Вирусологиянинг предмети, вазифалари во бошқа фанлар билан алоқаси - Биология - Рефераты

Вирусологиянинг предмети, вазифалари во бошқа фанлар билан алоқаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Вирусологиянинг предмети, вазифалари во бошқа фанлар билан алоқаси Режа : 1. Вирусларни ўрганадигаи фан вирусология деб аталади. 2. Вирусларни аҳ+амияти (Смородинцев,1979)

Вирусларни ўрганадигаи фан вирусология деб аталади. Вируслар ўсимликларда, ҳ+айвонларда ва бошқа организмларда турли- туман касалликлар қўзғатади. Вируслар қачон ва қандай пайдо бўлганлиги номаълум, аммо ҳ+ар хил гипотезалар мавжуд. XVIII аср охирларида ишланган баъзи расмларда чизилганлигини, кишиларни шохли қилиб ёки улар оёғининг мол туёғига ўхшатиб чизилганлигини кўриш мумкин. Бунинг сабаби шундаки, ўша даврда, Англияда одамларни анча кучсиз ўтадиган мол чечаги билан эмлаб, уларда одам чечагига қарши иммунитет ҳ+осил қилиш бошланган эди. Кўпчилик бунга шубҳ+а билан қарар эди. Чунки уларда, бу хил эмлаш натижасида одамларга молнинг табиати ўтиши мумкин, деган фикр хукм сурар эди. Биринчи бўлиб одамларда учрайдиган вирусли касаллик - чин чечак тўғрисида маълумотлар пайдо бўлган эди. Кейинчалик лола ўсимлигида учрайдиган вирусли касалликлар тўғрисида ҳ+ам маълумотлар пайдо бўлди. 1886 йили немис олими Адольф Майер Голландияда тамаки ўсимлигида учрайдиган мозаика касаллигини текширади ва касаллик соғлом баргларга барг шираси орқали юқишини кузатади. У ўз ишлари натижасида тамаки ўсимлигида касалликни вужудга келтирувчи бактерия бор экан, деган хулосага келади. Рус олими Д. И. Ивановский 1892 йил Қримда Майер тажрибаларини синаб кўради. Бундан ташқари, у тамаки ўсимлигида мозаика касаллигини вужудга келтирувчи микроб бўлиб, у ниҳ+оятда майда эканлигини ва ҳ+атто бактериал фильтрлардан ҳ+ам ўтиб кетишини кўрсатиб беради. Унинг бу ишларини Бейеринк тажрибалар асосида тасдиқлайди. Шундай қилиб, вирусология фанига асос солинади. Лекин 50 йил мобайнида ўсимликларда ва ҳ+айвонларда учрайдиган вирусли касалликларни ўрганиш жуда тарқоқ ҳ+олда олиб борилди. Ўсимликларда учрайдиган вирусли касалликлардан энг яхши ўрганилгани тамаки мозаикаси. Кейинчалик вирусларнинг химия в ий таркибини аниқлаш ишлари ҳ+ам мозаика устида олиб борилди.

Тамаки ўсимлигининг вирус заррачасида 5% РНК ва 95% оқсил бўлади. Лекин рангли карамда учрайдиган мозаикада ва кўпгина ҳ+айвонларда учрайдиган вирусларда ва бактериофагларда ДНК учрашини Шлизингер 1934 йилда кўрсатган эди. Вируслар биологик микроскопда кўринмайди, сунъий озиқ муҳ+итида ўсмайди, фақат ўсимлик, ҳ+айвон, одам организмига киргач тириклигини намоён этади. ҳ+озирги вақтда вирусларнинг одам ва ҳ+айвонларда турли касалликлар қўзғатувчи 1000 дан, ўсимликларда 800 дан ортиқ тури маълум десак адашмасак керак. Кейинги йиллар ичида одамда турли касалликлар қўзғатувчи кўплаб вируслар топилган. Трахома, қизамиқ, қутуриш, чинчечак, сувчечак, полиомиелит, грипп ва кўпгина бошқа касалликлар вируслар орқали вужудга келади. Вирусли касалликлар натижасида кўпгина ҳ+айвонлар зарарланади, маданий ўсимликларнинг ҳ+осили камайиб кетади. Бунда ўсимликлар баргининг ҳ+ужайралари емирилади, ранги оқариб, буралиб, буришиб, бўйи ўсмай пакана бўлиб қолади, баъзан эса гипокотили ва илдизлари ҳ+ам зарарланади. Вирус касалликлари одамзод пайдо бўлган вақтдан бери мавжуд. Вирус ( virus лотинча сўз бўлиб – заҳ+ар деган маънони англатади) “чечакка ўхшаш касаллик қўзғатувчи заҳ+ар ёки юқумли касалликлар заҳ+ари” деган маънони билдиради. Уларни биринчи марта аниқ таърифлаган қадимги грек врачи Гиппократдир. Медицина тарихини ўрганиш жараёнида Гиппократнинг асарларида тепки (свинка) касаллигининг тўлиқ тавсифи – симптомлари, касалликни ривожланиш босқичлари, унинг юқумлилиги, айниқса, ёш болаларга юқумлилиги тарифланган.Баъзи юқумли касалликларни микроблар томонидан эмас, вируслар қўзғатишига ишонч ҳ+осил қилиш учун олимларга жуда кўп йиллар керак бўлди. Бунинг учун мутлақо янги методик ишланмалар асосида вирусларни тарқалиши, организмга кириши, у ёки бу симптомларни ҳ+осил қилиши ва касал организмдан соғ организмга ўтишини ўрганиш усулларини ишлаб чиқиш

керак бўлди. Вируслар олами микроблар оламига диметраль қарама-қарши бўлиб, уларни физиологияси, структуралари ва кўпайиши микробларниеидан тубдан фарқ қилади. Вирусларни ҳ+ар томонлама ўрганишда замонавий техникани, физика, химия методларини кенг кўламда қўллаш кутилмаган қонуниятларни очади. 80% юқумли касалликлар вируслар томонидан қўзғатилиши аниқланди (Смородинцев, 1979). Охирги ўн йилликларда биз вирусологиянинг шиддат билан ривожланаётганлигининг шоҳ+иди бўлдик. Бу фан яқиндагина ўта тор доирадагина ривожланаётган махсус дисциплина бўлган бўлса . ҳ+озирги кунда у медицина-биология фанлари ичида марказий ўринни эгаллади . Бунинг сабаби биринчидан, бактерия, замбуруғ ва протозоа юқумли касалликларини камайиши ва йўқотилиши юқумли касалликлар ичида вирус касалликларини салмоғи ошиб етакчи аҳ+амиятга касб этди. Бирнеча йиллар аввал қорин тифи ва дизентерия касалликлари ошқозон-ичак йўллари касалликлари ичида асосийлари бўлган бўлса. ҳ+озрги кунда биринчи ўринга юқумли гепатит, кейинчалик дифтерия ва скарлатина касалликлари ўрнига қизамиқ, грипп ва ўткир нафас олиш йўллари вирус касалликлари барча юқумли касалликлардан ошиб кетди. Бу ерда ҳ+али эффектив ва ҳ+авфсиз профилактика ва давоси топилмаган ўта кенг тарқалган вирус касалликлари ҳ+ақида гап бормоқда.Иккинчидан вирусологиянинг ривожланишига рак табиатининг очилиши муаммолари боғлиқлиги масаласи бор.Учинчидан органик дунёнинг энг сода тузилган формалари – вируслар моделида органик биологиянинг фундаментал муаммолари ечилмоқда. Тамаки мозаикаси вирусининг биринчи марта тоза препаратини олишга муваффақ бўлган Нобель мукофоти совриндори У. Стенли “Вирусы и природа жизни” деган китобида вирус нима деган саволга шундай жавоб беради: «Вирус – бу биологияни буюк сирли муаммоларидан (топишмоқларидан) биридир. У ўта кичик ўлчамга эга, организмга кириш хусусиятига эга бўлиб, деярли ҳ+амма тирик мавжудотларда касаллик туғдиради ва фақат тирик ҳ+ужайралардагина кўпаяди”. Вирус организмда

узоқ вақт тириклик аломатини намоён қилмасдан туриши ва бирданига “қайта тирилиб” унга сезгир (мойил) бўлган тирик ҳ+ужайрани касаллантириши мумкин. Ривожланиш жараёнида бу вирус ўзини янги формасини ҳ+осил қилиши ва кўплаб одам ёки ҳ+айвонларни нобуд қилиши мумкин. 1918 йилда грипп вируси оқибатида 20 миллион эркак, аёл ва болаларнинг ҳ+алок бўлиши бунга мисол бўлаолади. Вируслар тирик организмларнинг барча гуруҳ+ларини - ўсимлик, ҳ+айвон, замбуруғ ва бактерияларни зарарлайди. Уларнинг ўта кичик ўлчамга (20 - 300 нм) эга бўлишлари уларни узоқ вақтгача ўрганилмаганлигига сабаб бўлди. Фақат электрон микроскопнинг пайдо бўлишигина бу мавжудотларни ўрганишга олиб келди. Вирусларни ўта содда тузилганлигидан узоқ вақтгача уларни тирик мавжудотлар қаторига киритилмади. Вирусни потенциал имкониятларини қуйида полиомиелит вируси мисолида кўриш мумкин. Бу вирусни бир дона заррачаси одам организмини касаллантириши ва бирнеча соатдан сўнг ўта тезлик билан кўпайиб 10 минглаб янги вирус зарраларини яратиши мумкин. Агар Ер юзидаги ҳ+амма одамлар полиомиелит вируси билан касалланганда эди , битта пробиркадаги вирус ер юзидаги барча аҳ+олини нобуд қилишга етар экан. ҳ+ақиқатдан ҳ+ам агар вирус заррасининг ўлчамларини нанометрларда ўлчанишини кўз олдига келтирсак бу жуда ҳ+ам ҳ+айратланадиган нарса эмас. Битта пинг-понг коптокчасини полиомиелит вируси зарралари билан тўлатиш учун 1 000 000 000 000 000 000 та вирус зарраси керак бўлар экан ( Стенли, 1963 ). Вирусларни ўзига хослигини Россиянинг йирик вирусологи К.С. Сухов (1965) эса қуйидагича тавсиф қилади: 1. Танаси ўта майда, нанометрлар билан ўлчанади. 2. ҳ+ужайра тузилишига эга эмас. 3. Кимёвий тузилиши ўта содда, оддий вирусларда фақат оқсил ва нуклеин кислоталар системаси мавжуд. 4. Сунъий озиқа муҳ+итларида тўпланиш хусусиятига эга эмас.

5. Сезгир хўжайин организмида ўзига хос бўлган ривожланиш циклига эга ёки бу циклни бир қисми ҳ+ужайрасиз мухитда ривожланадиган(ҳ+ужайрани баъзи органоидлари, нуклеин кислоталари ва оқсилларини синтези учун керакли моддалар ҳ+амда энергия манбаи бўлиб хизмат қиладиган моддалар) мавжудот. Т.И.Тихоненко (1971) вирусларни тузилиши ва репродукцияси ва бир сезгир ҳ+ужайрадан иккинчисига ўтиб кўпайишига асосланиб вирусларга қуйдагича тавсиф беради: “Вирус - ўзининг синтетик аппаратига эга бўлмаган табиий шароитда бегона ҳ+ужайра системасида репродукцияланадиган (кўпаядиган) ҳ+аётнинг ҳ+ужайрасиз шаклидир”. Уларда ҳ+аётнинг икки шакли: биринчиси – ҳ+ужайра ташқарисидаги ва иккинчиси ҳ+ужайра ичидаги вирусни кўпаядиган (репродукцияланадиган) шакли мавжуд. Биринчи кўринишдаги шаклларини қуйидаги синонимлари – вирус зарраси, вирус корпускуласи, вирион, иккинчи кўринишдаги шаклларни синонимлари – вегетатив вирус, репродукцияланувчи (кўпаювчи) вирус, вирус-ҳ+ужайра комплекси(мажмуаси). Вирус зарраси стадиясида у инерт, метаболик ноактив, фақат генетик материални (ахборотни) асровчи (сақловчи) ва бир репродукцияланган сезгир ҳ+ужайрадан бошқа янги репродукциланадиган ҳ+ужайрага транспортланиш циклини ўтадиган формадир. Янги сезгир ҳ+ужайрага келиб тушган вирус зарраси реродукция циклини янгидан бошлайди. Янги ҳ+ужайрада у янги сифатга эга бўлади ва репродукцияланадиган вирусга айланади, ҳ+ужайранинг синтетик, ферментатив ва энергетик арсеналларини ишлатиб, унинг фаолиятини вирус зарраларини синтези томона йўналтиради. Янги ҳ+осил бўлган вирус зарралари эса яна кўпайишига мойил бўлган ҳ+ужайрага тушиб ва кўпайиш цикли янгитдан бошланади.ҳ+айратланадиган жойи шу ердаки ўз таркиби тузилиши жихатидан ўта содда бўлган зарраси ўзидан юз минглаб катта ва мураккаб бўлган ҳ+ужайрани енгиб чиқади.

Вирусларни тирик организмлар системасидаги ўрнини академик И.Г.Атабеков эса қуйидагича шарҳ+лайди. Вируслар ўз популяцияларининг сони жиҳ+атидан планетадаги органик материянинг ҳ+аётчан энг кўп тарқалган формасидир (дунё океан сувларида ҳ+ам жуда ҳ+ам кўп миқдорда бактериялар вируслари мавжуд бўлиб, уларни сони 1 мл сувда 10 11 га тенгдир). Вирусларни эволоюцион боғлиқлиги уларни классификациясини тузиш асосида ётувчи асосий критерия ( мезонлардан ) биридир. Вируслар одам, ҳ+айвон ва ўсимликларда касаллик қўзғатувчи ўзига хос айрим оламдир. Улар биосферанинг ажралмас қисми бўлиб, уларни эволюцияси кенг биологик 2фронтда рўй берадиган органик материянинг кўринишидир (проявления). Вирусларни келиб чиқиши. Вируслар ҳ+ақидаги ҳ+озирги дунё қараш аста-секин пайдо бўлди. Д.И.Ивановский вирусларни кашф қилингандан сўнг кўпчилик вирусларни сунъий озиқа мухитда ўсмайдиган майда микророрганизмлар ҳ+исобланар эди.Тамаки мозаикаси вируси кашф қилингандан кейин яшур(оқсим)(Fler F.Frosch P.1998) бирнеча йилдан сўнг бактериофаглар (d , Herrell F., 1917) очилди. Шундай қилиб ўсимлик, ҳ+айвон ва бактерияларни зарарловчи уч асосий вирус гуруҳ+лари кашф қилинди. 20 йиллар охири ва 30 йиллар бошларидага келиб вируслар тирик материя эканлиги яққол кўринди ва уларни фильтрланувчи вируслар деб ёки ультравируслар деб аталабошланди. Кейинчалик бу сўз тушиб қолиб вируслар деб аталабошланди ва бу сўз ўсимлик , ҳ+айвон ва бактериофагларни бирлаштирди. Вирусларни аҳ+амияти (Смородинцев,1979) Кўпгина вирус касалликлари – энг кўп тарқалганлари ҳ+ам, кам тарқалган – экзотиклари ҳ+ам бирқанча минг йиллардан буён, одамзод пайдо бўлган даврдан буён маълумдир. Аммо у касалликларни одамлар вируслар қўзғатишинигина билмас эдилар. Бу касалликларни тарқатувчиларини

қадиги рим тилида “вирус” – заҳ+ар (отрава), “касаллик қўзғатувчи заҳ+ар” номи билан аталган. Бу касалликларни сирларини билишга қизиққан тадқиқодчиларни вирусологлар деб, фанни эса вирусология деб аташган. Биринчи вирус касаллигини аниқ-равшан тавсифлаган олим бу грек врачи Гиппократ бўлган. Медицина тарихини ўрганувчи тарихчи олимлар унинг илмий ишларини анализ қилиб тепки (свинка) касаллигини симптомларини тўла-тўкис таърифлаб берган: касалликни ривжланиш даврларини, унинг юқумлилигини, айниқса кичик ёшдаги болаларга юқумлилигини тавсифлагандир. Олимлар кўп йиллар давомида маълум касалликни микроорганизмлар эмас балки вируслар қўзғатишини билгунларича жуда кў йиллар ўтади. Бу ишни амалга ошириш учун бутунлай бошқача бирқанча методик ишланмалар ишлаб чиқилади. Бу методик ишланмалар вирусларни организмга қандай қилиб киришини ва у ёки бу симптомларни пайдо қилишини, касал одамдан соғ одамга ўтишини исбот қилганлар. Узоқ вақтгача врачлар ва микробиологлар ўз мулоҳ+азаларида вирус ва микробларни бир хил деган фикр асосида юритар эдилар. “Одамни билим даражаси уни фикрлаш йўлларини белгилайди”дегандек, олимлар вируслар ҳ+ам микроблар каби яшаши ва кўпайиши керак деб фикрлар эдилар. Аммо вируслар олами микроблар оламига диаметраль қарама қарши эканлиги, уларни организмлари умуман ўхшамаслигини, уларни физиологияси, структуралари ва кўпайиш усуллари ҳ+ар хил эди. Бу фикрни онглаб етиш учун жуда кўп вақт керак бўлди. Кейинги вақтда, айниқса 30-йиллардаги, урушдан кейинги бутун дунё бўйича фан ва техникани ривожланиши кўпгина касалликларни чуқур ўрганиш билан бир қаторда бу касалликларни сабабларини ҳ+ам тушунишга олиб келди. Юқумли касалликларни лаборатория диагностикасини мукаммаллашиши, медицинага замонавий техникани, физикани, химияни татбиқ қилиниши кутилмаган қонуниятни очди. Маълум бўлишича бутун юқумли касалликларни 80% микроблар эмас, балки вируслар қўзғатиши

аниқланди.Энди вирусология жадал ривожланабошлади. Бутун дунъёнинг энг нуфузли илмий марказлари вирусларни ўрганабошладилар. 40 йилларгача грипп, тайга энцефалити (мия шамоллаши-воспаление мозга)кабикасалликларни табиатлари ўрганилди ва уларга қарши биринчи вакциналар ишлаб чиқилди. Биринчи вирусологлар мактаблари пайдо бўлди. Вирус касалликларини аҳ+амияти катталигини билган холда урушдан кейин иқтисодий тангликка қарамасдан доимо янги вирусологик ташкилотлар очишга маблағ ажратилди. Булардан Д.И.Ивановский номидаги Вирусология институти, Н.ФҚ.Гамалея номидаги Эпидемиология институти. Полиомиелит ва вирус энцефалитлари институти, Санкт-Петербургдаги Грипп институти, Вирус препаратлари илмий –тадқиқод институтларини кўрсатиш мумкин. Вируслар оламига қанчалик чуқур кирилган сари бу оламни ўрганилмаган ўта кенг томонлари очилабошлади, бу ўта ҳ+авфли фан ўзига шунчалик мафтун этабошлади(Смородинцев,1979). Вируслар фақат ҳ+аммага яхши маълум бўлган чечак, , қизамиқ, грипплардан ташқари улар полиомиелит ва ҳ+ар хил бош мия касалликларини, энцефалитларни ва бирқанча “шамоллаш” деб аталадиган касалликларни қўзғатади. Вируслар ичак тракти касалликларини, секин аста ривожланадиган асаб касалликларини, ҳ+авфли ўсма касалликларини пайдо бўлишига сабабчидирлар. Бу билан вирус касалликларини рўйҳ+ати тугамайди ., йилдан-йилга уларни сони ортмоқда.Смородинцевни (1979) кўрсатишича вирус касалликларини сони 500 дан ортиб кетган. Вирус касалликларини табиатини ўрганишда Росия олимларини салмоқли хизматлари бор. Грипп бир неча юзйиллардан буён маълум бўлса ҳ+ам уни қўзғатувчиси 1933 йилда Англия олими К. Смит ва Россия олими А.Смородинцевлар томонидан ажратиб олинди ва хусусиятлари тавсифлаб берилди. Вируслар одам, ҳ+айвон ва ўсимликларда кўплаб ҳ+авфли касалликларни қўзғатади. Улар тўғридан-тўғри контакт вақтида, ҳ+аво-томчи, жинсий ва бошқа йўллар билан ўтади. Вируслар бошқа организмлар (ташувчилар)

орқали ҳ+ам ўтади: масалан қутириш вируси итлар ва кўршапалаклар орқали ўтади. Қатор вирус гуруҳ+лари одам учун патогендир. Уларга ДНК– тутувчи (чечак вируслари, учуқ вируслар гуруҳ+и, аденовируслар(нафас олиш ва кўз касалликлари)), паповавируслар (сўгал вируслари) , гепаднавируслар ( В гепатити), ҳ+амда РНК-вируслар (пикорнавируслар, А- гепатити, полиомиелит, ОРЗ), миксовируслар (грипп, қизамиқ, тепки), арбовируслар (энцефалит, сариқ безгак ва ҳ+оказо)(1-жадвал). 1981 йилда аниқланган “Одам иммун танқислиги вируси” (СПИД касаллиги) ҳ+ам вирус касалликларига киради. Вируслар жуда тез ўзгарувчанлик - юқори мутацияланиш хусусиятига эгалиги улар юқтирган касалликларни даволашни мушкуллаштиради (масалан грипп вируси). Кучсизлантирилган (аттенуирланган) микроорганизмларни ёки мўътадил ( бир-бирига яқин, нопатоген) штаммлардан тайёрланган вакциналарни одам организмига юбориш муваффақият билан қўлланилмоқда. Вирусларни Ернинг флора ва фаунаси вакиллари билан генетик боғлилиги бор. Охирги тадқиқодлар бўйича 30% дан ортиқ одам геномидаги ахборотлар вирусга ўхшаш элементлар ва транспозонлар томонидан кодлантирилган. Вируслар ёрдамида генларни горизонтал ўтиши рўй бериши мумкин, яъни генетик ахборотни ота-онадан ўғилг-қизга ва ҳ+., эмас, балки қариндош бўлмаган особлар орасида (ёки икки ҳ+ар хил турга мансуб) ўтиши мумкин. Приматларнинг геномида ретровируслар томонидан киритилган синцитин оқсили борлиги аниқланди. 1955 й.да Х.Френкель-Конрат ва Р.Уильямс вирус РНК си оқсилини ажратади ва яна қайтадан ресинтезлайди. Юқумлилик хусусияти фақат нуклеин кислотага хослиги, оқсил қисми эса касалланган ҳ+ужайрага доимо ҳ+ам ўтавермаслиги аниқланди. 1967 й.да А.Корнберг ФХ174 бактериофагини синтез қилади .Уни кимёвий таркиби табиий фагни кимёвий таркибига мос келади, аммо юқумлилик хусусиятига эга бўлмади. Яқинда очилган фермент линейний ДНК структурасини циклик ҳ+олатга бирлаштиради ва унда

фаг ва бактерияларга хос хусусият пайдо бўлади. Буларни жами ҳ+аётни ҳ+ужайрасиз даражада (нуклеопротеидлар молекулаларидан тузилган мураккаб структуралардагидек) ҳ+аёт борлиги кўринади. 30 йиллар охирида ва 40 йиллар бошларида вирусларни ўрганиш шунчалик олдинлаб кетдики уларни тирилиги ҳ+ақидаги фикрлар тушиб қиолиб, вирусларни организм ҳ+олатида шаклланди (Burnet.F.,1945). Бунга асос бўлиб вирусларни бошқа организмлар (ҳ+айвонлар, ўсимликлар, содда ҳ+айвонлар, замбуруғлар ва прокариотлар) каби кўпайиш хусусияти ирсият ва ўзггарувчанликга эг эканлиги , ҳ+ўзи яшаб турган ташқи мухит ўзгаршига мослашиши табиий ва сунъий танлашни таъминловчи биологик эволюцияга подверженностлиги.. Вирусларни организм эканлигини эътироф этувчи концепция 60 йиллар бошига келиб энг гуллаган ваўт бўлди, 2вирион тушунчаси киритилиб вирус индивидиумлигини белгилади (Lwoff A. at al., 1962). 1796 йили Эдуард Дженнер чечак вирусига қарши эмлашни кашф этди, 1885 йили Луи Пастер қутиришга қарши вакцинани ишлаб чиқди.Дженнер ва Пастернинг кучсизлантирилган тирик вирус билан вакцинация қилиш ишлари вирусларга қарши асосий кураш чораси бўлиб қолди ва ХХ асрда бу усул хар томонлама кенг ривожланди. Бизни замонамизда ҳам вацинация методлари натижасида авваллари милионлаб одамлар қурбон бўладиган вирусларга қарши кураш чоралари ишлаб чиқилди . Мазкур метод асосида қишлоқ хўжалик ҳайвонлари вирус касалликларига қарши кураш чоралари ишлаб чиқилди. Баъзи юқумли касалликларни микроблар томонидан эмас, вируслар қўзғатишига ишонч ҳ+осил қилиш учун олимларга жуда кўп йиллар керак бўлди. Бунинг учун мутлақо янги методик ишланмалар асосида вирусларни тарқалиши, организмга кириши, у ёки бу симптомларни ҳ+осил қилиши ва касал организмдан соғ организмга ўтишини ўрганиш усулларини ишлаб чиқиш керак бўлди. Вируслар олами микроблар оламига диметраль қарама-

қарши олам бўлиб, уларни физиологияси, структуралари ва кўпайиши бир- биридан тубдан фарқ қилиши аниқланди. Вирусларни ҳ+ар томонлама ўрганишда замонавий техникани, физика, химия методларини кенг кўламда қўллаш кутилмаган қонуниятларни очди. Смородинцевнинг (1979) маълумотлари бўйича 80 фойиз юқумли касалликлар вируслар томонидан қўзғатилиши аниқланди. Аввалдан в ируслар микродунёсини ўрганиш вирусология сохасидада ишлайдиган олимларнигина эмас, балки вируслар умумбиология муаммоларни ечишда ҳ+ам энг қулай объект бўлиб келмоқдалар. Улар юқорида айтилгандек, микроскопик ҳ+ужайрасиз заррачалар бўлиб, фақат тирик организмларнигина касаллантирадиган, ҳ+ужайрадан ташқарида кўпаяолмайдиган облигат паразитлардир. Ўтган асрдаёқ ўсимлик, ҳ+айвон, замбуруғ ва бактерияларда кўпаядиган вируслар маълум бўлди. Вирус зарралари муҳ+офазаловчи оқсил қобиқ (капсид) билан ўралган нуклеин кислоталардир (ДНК ёки РНК). Капсиднинг бўлиши вирусларни бошқа инфекцион агентлардан, масалан, вироидлардан фарқлайди. Вирусларни биотерроризм мақсадларида ишлатиш мумкинлиги устида олимларда ҳ+ар ҳ+ил фикрлар мавжуд. Масалан, Бутун дунё таниқли олимлари Тарас Шевченко номидаги Киев шаҳ+ридаги Миллий университетида НАТО илмий фондининг қўллаб қувватлашигатаянган холда бу масалани атрофлича муҳ+окама қилинди ва бу муаммонинг ижобий ва салбий томонлари кўрсатиб ўтилди. Франция ўсимликларни ҳ+имоя қилиш институтининг профессори Эрве Лекок ўсимлик вирусларини биологик қурол сифатида ишлатиш анча мушкул иш бўлса керак, деган фикрни билдирди. Чунки ўсимлик вируслари ҳ+ашаротлар воситасида тарқалиб бутун ер шарини айланиб яна ўша вирус тарқатилган худудга қайтиб келиши ва ўзига зарар келтириши мумкин. Лекин биоқурол сифатида токсин ишлаб чиқадиган қилиб “ўргатилган” вирусни (генетик модификация қилинган) вируснигина ишлатиш мумкин. Аммо бундай ишлар бирнеча йиллардангина кейин амалга ошиши мумкин. Чунки ҳ+озирча вирус генетик аппаратига

сунъий равишда киритилган ген вирус геномида узоқ вақт сақланиб қолмаябти, ҳ+ар бир кейинги репродукцияда вирус токсини синтезлаш қобилияти йўқолиб бораяпти. Валенсия шаҳ+ри университетининг профессори Мариано Камбра вирусдан ташқари ҳ+ам ўсимликларга зарар келтиришни бошқа йўллари борлигини, яъни масалан, суғориш системасида зарарли кимёвий моддаларни қўллаш мумкин, вируслар эса шундоқ ҳ+ам ҳ+ашаротлар ва уруғ орқали тарқалиб фақат қишлоқ ҳ+ўжалик ўсимликларидагина эмас балки уларни ёввойи турларида ҳ+ам эпидемияга сабаб бўлиши мумкин. “Яхши” вирус худди қишлоқ ҳ+ўжалигида ишлатиладиган ҳ+ар хил токсинлар каби ёки инсектицидлардек таъсир қилиши мумкин. Орегон университетининг профессори Валериан Доля зарарли вирусларни фойдали вирусларга айлантириш устида иш олиб бораётганликлари ҳ+ақида фикр билдирди. Вируслар ҳ+ужайрага киргандан сўнг ҳ+ужайрани янги вирус зарраларини синтез қилишга мажбур қилади. Аммо биз уни бошқатдан тарбиялаймиз. М., папиллома вируси сўгал ҳ+осил қилади. Аёлларда эса рак ҳ+осил қилади. Биз бу вирусдан битта ген олиб ўсимлик вирусиниг генига жойлаштирамиз ва бу янги вирус билан ўсимликларни касалллантирамиз. Натижада бизга керакли вирус кўпаяди ва ўсимликда папиллома вирусининг оқсили тўпланабошлайди. Бу оқсилни тозалаб вакцина тайёрлаш мумкин. Демак, ўсимлик вакцина ишлаб чиқарадиган фабрикага айланади. Бу технологияни потенциал террористик мақсадларда ҳ+ам ишлатиш мумкин. М., одамларда касаллик қўзғатадиган янги вирус пайдо бўлса, уни аввало идентификация қилинади ва унда қандай генлар мавжудлиги аниқланади, сўнгра худди юқорида айтилган технологиядан фойдаланиб, яъни янги вирусни қандайдир бизни қизиқтирадиган (фойдали ёки зарарли мақсадларда ишлатиш мумкин бўладиган) гени олинади ва уни ўсимлик вирусининг геномиига жойлаштирилади ва мазкур вирус кўпайиши жараёнида кўп миқдорда вакцинация қилишда ишлатиладиган оқсил синтезланади ва уни олииб вакцинация қилишда ишлатилади. Бу ишга бирнеча ойгина кетади, холос.

Шунинг учун кўп вирусологлар янги вирусларни ўта тез топиш ва аниқлаш ҳ+амда қишлоқ ҳ+ўжалигида осон ишлатиладиган ўсимлик уруғларини ёки янги нав ўсимликларни яратиш устида иш олиб боришади. Албатта ўсимликни ўзи ҳ+ам ташқи агрессор вируслардан ҳ+имояланиш қобилиятига эга. Ўсимлик “агрессор” вирусни нуклеин кислотасини (генетик материалини) таниш қобилиятига эга. Ўсимлик ўз нуклеин кислотасини сақлаган ҳ+олда бегона нуклеин қислотани йўқ қилади. Шунинг учун ўсимлик вирусларини ҳ+авфли эканлигини ёддан чиқармаслик зарур. Ўсимлик вирусларини ишлатиб мъалум давлатга иқтисодий зарар етказиш мумкин. Бу зарар худди табиий офатдек туюлиши мумкин.Аслида назарий жиҳ+атдан қараганда бирор зараркунандалик мақсадини кўзлаб қилиниши эҳ+тимолдан ҳ+оли бўлмаслиги мумкин. Яна бир назарий ҳ+авф мавжуд. Ўсимлик вирусиларнинг генетик ва молекуляр хусусиятлари уларга яқин бўлган одам ва хайвонлар вирусларига ўхшашдир. Организмларни “оккупация” қилишда уларга ўхшаш ҳ+ужайра структураларидан фойдаланилади. Шунинг учун кўп олимлар ўсимлик вирусларини одам ва бошқа организм хужайларини ўзини муҳ+офаза қилишда қандай ишлашини билиш учун модель сифатида ишлатишади. Чунки ҳ+ужайралар структуралари ҳ+ар хил бўлса ҳ+ам уларни ташкил қилиниш тизими жуда ўхшашдир. Айниқса кўп ўсимлик вирусларини яқин қариндошлари одамни ҳ+ам касалантиради. Эҳ+тимолдан ҳ+оли эмас ўсимлик вирусларини озгина модификация қилиб тўғридан-тўғри одамларни ҳ+еч кимда бирорта ёмон фикр уйғотмасдан ҳ+афли вирус билан касалантириш мумкин. Тарас Шевченко номли Киев университетининг профессори Валерий Полишук вирусларни тарқалши жиддий муаммолар келтириб чиқариши мумкинлигини айтади. Аммо бунда ҳ+еч ким бу зарарни бўлишида вирус ишлатилган деб исбот қилмаган бўлса ҳ+ам, аммо бунга билвоста исботлар етарлича қўп, айниқса совуқ уриш вақтларида.Ўсимлик вируслари террорист учун ҳ+авфсиз бўлиб ҳ+авфдан махсус муҳ+офаза қилиш зарур эмас, фақат

лаборатория ва иссиқхона бўлса уларни вирулент ва агрессив шаклларини модификация қилиб яратиш мумкин. Шунинг учун ҳ+ам кичик худудда ўстирилган ўсимликлар анча нозик бўладилар, айниқса иссиқхона ўсимликлари. Кўп иссиқхонада етиштириладиган ўсимликлар бошқа давлатларга узоқ масофаларга янги йиғилган ҳ+олатда жўнатилади. Модификация қилинган зарарли компонентга эга бўлган латент ҳ+олатдаги инфекция токсик ва аллерген маҳ+сулот ҳ+осил бўлишига олиб келади. Масалан, бирор киши қўшнисигнинг даласига зарар етказмоқчи бўлса картошка вирусини агрессив штаммини баҳ+орда қўшнининг ерига сепиб юбориши мумкин ва уч йил мобайнида уни ерида картошка касалланиш оқибатида ҳ+осил олаолмаслиги мумкин. ҳ+озирги кунда биз бехавотир юрганимиз билан вирусларни “ўзгарувчан” штаммларини тайёрлаш технологиясини ривожланиши билан қўшни давлатлар орасидаги муносабатлар даражасига қараб ўсимлик вируслари катта ҳ+авф туғдириши “одамзодни озиқ-овқат базасини” қўпориши мумкин. Бу фақат иқтисодий йўқотишдан ташқари маҳ+аллий регионларда очарчиликга сабаб бўлиши мумкин. Куба мустақиллигинг дастлабки йилларида далаларга шакарқамиш вируси юқтирилган ҳ+ашаротни ташлашган. Натижада Куба 50 пойиз асосий экспорт қиладиган маҳ+сулоти ҳ+осилини йўқотган эди. Албатта у вақтда буни исботлаш мушкул эди, аммо ҳ+озир исботлаш анча осондир. Унинг учун шу вирус изолятини ажратилади ва уни аввал бу ерда умуман бўлмаганлигини кўрсатилади. Хўш бу қаердан келди ва бундай катта концентрацияда. ҳ+озирги кунда вирусологлар бундай патоген вирусларни идентификация қилиш ва уларга карши курашишборасида катта тажрибаг бор. Масалан, Европа мамлакатларини оладиган бўлсак Голландияда экиш материалларини касалланганлик даражаси бир пойиздан ошмайди, чунки уларда керакли стандартлар ишлаб чиқилган. Аммо Украинада эса бу кўрсаткич қониқарсиз даражададир. Охирги йилларда ҳ+ар бир колхоз арзон импорт экиш материалларини олишга ҳ+аракат қилишди. Натижада Ғарбий Европа ўзининг йўқотишга мўлжалланган экиш материалларини арзимас

пулга сотади. Чунки Украинанинг Карантин хизмати махсус текшириш имкониятига эга бўлмаганлигидан энг ҳ+авфли патогенлар экиш материаллари билан ўтиб келаверади. Энди ҳ+озирги кунда Одесса мутассади шахслари диагностика қилиш учун махсус диагностика асбоб ускуналарини сотиб олишди. Маълум вирусларга сертификати бўлмаган материаллар орқасига қайтариб юборилди. Вирус касалликларини ҳ+озирги кунда даволанилмайди. Вирусни турини аниқ билгандан сўнг контр чоралар тайёрланади ёки кейинги йилда пайдо бўладиган касаллик ўчоқларини бу йилдаёқ чегараланиб қўйилади. М., кузги буғдойни экиб қўйилди ва уни янги йилдан олдин вирусга текширувлар ўтказилди. ҳ+ақиқатдан ҳ+ам буғдой анча эрта экилган ва шу буғдойда овқатланадиган ҳ+ашаротлар ёввойи резерватор ўсимликлардан учиб келишиб буғдойда овқатланиб кўплаб вирусларни кузги буғдойга юқтириб улгурган . Демак буҳ+дой қишлаб чиққандан сўнг биринчи етилиш фазасига кириши, шираларни янги популяциясини чиқиш вақтига тўғри келади, натижада касалланганиш оқибатида ҳ+осилни кўп қисми йўқотилади. Демак шираларни тухумидан чиқиш давридаги қисқа вақт ичида инсектицид билан зарба бериб эпидемик занжирни узиш керак. Вирусларга қарши кураш чораларидан яна бири уларни вакцинация қилишдир. Аммо бу иш қимматбахо ўсимликларгагина амалга оширилади, масалан помидорчаларга кичкина шприц орқали вакцина юборилади. Бу албатта одамлардаги вакцинация эмас, балки ўсимликни ҳ+имоя кучини оширишдир. Қўл меҳ+нати бўлганлиги учун анча қимматга тушади. Шунинг учун Ғарб олимлари трансген ўсимликлар етказишни афзал деб билади. В ирусларни келиб чиқиши ҳ+ақидаги энг ҳ+ақиқатга яқин гипотеза бу уларни ҳ+ужайранинг генетик элементларини (нуклеин кислоталари) автоном “хўжайин-ҳ+ужайра”га боғлиқ бўлмаган ҳ+олда репликацияланиш ҳ+усусиятига эга бўлишидир. Вирусларни кўпайиши ҳ+ам бошқа организмларникидан тубдан фарқ қилади. Вируслар фақат тирик ҳ+ужайрадагина кўпаяоладилар, “хўжайин-ҳ+ужайра”дан ўзларининг

нуклеин кислоталари ва оқсилларини синтези учун фойдаланадилар.ҳ+ужайра ичига кирган вируснинг оқсил қавати парчаланади, уни нуклеин кислотаси матрица вазифасини бажариб хўжайин ҳ+ужараси иштирокида вирус ўз оқсил қобиғини синтез қилади. Вируслар ҳ+ужайрадан ҳ+ужайрага инерт мавжудот каби ўтадилар. Демак, вируслар ҳ+ужайрали организмлардан келиб чиққан деб хулоса қилиш мумкин. Вирусларни келиб чиқиши ҳ+ақида охирги фан маълумотлари кўрсатишича улар умумий аждодга эга бўлмаган йиғма гуруҳ+ деб ҳ+исобланади. ҳ+озирги кунда вирусларни келиб чиқиши ҳ+ақида бирқанча гипотезалар мавжуд: ДНК-тутувчи йирик вируслар ўз геномини салмоқли қисмини йўқотган мураккаб ҳ+ужайра паразитларидан (микоплазма ва риккетсийлардан) келиб чиққан деб ҳ+исобланади (Юқорида айтилган фикрнинг тасдиғи деса ҳ+ам бўлади). ҳ+ақиқатдан ҳ+ам баъзи йирик ДНК-тутувчи вируслар биринчи қарашда функционал ферментларни ортиғи билан кодлантиради, бу балки мураккаб ҳ+аёт формаларидан мерос бўлиб қолган бўлиши мумкин. Айтиб ўтиш жойизки, баъзи вирус оқсилларини бактериялар, архейлар ва эукариотлар оқсиллари орасида ҳ+ечқандай гомологияга (ўхшашликга) эга эмаслиги кузатилган (некоторые вирусные белки не обнаруживают никакой гомологии с белками бактерий , архей и эукариот) . Бу эса мазкур гуруҳ+ни аввалдан яралганлигидан дарак беради. Бу ҳ+ақда яна бошқа фикр бўйича РНК-тутувчи вирусларни келиб чиқишини вироидлар билан боғланади. Вироидлар ҳ+ужайра РНК-полимеразаси томонидан репликация қилинган юқори конструкцига эга РНК нинг ҳ+алқали фрагментидир. Вироидлар – м-РНКнинг(информацион РНК нинг) аҳ+амиятга эга бўлмаган участкасини сплайсинг вақтида қирқилгани -“қочиб қолган интронлар”и дир. Улар тасодифан репликацияланиш хусусиятга эга бўлган ( вироиды представляют собой

«сбежавшие интроны» - вырезанные в ходе сплайсинга незначащие участки м - РНК , которые случайно приобрели способность к репликации ) . Вироидлар оқсилларни кодлантирмайди. Вироидларни кодлантирувчи участкаларга эга бўлиши ( открытой рамки считывания ), биринчи РНК-тутувчи вирусларни пайдо бўлишига олиб келди. ҳ+ақиқатдан ҳ+ам, мисол учун, “вироидга-ўхшаш” участкаларга эга вируслар бор (сариқнинг (гепатитнинг) Дельта вируси).

Похожие

Микробиология предмети, вазифалари ва бошқа фанлар билан боғлиқлиги

Вирусологиянинг очилиши ва ривожланиши тарихи

Биофизика фанининг предмети ва вазифалари

Генетика фанининг предмети ва вазифалари

Ўғитлаш тизимининг асосий вазифалари