ва гипотезалар яратганлар. Бу ғоя ва гипотезалар анча кечроқ ўз тасдиғини топган. Масалан, Харерландт хар қандай тирик ўсимлик ҳужайрасини тотипотентлиги, яъни ҳужайраларни маълум шароитда ўстирилганда ўзини ривожланиш потенциалини намоён қилиши ва бутун ўсимлик ҳосил бўлишига бошлаши ҳақида гипотеза эълон қилган эди.

 II-босқич (1902-1922 йиллар) – ҳайвон тўқималарини ўстириш учун биринчи озуқа муҳити яратилганлиги билан нишонланади. Бу озуқа муҳитлари табиий бўлиб, таркибида қон плазмаси (қонни суюқ қисми) ва куртак суюқлиги сақлаган. Ажратиб олинган ўсимлик тўқималарини ўсимлик экстрактлари сақлаган сунъий озуқа муҳитида ўстириб кўриш мувоффақиятсиз чиққан, чунки экспериментларда юксак ўсимликларни ўсиш фаоллигини намоён қилишга тўғри келмайдиган ҳужайра ва тўқималаридан фойдаланилган.  III-босқич (1922 – 1932 йиллар). Бу даврда бир-бирлари билан боғлиқ бўлмаган ҳолда Америкалик олим В. Робинс ва немис олими Котте қаттиқ озуқа муҳитида помидор ва маккажўхори илдизи учидаги меристемаларни ўстириш мумкин эканлигини намойиш қилганлар. Аммо, маълум вақт ўтгач, ўсимлик тўқималари қўнғир рангга кириб, ҳалок бўлганлар. Ўсимликларни тўқималарини ўстириш методи ривожланиши – 1932 йилдан бошланган.  IV -босқич (1932 – 1940 йиллар), француз олими Р. Готре номи билан боғлиқ. У, in vitro шароитида ўсимлик тўқималарини вақти-вақти билан тоза озуқа муҳитига кўчириб туриш орқали узоқ вақт ўстириш мумкинлигини намойиш қилган. Бу янгилик, тўқималар технологиясини ривожланишига катта ҳ исса қўшди ва ўстиришга қўйиладиган ўсимликлар сони жуда ҳам к ў пайди.  V -босқич (1940 – 1960 йиллар). 1955 йилда янги синфга мансуб фитогормон – цитокининларни ихтиро қилиниши, (хусусан кинетинни) ҳужайраларни бўлинишини кучайтириш имконини яратади. Ўсишни кучайтирувчи моддаларни миқдори ва уларни нисбатига қараб, эксплант ҳужайрасини бўлинишини кучайтириш, каллус тўқималарни ўсишини муҳохаза қилиш, морфогенезни мндуцироват қилиш мумкин эканлиги намойиш этилди.Шу даврда какос ёнғоғини, каштан, маккажўхори ва бошқа ўсимликлар эндоспермаларини ҳужайрани ўсиши, моргенез

жараёнлари (каллус тўқима ва ҳужайра суспензиясида)га ижобий таъсир кўрсатиши аниқлашган.  VI -босқич (1960 – 1975 йиллар). Бу даврни энг муҳим воқеаси Ноттинген университети профессори Э. К .Коккинг томонидан ферментатив йўл билан помидорни илдизи ва мевасидан протопластлар олиниши ва уларни назорат қилиниб турилган шароитда ўстирилганлиги бўлган. Кейинроқ шу лабораторияда Пауэр ўзини шогирдлари билан протопластларни сунъий қўшилиш шароитларини яратишган. Бу эса, сомотик гибридлар яратишда янги йўл бўлиб хизмат қилган. Ўша даврда яратилган яна бир усул – бу ўсимликларни in vitro шароитида меристин культуралар ишлатиб микро кўпайтиришдир. Дастлаб бу усул француз олими Ж. Морел томонидан орхидей ўсимлигини соғлом кўчатини олиш мақсадида яратилган.  VII -босқич – (1975 йилдан ҳозирги вақтгача). In vitro техникасини жадаллик билан ривожланиши ўстириладиган манбаларни биологиясини ўрганиш давом этмоқда ажратилган протопластларни электро қовуштириш усуллари ишлаб чиқилмоқда, мутагенез ва ҳужайра селекцияси усуллари, гаплогидли ўсимликлар яратиш усуллари, ҳужайраларни ажратилган протопластлар ва Ti ва Ri Agrobacterium tumefaciens ва Agrobacterium rhizogenes асосида тайёрланган Ti ва Ri плазмид векторларни ишлатиб суюқликда ўстириш усуллари мукаммаллаштирилмоқда. Ген муҳандислиги усуллари ёрдамида икки паллали ўсимликларни генларини кўчириб ўтказишни самарали усуллари ишлаб чиқилди. Шундай қилиб, охирги йилларда ажратиб олинган ўсимлик ҳужайралари ва тўқималари билан ишлаш техникаси такомилаштирилди. Аммо, бу ишларда асосий манба бўлиб, бир паллали ва икки паллали ўтлик ўсимликлар хизмат қилган. Дарахтларни ўрганиш бўйича олиб борилган ишлар унчалик кўп эмас. Ўсимликлардан ажратиб олинган ҳужайра ва

тўқималарни ўстириш техникаси Ажратиб олинган тўқималар билан ишлашни асосий шарти – стерилликка қатъий риоя қилишдир. Таркиби бой бўлган озуқа муҳити микроорганизмларни ривожланиши учун ҳам жуда яхши субстрат ҳисобланади, ўсимликлардан ажратиб олинган фрагментлар (эксплантлар) озуқа муҳити билан аралаштирилганда микроорганизмлар таъсирига тез учрайдилар. Шунинг учун ҳам эксплантни ҳам, озуқа муҳитини ҳам стерилизация қилиш керак. Ажратилган ҳужайралар ва тўқималар билан қилинадиган барча нозик ишлар (манипуляция) асептик шароитда (ламинар-боксларда) стерилланган ускуналар ёрдамида бажарилади. Ажратилган тўқималарни ўстириш даврида ҳам стерилликни сақлаш керак, айниқса ҳарорат ва намлик ўзгарганда, чунки пробиркаларни пахта-бинтдан тайёрланган тиқинчалари намланади ва ундан микроорганизмлар осон ўтишади. Эксплантни стерилизацияси, шунингдек, уруғлар ҳам 5-20 минут давомида стерилизация қилувчи эритмада ушлаб туриш, кейин эса стерил сув билан ювиб ташлаш орқали амалга оширилади. Стерилизация даври эксплантни характерига ҳамда эритмани стерилизация қилиш хусусиятига боғлиқ. Одатда , уруғ 10-20 мин . , вегетатив қисмлар эса 5-10 мин. давомида стерилизация қилинади. Эксплант олинмоқчи бўлган ўсимлик органи, дастлаб совунли сув билан шёткалар ёрдамида яхшилаб ювилади ва дистилланган сув билан чайиб ташланади, кейин эса бир неча секунд давомида 70 % ли этанолга ботириб олинади. Уруғлар спиртда 1-2 минут ушлаб турилади. Тўқималарга спирт билан ишлов бериш, уни стерилизация қилиш ҳоссасидан ташқари, асосий стерилизация қилувчи эритмани таъсирини кучайтириши билан ҳам боғлиқ. Стерилизация . К ейин ўсимлик объектлари стерилланган сув билан тозалаб ювиб ташланиши керак. Сиртқи стерилизация эксплантни фақат

ташқи инфекциядан озод қилади. Агар эксплант тўқималари ички инфекцияга эга бўлсалар, уларга антибиотиклар билан ишлов беришга тўғри келади. Айниқса , ички инфекцияга йирик томирли тропик ва субтропик ўсимликлар бой бўлишади. Культураларни замбуруғлар ёки бактериялар билан ифлосланиши экилгандан 1-14 кун ўтганда кўзга ташланади. Ёруғлик хонасидаги ҳавони ифлосланишдан сақлаш учун, ифлосланган культурани дарҳол йўқотиш керак. Озуқа м у ҳитларини автокл а вда 120 0 С да 0 , 75 – 1,0 атм. босимда 20 минут давомида стерилизация қилинади. Агар озуқа муҳити таркибига юқори ҳ ароратда парчаланадиган моддалар кирса, уларни алоҳида совуқ стерилизация қилинди. Уларни тешиклар диаметри 0,22 – 0,45 мкм . бўлган бактериал фильтрлардан ўтказилади ва автоклавдан чиққан озуқа муҳитини 40 0 С гача совутиб, кейин уларни аралаштирилади. Олдиндан фольгача ёки ўрайдиган қоғозга ўралган идишларни қуруқ иссиқ билан, қуритгич шкафларида 160 0 С да икки соат давомида стерилизация қилинади.

Озуқа муҳити Ажратиб олинган ҳужайралар ва тўқималарни ўстириш учун мўлжалланган озуқа муҳитлари ўсимликларни яхши ўсиши учун керак бўлган барча макроэлементлар (азот, фосфор, калий, кальций, магний, олтингугурт ва бошқалар) ва микроэлементлар (бор, марганец, рух, мис, молибден ва бошқалар) ҳамда витаминлар, углеводлар, фитогормонлар ёки уларни синтетик аналогларини сақлаши керак. Баъзи озуқа муҳитлари аминокислоталар, каз е ин гидролизоти, ЭДТА (этилендиаминтетрасирка кислота) ёки уни натрийли тузи (бу туз темирни ҳужайра га киришига ёрдам беради) ва бошқа керакли моддалар сақлайди. Каллус тўқима олиш учун, алоҳида ҳолларда озуқа муҳитига кокос ёнғоғини (какос сути), каштан дарахтини эндоспермасини қўшилади. Карбон сувлар озуқа учун энг керакли компопенентлар ҳисобланади. Бунга сабаб, кўп ҳолларда ажратиб олинган ҳужайра ва тўқималарни автотроф оз у қланишга қурблари етмайди. Карбон сув сифатида кўпроқ 2-3 % ли сахароза ёки глюкоза эритмасидан фойдаланилади. Фитог а рмонлар ҳужайраларни табақаланиши (дедифференцировк а ) ва ҳужайра бўлинишини кучайтириш (индукция) учун керак. Шунинг учун ҳам каллусли тўқималар олиш учун мўлжалланган озуқа муҳити таркибида албатта ауксинлар (ҳужайра бўлинишини кучайтирувчи) бўлиши шарт. Поя морфогенезини индукция қилганда муҳит таркибидаги ауксинлар миқдорини камайтириш ёки бутунлай олиб ташлаш мумкин. Г а рмон сақламайдиган озуқа муҳитида шиш ва “ ўрганган ” тўқималар ўсади. Ҳар икки гуруҳ г а рмонларига ёки улардан бирортасига автономлик, бу ҳужайраларни ўзларини г а рмон синтез қилиш хусусияти билан боғлиқ. Ауксин манбаи сифатида озуқа муҳитига 2,4-дихлорфенокси сирка кислота (2,4-Д), индолил–3–сирка кислота (ИУК), L –нафтил сирка кислота

(НУК) қўшилади. Яхши ўсувчи каллус олиш учун кўпроқ 2,4–Д дан фойдаланилади, чунки ИУК, 2,4–Д га нисбатан 30 маротаба кучсиздир. Сунъий озуқа муҳитига қўшиш учун, цитокинин манбаи сифатида, кинетин, 6-бензиламинопурин (6-БАП) ва зеатин ишлатилади. 6–БАП ва зеатин ажр а тилган тўқималарни ўсишига оргоногенезни индукциясига кинетинга нисбатан фаолроқ таъсир кўрсатади. Баъзи бир озуқа муҳитлар таркибига аденин ҳам қўшилади. Ҳозирги пайтда жуда кўп сонли озуқа муҳитларни таркиби аниқ бўлсада, ажратиб олинган ўсимлик тўқималарини in vitro шароитида ўстириш учун Т. Мурасига ва Ф. Скуга муҳитлари ишлатилади. Бу муҳитни таркиби биринчи марота ба 1962 йилда эълон қилинган ва у жуда яхши балансланган озуқа моддалари таркибига эга ва бошқалардан аммонийли ва нитратли азотни нисбати билан фарқ қилади (3. 1 -жадвал). 3. 1 -жадвал Ўсимликларни ажратиб олинг а н тўқималарини ўстириш учун ишлатиладиган озуқа муҳитларини таркиби Озуқа муҳити компонент - лари миқдори, мг/л Мурасига - Скуга Гамборга Шенка - Хильдебра ндта Грессхофф -Доу NH 4 NO 3 1650 2500 2500 - NH 4 H 2 PO 4 - - 300 - KNO 3 1900 - - 1000 CaCl 2  2H 2 O 440 150 200 150 Mg SO 4  7H 2 O 370 250 400 250 (NH 4 ) 2 SO 4 - 130 - -

KH 2 PO 4 170 - - - Na 2 ЭДТА 37,3 37,3 20,0 37,3 FeSO 4  7H 2 O 27,95 27,85 15.0 27,8 NaH 2 PO 4  H 2 O - 150 - 90,0 Н 3 ВО 3 6,2 3,0 5.0 3,0 MnSO 4  4H 2 O 22,3 10,0 10,0 10,0 ZnSO 4  7H 2 O 8,6 2,0 1,0 3,0 0,83 0,75 1,0 0,75 Na 2 MoO 4  2H 2 O 0,25 0,25 0,1 0,25 CuSO 4  5H 2 O 0,025 0,025 0,2 0,25 CoU 2  6H 2 O 0,025 0,025 0,1 0,25 Глицин 2,0 - - 2,0 Мезоинозит 100 100 1000 10 Никотин кислотаси 0,5 1,0 5,0 1,0 Пиридоксин-HCl 0.5 1,0 0,5 0,1 Тиамин HCl 1,0 10,0 5,0 - 2,4– - 0,1-1,0 - - Кинетин - 0,1 0,1 - Глутамин - - - 2,0 Сахароза 30000 30000 3000 0 20000 Қ аттиқ озуқа муҳит и тайёрлаш учун агар–аграр ишлатилади. Агар–агар денгиз сув ўтларидан олинадиган полисахариддир. Вақтдан унумли фойдаланиш мақсадида, макро- ва микроэл е ментлар эритмалари

ҳамда витаминлар ва фитог а рмонлар қуюқроқ қилиб тайёрланади ва совуқ шароитда сақланади ҳамда керак бўлганда суюлтирилиб ишлатилади.

КАЛЛУС ТЎ Қ ИМАЛАР КУЛЬТУРАСИ Умумий ҳолати Ажратилган тўқималар культураси одатда ёки каллусли, ёки шиш (жуда кам ҳолатда) тўқима бўлиши мумкин. Каллусли культура табақалашмаган (дедифференцированный) ҳужайралардан ташкил топган, тартибсиз тўқималардир. Кейинроқ улар каллуслига ихтисослашади, яъни ўзига хос равишда табақалашади. Каллус дегани қадоқ (қотиб қолган) деган маънони англатиб, in vitro шароитида алоҳида олинган тўқималарни (эксплантлар) бир қисмида ва бутун ўсимликни бир қисмида (шикастланганда) пайдо бўлиши мумкин. In vitro шароитида каллус тўқима, асосан оқ ёки сариқроғ жуда ҳ а м кам ҳолатларда оч-яшил рангда бўлади. Каллус ҳужайралар қариганда, тўқ қўнғир рангга кирадилар, бунга сабаб уларда фенол бирикмаларини тўпланиши билан боғлиқ. Вақт ўтиши билан феноллар оксидланиб, линонга айланадилар. Улардан қутулиш мақс а дида озуқа муҳитига антиоксидантлар қўшилади. Каллус тўқималар аморф бўлиб, маълум бир анатомик тузилишга эга эм а слар, аммо келиб чиқиши ва ўстириш шароитига қараб, ҳар хил консистенцияга (суюқ , қуюқ ва ҳ . к. ) эга бўладилар:  Биринчи – уваланиб кетадиган пўк холатда кичик агрегатларга енгил майдаланиб кетадиган, кучли сувланган ҳужайралар;  Иккинчи – ўрта зичли яхши намоён бўлиб турадиган меристемали ўчоқлар;  Учинчи – зич холатда, унда камбий (ўсимлик пўтлоғи тагидаги бўлинувчан ҳужайралар) элементлари ва ўтказувчи тизим табақалашган (дифференциация) ҳолатда учрайди.

Каллус ҳужайраларни ўсиш чизиғи S - симон шаклга эга, ўсиши беш фаздан иборат:  1–латент ёки лаг-фаза даврида ҳужайра сони ёки оғирлиги ўзгармайди. Ҳужайралар бу даврда бўлинишга тайёргарлик кўрадилар ;  2-фаза логарифлик ёки экспоненциал ўсиш фазаси энг кўп митодик фаоллик билан ва каллус культурани массасини ошиши билан ҳамда тезлик билан ўсиш кузатилиши билан характерланади ;  3-фаза тўғри чизиқли (линейка), бунда ҳужайраларни ўсиш тезлиги доимийдир ;  4-фаза ўсишни секинлашув фазаси бошланади, бу босқичда ҳужайрани миотетик фаоллиги кескин пасаяди ;  5-фаза ўсиш чизиғи (стационар) бир текис холатга келади. Бу даврда ҳужайралар парчаланади, аммо ҳужайра сонини ошиши билан баробарланишади; умуман олганда бу босқичда, ҳужайра массасини кўтарилиши нолга тенг бўлади. Стенционар фазадан кейин ҳужайраларни деградацияси бошланади ва бу даврда тирик ҳужайраларни сони ва массаси тобора камайиб бораверади. ЎСИМЛИКЛАРНИ КЛОНАЛ МИКРОКЎПАЙТИРИШ Уруғли ўсимликлар икки хил йўл билан: уруғдан ва вегетатив йўл билан кўпаяди. Бу иккала йўлни устуворлиги ҳам камчилиги ҳам бор. Уруғдан кўпайишнинг камчилигига энг аввало, олинган кўчатларни генетик хилма-хиллиги ва ювенил (уруғдан чиққан майсадан ёки вегетатив куртакдан репродуктив органлар ҳосил қилиш) даврининг узунлигини кўрсатиш мумкин. Вегетатив кўпайишда она ўсимликни генотипи сақланиб қолади ва ювенил давр қисқароқ бўлади. Аммо кўпчилик турлар (энг аввало ёғоч

ҳосил қиладиганлар) учун вегетатив кўпайиш муаммоси охиригача ўз ечимини топгани йўқ. Бунга асосий сабаблар қуйидагилар:  Биринчидан, кўпчилик турлар (навлар) ҳаттоки, ювенил босқичда ҳам вегетатив усулда керакли самара билан кўпаявермайди (эман, тилоғоч, ёнғоқдошлар ва бошқалар);  иккинчидан, ўсимликларни кўпчилик дарахт навларини 10-15 ёшдан кейин, қаламча ёрдамида кўпайтириш мумкин эмас;  учинчидан, ҳар доим ҳам стандарт экиш материали олиш мумкин эмас (юқумли касалликлар тўпланиши ва ўтиши мумкин);  тўртинчидан, пайванд қилиш орқали катта ёшли (ёғочли) ўсимликларни кўпайтириш жуда ҳам қийин ва мураккаб; бешинчидан, йил давомида бир хил генетик материални олиш учун ишлаб чиқилган технологиялар самарадорлигининг ўта пастлигидир.  Ҳужайра ва тўқимлар г а культуралари бўйича эришилган ютуқлар вегетатив кўпайишни тубдан янги бўлган усулини клонал микрокўпайтириш in vitro шароитида (пробиркада), жинсий бўлмаган йўл билан, ўсимликларни дастлабки нусхаси билан генетик бир хил бўлган навини яратиш). Бу усул асосида ўсимлик ҳужайраларига хо с бўлган ноёб хусусият, тотипотентлик, яъни ташқи таъсирини бутун ўсимлик организми ҳосил бўлишига туртки бўлиши ётади. Албатта, бу усулни бошқа анъанавий усуллардан устунлик томонлари жуда ҳам кўп:  генетик меристема тўқималари культуралари ишлатилиши ҳисобига ўсимликларни вирусли ва бошқа юқумли касалликлардан ҳоли бўлиши;  кўпайиш коэффициентининг юқорилиги (ўтчил ва гулли ўсимликлар учун 10 4 -10 5 ; нинабаргли ўсимликлар учун –10 4 );  селекция даврининг қи с қариши;

 ўсимлик ривожланишшини ювенил даврдан репродуктив фазага ўтишини тезлашиши;  анъанавий йўллар билан қийин кўпаядиган ўсимликларни кўпайтириш;  ишни йил давомида ташкил этиш имкониятларининг мавжудлиги ва кўчат материаллари ўстириш учун керак бўлган майдонни тежаш;  ўстириш жараёнини автоматлаштириш имкониятлари ва ҳ.к.  бир хил экиш материалининг олиниши . Клонал микрокўпайтиришни дастлабки муваффақиятлари ўтган асрнинг 50-йиллари охирида француз олими Жорж Морел орхидея ўсимлигининг регенерантини яратганда эришилган эди. Бу муваффақиятга ўш а вақтларда яратилган, in vitro шароитида ўсимликларни апикал меристемаларини кўпайтириш техникаси ўз ҳиссасини қўшган. Одатда олимлар бирламчи эксплант сифатида ўтчил ўсимликларни устки меристемаларидан фойдаланадилар ва озуқа муҳити таркибини ўсимликни регенерация ва пайдо бўлиш жараёнларига таъсирини ўрганадилар. Худди шу мақсадда чиннигул, хризантема, кунгабоқар, нўхат, маккажўхори , қоқиўт ва бошқа ўс и мликлар ўрганиб чиқилган эди. Ж. Морель ўз тажрибаларида худди шундай қилиб, цимбидиум (орхидеялар оиласига мансуб ўсимлик) ни учки қисмини ишлатган. У ўсиб келаётган конуссимон кўринишдаги ва икки-уч барг олди элементларидан иборат бўлган ва ундан маълум шароитда қуббали, юмалоқ-прокариотлар пайдо бўлишини кузатган эди. Ҳосил бўлган (етилган) протокормларни бўлиш ва кейин алоҳида мустақил равишда янги тайёрланган озуқа муҳитида барг ва илдиз пайдо

бўлгунча ўстириш мумкин бўлган эди. Натижада у бу жараён чегарасиз эканлигини ва юқори сифатли генетик бир хил, вируссиз экиш материалини жуда ҳам кўп миқдорда тайёрлаш мумкинлигини кузатган эди. Россияда клонал микрокўпайтириш профессор Р. Г. Бутенко номи билан боғлиқ. К. А. Темирязев номидаги ўсимликлар физиологияси институтида бу олима ўз шогирдлари б илан картошка, қанд лавлаги, чиннигул ва бошқа гулларни клонал кўпайтириш шароитларини ишлаб чиққан. Мамлакатимизда бу усул илмий лабораторияларда синаб кўрилмоқда. Хусусан, Тошкент Давлат аграр университети биотехнология кафедраси илмий лабораториясида картошкани клонал микрокўпайтириш усуллари орқали касалликларга, иссиққа, шўрланишга чидамли навларини яратиш бўйича илмий изланишлар олиб борилмоқда. Шуни ҳам эслатиб ўтиш ўринлики, микрокўпайтиришдан фойдаланиш доираси жуда кенг бўлиб, кундан кунга янада ошиб бормоқда. Энг аввало бу in vitro шароитида ўсимликларни ёғочли турларини, айниқса, ингибиторлар ва бу усулни йўқолиб кетаётган ўсимликлар ҳамда доривор ўсимликларни кўпайтириш учун ишлатилганда катта самара беради. Ўсимликларни клонал микрокўпайтиришни усуллари ва босқичлари Клонал микрокўпайтириш жараёнини 4 га босқичга бўлиш мумкин:  биринчи – донор ўсимликни танлаш, эксплантларни ажратиш ва яхши ўсадиган стерил культура олиш;  иккинчи – микрокўпайтиришни ўзи, бунда мериклонларни энг кўп (максимал) миқдорини олишга эришилади;

 учинчи – кўпайтирилган навдани илдиз олиши ва уларни тупроқ шароитига мослаштириш, керак бўлганда регенерант – ўсимликларни совуқ хароратда ( 2 0 ,  10 0 ) сақлаш;  тўртинчи – ўсимликни иссиқхона шароитида ўстириш ва уларни майдонга чиқариб экиш ёки сотишга тайёрлаш . Клонал микрокўпайтиришни кўп усуллари маълум. Кўплаб муаллифлар эксплантларни ўстиришга шароитни морфогенез жараёнига таъсирини ўргана бориб, ўстириш шароитини ўзгаришига ҳар хил мофогенетик реакция бўлишини кузатганлар, бу эса клонал микрокўпайтириш методларини янги классификациясини яратишига олиб келди. Илмий адабиётлардан маълум бўлган, ўсимликларни микрокўпйтириш услублари асосида, бу жараённи қуйидаги йўллар билан амалга ошириш мумкин:  ўсимликда бор бўлган меристемаларни ривожланишини жадаллаштириш (поя апекси, пояни куртаклари);  эксплантлар тўқималарида тўғридан - тўғри адвентив куртаклар ҳосил бўлишини индукция қилиш;  соматик эмбриогенезни индукция қилиш;  бирламчи ва кўчат олувчи каллусли тўқималарда адвентив куртакларни табақалаштириш. Ўсимликларни клонал микрокўпайтиришда ишлатиладиган асосий усул – бу ўсимликларда бор бўлган меристемаларни ривожланишини фаоллаштириш бўлиб, у апикал устиворликни (доминирования) олиб ташлашга асосланган . Бунга икки йўл билан эришиш мумкин:

 пояни тепа меристемасини олиб ташлаш ва кейин навдани in vitro шароитида гармон сақламаган муҳитда микроқаламчалаш;  озуқа муҳитига цитокинин таъсирига эга бўлган моддалар қўшиш (навдани ўсишини кучайтириш). Одатда, цитокинин сифатида – 6–бензиламинопурин (БАП), 6– фурфуриламинопурин (кинетин) ҳамда 2-изопентениладенин (2ip) ва зеатин ишлатилади. Шундай йўл билан олинган навдаларни бирламчи она эксплантидан ажратилади ва қайтадан янги тайёрланган озуқа муҳитида ўстирилади. Ҳозирги вақтда бу усул қишлоқ хўжалик ўсимликларини вируссиз экув материалларини тайёрлашда кенг қўлланилади. Шу йўл билан қанд лавлаги, тамаки, хмель, топинамбур, помидори, картошка, бодринг, қалампир, ошқовоқ ва бошқа ўсимликларни соғломлаштирилган кўчатларини тайёрлаш йўлга қўйилган.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Биотехнология (под ред. Н. С. Егорова, Д. В. Самуилова) в 8 томах. Изд-во «Высшая школа» , М. 1987. 2. Сассон А. Биотехнология: надежды и свершения. Изд-во «Мир», 1987. 3. Бич Г., Бест Д., Брайерли К. и др. Биотехнология, принципы и применение. Изд-во «Мир» , 1988. 4. Бекер А. Введение в биотехнологию. Рига, «Зинатне» , 1981. 5. Виестур У. Э. и др. Биотехнология, биологические агенты, технология, аппаратура. Рига, «Зинатне» , 1987. 6. Беккер М. Е. и др. Биотехнология. М., «Агропромиздат» , 1990. 7. 7. Быков А.В. и др. Микробиологическое производства биологических активных вешеств и препаратов. М., «Высшая школа» , 1987. 8. Мазин А. В., Краев А. С., и др. Методы молекулярной биологии и генной инжинерии. М., «Наука», 1990. 9. Пашенко Л. П. Биотехнологические основы производства хлебобулочных изделий. Москва, «Мир». 10. Ҳ. Д. Давранов., Н. А. Хыжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004.

Похожие

Ҳужайра инженерлиги

Ҳужайра биотехнологияси

Атроф-муҳитни муҳофаза қилишда ўсимлик ва микроорганизмларнинг роли

Ўсимликлар ва ҳайвонлар ген инженерлиги

Биотехнологиянинг предмети ва вазифалари, ривожланиш тарихи