logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Биотехнология
  4. Ҳужайра инженерлиги

Ҳужайра инженерлиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

6005 KB
Скачать
Ҳужайра инженерлиги Режа: 1.Каллус ҳужайралари культураларини олиш 2.Протопластларни ажратиб олиш 3.Протопластлар культурасини олиш 4.Протопластларни қўшилиши 5.Соматик ҳужайралар гибридизацияси Биотехнологиянинг янги босқичи ноанъанавий объектлар – кўп ҳужайрали юқори организмларнинг тўқима ва ҳужайралари культураси, ҳамда микроорганизмларнинг культурасини олиш имконини берди. Микроорганизмлар культураси га нисбатан юқори организмлар культура лари биотехнологиянинг янги объекти ҳисобланади . Ўсимликлар культурасини олиш методи ХХ асрнинг 70-йилларида яратилган. Ўсимлик ҳужайраларини культурасини олишнинг асосий типи каллус тўқимасини, баъзида эса ўсимликларнинг ўсма ҳужайралари культураси олишдир. Ўсма ҳужайралари культураси чуқур ва юзаки экилганда кўринишидан ва морфологик жиҳатдан деярли фарқ қилмайди. Уларнинг асосий фарқи шундаки, ўсма ҳужайралари гормонга боғлиқ эмас, шунинг учун уларнинг озуқа муҳитига фитогормонлар қўшиш керак эмас. Ундан ташқари ўсма ҳужайралардан органогенез жараёнида илдиз ёки куртаклар унмайди. Каллус ҳужайралари культураси эса тўсатдан гормонга боғлиқ бўлмай қолиш хусусиятига эга. Каллус ҳужайралари бўлиниши натижасида (юқори ўсимликларга хос бўлган ҳужайра дифференциациясининг бир типи) каллус тўқималари ёки каллус ҳосил бўлади. Каллус ҳужайралари культурасини олиш учун юқори ўсимликларнинг турли органлари (эксплантлар)дан бир қисм (фрагмент) олиб стериллик қоидаларини сақлаган ҳолда уни пробирка, колба ёки Петри чашкасидаги сунъий озуқа муҳитига эқилади. Эксплант ҳужайраларининг дедифференцияланиши ва каллусогенез жараёнининг хусусиятлари олинган тўқиманинг хусусиятларига боғлиқдир. Ўсимликларнинг махсус тўқималари (паренхима, илдиз ва поя, барг мезофили ва б.) нинг ҳужайралари озуқа муҳитида ўзига хос функцияларининг йўқотиб дедифференциялашиши ва фаол бўлинадиган ҳужайра ҳолатига келиши керак. Ўсимлик ҳужайра ва тўқималари культуралари ўстириладиган озуқа муҳит таркибида минерал тузлар (макро ва микроэлементлар), углерод манбаи (саҳароза ёки глюкоза), витаминлар ва ўсиш регуляторлари бўлиши керак. Зарур ҳолларда озуқа муҳитига турли комплекс бирикмалар (казеин гидролизати, аминокислоталар аралашмаси, ачитқи экстракти, турли ўсимлик экстрактлари) қўшилади. Я нги объект билан ишлаётганда озуқа муҳитларининг оптимал таркибини танлай билиш керак. Юза усулда экилган каллус тўқималари ранги оқ, сарғиш, яшил, қизил, аниқ бир анатомик структурага эга бўлмаган аморф массага эга бўлиб, консистенцияси жиҳатидан ҳам фарқланади. Суюқ озуқа муҳитида ўстирилган ўсимлик ҳужайралари культуралари суспензион культуралар дейилади. Суюқ озуқа муҳитида ўстирилган ўсимлик ҳужайралари культуралари каллус культураларининг юза экиш усулидан афзалликка эга. Суюқ муҳитда метаболизм ва ҳужайра популяцияси ўсишига турли экзоген омиллар билан таъсир этиш мумкин. Суспензион культуралар биокимёвий ва молекуляр-биологик тажрибалар – ферментлар индукцияси, генларни экспрессияси, мутантларни яратиш ва уларни тавсифлаш учун қулай. Суспензион культуралар учун ҳ ужайралар каллус тўқималаридан олинади. Сўнг улар доим аралаштириб турган ҳолда суюқ озуқа муҳитига ўтказилади . Суспензион культураларни ўсимлик тўқималаридан ҳам олиш мумкин, фақат бу усул кўп вақт талаб қилади. Бунинг учун эксплант ҳужайраси аввал бирламчи ҳосил қилиши керак, сўнгра эса озуқа муҳитида кўпайиб, суспензия кўринишида ўсадиган ҳужайра линиялари учун манба бўлиб ҳисобланади. Ҳужайра культураларида ўсимликлар учун хос бўлган бирикмалар: алкалоидлар, гликозидлар, полисахаридлар, эфир мойлари, пигментлар ва б. мавжуддир. Ўсимлик ҳужайраларидан фермент препаратларини ишлаб чиқариш мақсадида фойдаланиш табиий ёки сунъий манбардан қимматли маҳсулотларни олиш имконини беради. Мутант, гибрид ёки трансформацияланган ҳужайраларни клонал селекциясида изолирланган ҳужайралар ва регенерацияланган протопластларни ўстириш методи орқали амалга оширилади. Ўсимлик протопластлари – мембрана билан чегараланган, ички ҳужайравий органеллалари таркиби са қ ланган структуравий тузилмадир. Протопластлар 2 усулда ажратиб олинади : 1. Механик усул . Биринчи бор ўсимлик ҳужайраси протопластлари 1892 йили телорез сув ўсимлиги ҳужайрасида плазмолиз ҳодисасини ўрганиш жараёнида ажратиб олинган. Бунинг учун ўсимлик тўқимасидан кесма олинади ва 0,1 М ли са х ароза эритмаси га солинади. Протопластлар “ бужмайиб ” ҳ ужайра деворидан ажралади, сўнг скалпель ёрдамида кесма кесилади ва протопластлар муҳитга ажралади . 2. Ферментатив усул да ҳужайра девори ферментлар ёрдамида йўқотилади. Бунда 3 хил тип ферментлар - целлюлаза, гемицеллюлаза ва пектиназадан фойдаланилади. Протопластлар культурасини олиш учун 2 хил ёндошилади: суюқ муҳит томчиларида инкубация қилинади ва агарли қатламга ўтказилади. Изолирланган протопластлар ҳужайра деворини тиклагунга қадар қисқа вақт ичида бир-бири билан қўшилиши мумкин. Бу жараён нафақат бир типдаги ўсимлик протопластлариаро, балки гетеролик п ротопластлараро бўлиши ҳам мумкин. Шу усул б илан 2 турдаги тамаки ўсимлигини протопластларини қўшиб регенерацияланган ўсимлик оли нган . 1978 йили эса картофель ва томат ўсимликларининг протопластлари қў шилган. Бунинг натижасида томатнинг касалликларга чидамли факторлари картофелга кўчирилган. Соматик гибридизация – ўсимликларни гибридини яратишнинг янги методи бўлиб, бунда гибридланаётган ҳужайралар сифатида гаметалар (репродуктив ҳужайралар) эмас, балки протопластлар олинадиган ўсимлик танасининг ҳужайралари (соматик) қатнашади. Протопластларни қўшиш билан ҳужайра геномидан ташқари 2 та турли цитоплазмалар ҳам қўшилади. Кўпгина ҳолларда юқори ўсимликларни протопластларини қўшиш Расм . in vitro тажрибаларида пальмани ( Elaeis guineensis ) клонлаш. Пальманинг ёш барглари бўлакларидан каллуслар олиниб экмага эқилади. Иккинчи муҳитда улар кўпаяди ва учинчи муҳитда каллуслар эмбриоидлар ҳосил қилади. Бундай соматик эмбрионегенездан сўнг эмбриодлар ривожланиб, улардан аввал кластер, кейинроқ ёш ниҳоллар унади. Протопластларни қўшилиши. Картофель баргидан олинган альюбинос протопласт ва томат баргининг соғлом протопласти қўшилган. Бундан мақсад томат генларининг касалликларга чидамли геномларини картофел геномига киритишдир. натижасида ёки гибрид ёки цибрид ҳосил бўлади. Цибрид ўсимликда иккала ўсимликнинг цитоплазмаси, ядро эса фақат биттасиники бўлади. Гетерологик протопластларни қўшаётганда мос келадиган маркерни танлаш керак. Бундай маркер сифатида пластидалар ёки хлоропластлар бўлиши мумкин. Пластидалардан ташқари биокимёвий ёки генетик маркерлар: масалан, изоэнзимли таркиб, нуклеин кислоталарнинг хусусиятлари, маълум бир моддаларга чидамлилик ва хромосомалар ёки ҳужайра кариотиплари сони ҳам бўлиши мумкин. Протопластлар лабиль тузилмалар бўлгани учун соматик гибридизациялаш йўли билан ҳужайрага бегона материалларни, ҳамда уларга изолирланган ДНК ёки бошқа ҳужайраларнинг органелларини киритиш мумкин. Ҳозирда ядро, хлоропластлар трансплантация қилинган. Расм. Барг протопластидан (1) олинган каллусдан (2) картофелнинг регенерацияланиши (3-5) Ўсимлик ва ҳ айвон ҳ ужайраси культураларини ўстириш технологиялари. Биотехнологик ма қ садлар учун организмларнинг ёппасига культурасини олиш технологиялари бактериялар, ачит қ илар ва мицелиал замбуру ғ лар учун ишлаб чи қ илгандир. Я қ ин ва қ тларга келиб ўсимлик ва ҳ айвон ҳ ужайрлари культурасини яратиш бўйича ишлар бошланди. Ўсимлик ҳ ужайраларини культураси олиш техникаси ёрдамида кўплаб мамлакатларда маълум бир ўсимликларни учун экиш материали бўлиб келмо қ да. Ушбу методлар органогенез ва ни ҳ олларни амплификациялаш, сўнгра уларни тупро ққ а экиш бўйича қ илинган ишлар натижасида такомиллаштирилмо қ да. Лекин, кўплаб ўсимликлар ҳ ужайраларининг суспензион культураларини яхлит ўсимликка хос бўлган ма ҳ сулотларни олиш (никотин, алкалоид, женьшень) ма қ садида экиш кенг ми қ ёсда ишлаб чи қ илган ва у қў лланиб келинмо қ да. Дигиталис, ясмин, ялпиз , к одеин каби қ имматба ҳ о препаратларни ишлаб чи қ ариш самарали ҳ исобланади. Ўсимлик ҳ ужайралари сую қ доимо аралаштирилган му ҳ итда культурасини олишда ишлатиладиган ферментацион методлар микробиология технологиясига хосдир. Ўсимлик ҳ ужайралари бактерияларга нисбатан секин ўсишига қ арамай, уларнинг ҳарактеристикаси бир-бирига я қ индир. Шунга қ арамай, му ҳ им органик бирикмаларни фа қ ат ўсимлик ёки ҳ айвон ҳ ужайралари синтезлайди. Бу эса ўз навбатида янги технологияларни яратишни талаб қ илади. Ҳ айвон ҳ ужайралари ё суспензия кўринишида ёки қатти қ субстратга бириктирилган ҳ олда ўстирилади. Бундай ҳ ужайралар, масалан, HeLa (инсон ўсмаси ҳ ужайраси) иккала ҳ олатда ҳ ам ўсиши мумкин; лимфобластом ҳ ужайралар суспензион культурада, нормал диплоид ҳ ужайралар эса қ атти қ субстратга бириктирилган ҳ олда ўсади. Охирги пайтларда ҳ ужайра ў сишини назорат қ илувчи системалар «бухта» кўринишида ўралган, газни ўтказувчан тефлон трубкаларга асосланган. Бундай шароитларда кўплаб ҳ ужайраларни культурасини олиш мумкин. Яна бир самарали метод, бу ҳ ужайраларнинг унча катта бўлмаган маржонлар (шарчалар, микроташувчилар)га бириктирилишига асосланган усулдир. Шарчалар сефадексдан ясалиб, юзаси 7 см 2 /мг бўлиши мумкин. Шарчалар суспензион ҳ олатда суза олади ва уларда турли типдаги ҳ ужайралар ўсиши мумкин. Бу усул ёрдамида инсон интерферони олинмо қ да. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Альбер Сассон. Биотехнология: свершения и надежд ы. Издательство «Мир», 1987. 2. А.Н.Евтушенков, Ю.К.Фомичев. Введение в биотехнологию. Курс лекций. Минск, БГУ, 2002 3. Кузьмина Н.А. Основы биотехнологии. 4. Рахимов М.М., Реут Е.Н., Садыкова К.А. Методические указания по проведению практических занятий по курсу «Инженерная энзимология». НУУ им.М.Улугбека, Ташкент, 2003 5. http://www.study.online.ks.ua/ 6. http://journal.issep.rssi.ru 7. Лещинская И.Б. Генетическая инженерия // СОЖ, 1996, № 1 8. Глеба Ю.Ю. Биотехнология растений // СОЖ, 1998, № 6 9. Лтова Л.А. Генетическая инженерия растений: свершения и надежды // СОЖ, 2000, № 10 10. Семенова М.Л. Зачем нужны трансгенные животные // СОЖ, 2001, № 11. Корочкин Л.И. Клонирование животных // СОЖ, 1999, №4 12. Абелев Г.И. Моноклональные антитела // СОЖ, 1998, № 1 13. Лещинская. Современная промышленная микробиология // СОЖ, 2000, № 4

Похожие

Энзимлар инженерлиги
Ферментлар инженерлиги
Ҳужайра биотехнологияси
Ўсимлик ҳужайра протопластлари
Ўсимликлар ва ҳайвонлар ген инженерлиги