Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланиш муаммолари - Биология - Рефераты

Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланиш муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Сув ва унинг тирик организмлар ҳаётидаги аҳамияти. 2. Сувларнинг ифлослан иши ва исроф қилиниши . 3. Оқава сувларни тозалаш усуллари . 4. Сувни захираларини муҳофаза қилишнинг чора- тадбирлари.

www.arxiv.uz Таянч тушунчалар: сувнинг табиатда айланиши, сувнинг кимёвий хусусияти, сувнинг физикавий хусусияти, сувнинг ифлосланиши, сувнинг исроф қилиниши, чучук сув муаммоси, механик тозалаш усули, кимёвий тозалаш усули, физикавий тозалаш усули, биологик тозалаш усули. Сув ва унинг тирик организмлар ҳаётидаги аҳамияти. Астрономлар ўзга сайёра ларда ҳаёт бор ёки йўқлигини билмоқчи бўлсалар, авваламбор ўша сайёра да сув бор ёки йўқлигини аниқлашга киришадилар. Чунки, ҳаёт бўлиши учун энг аввало сув мавжуд бўлиши керак. Ерда ҳаёт дастлаб сувда пайдо бўлиб, ундан қуруқлик – ҳаво ва тупроққа ўтганлигини фан аллақачон исботлаган. Сув ўзининг эритувчанлик ҳусусияти билан табиатдаги барча тирик организмларнинг ҳаётини таъминлаб туради. Рус геология фанининг отаси академик А.П.Карпинский "Сув энг қимматбаҳо бойлик бўлиб, усиз яшаш мумкин эмас", деб ёзган эди. Кишилар сувнинг аҳамиятини билиб, қадимдан дарё ёки кўл бўйида уйлар, шаҳарлар қуриб яшаганлар, кўчманчи халқлар доимо сув бор жойни излаганлар. Кишилар дам олиш учун доимо сув бўлган жойларга интиладилар. Сувда чўмилиб туриш киши саломатлигини сақлашда ва чиниқишда энг асосий воситадир. Немис олими Г.Либман айтганидек, "Бизнинг планетамизда кишиларнинг саломат қолишлари учун техниканинг мўъжизалари эмас, балки тоза, ичиш учун яроқли сув етарли бўлиши керак". Сув барча тирик мавжудотларнинг яшаши учун табиат томонидан инъом этилган олий неъматдир. Биз кундалик ҳаётимизни сувсиз тасаввур эта олмаймиз. Сув инсон саломатлигини сақлашда катта аҳамиятга эгадир. Биламизки, одам танасининг 75-80% и сувдан иборат. Агарда, танасидаги сувни 6-8% ини йўқотса, ҳарорати кўтарилади, юрак уруши , нафас олиши тезлашади, боши айланади ва оғрий бошлайди. Сув янада кўпроқ йўқотилса, одам ҳалок бўлиши ҳам мумкин. Шундан кўриниб турибдики, сув-ҳаёт тириклик манбаидир. Уни тежаш, асраб авайлаш ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчига айланмоғи керак.

www.arxiv.uz Маълумки, сув сайёрамизнинг 70% ни ташкил этиб, у океанлар, денгиз, дарё, кўл ва ер ости сувларидан ташкил топган. Сайёрамиздаги мавжуд сув заҳирасининг ўртача 1 фоизини ичимлик суви, қолган қисмини денгиз ва океанларнинг шўр сувлари ташкил этади, қайсики, улар ичишга, ўсимлик ва ҳайвонларни суғоришга ярамайди. Аммо, океан ва денгиз сувлари ҳам иқлимни ҳосил қилишда, сувни айланма ҳаракатида, улардаги барча ўсимлик ва ҳайвонларнинг яшаши учун ҳамда сув транспорти воситаларини юриши учун катта аҳамиятга эга. Хўш, ҳозирги даврда сайёрамиздаги сув захираларининг экологик ҳолати қандай? Авваламбор атмосфера ҳавосининг исиши туфайли Арктика ва тоғлардаги музликларнинг 40 фоиздан ортиғи эриб кетди, Африкадаги Климанджаро тоғи музликлари эриб тугаган, Антрактидадаги музликлардан айсберглар ҳосил бўлиб, океан сувларига эриб кетмокда. Деярли ҳар йили Европанинг кўп мамлакатларида, Россиянинг кўп вилоятларида сув тошқинлари содир бўлмоқда. Атмосфера ҳавосининг исиши давом этаверса XXI асрда Дунё океани сатҳи 1-5 метрга кўтарилади, қуруқликнинг салмоқли қисмини сув босишига олиб келади. Ўзбекистонлик мутахассисларнинг ҳисоб-китобига кўра, атмосфера ҳавосининг исиши давом этаверса 2000-2030 йилларда Республикадаги сув ресурслари 15-25% камаяди; атмосфера ҳавоси исиганда сувни парланиши кучайиб, экинлар ривожланиш даврида кўп марта суғоришни талаб қилади. Экинларга сув етишмаслигидан ҳосилдорлик камаяди. Сувларнинг ифлосланиши ва исроф қилиниши. Сувсиз ҳаёт йўқ лекин инсон ўзининг бефарқ фаолияти туфайли сувни шунчалик ифлослантирганки, эндиликда бундай сув табиатдаги барча тирикликни емирувчи манбага айланди. Бунинг натижаси эса тупроқ таркибининг бузилишига, ҳайвонлар ва инсонларнинг ҳар хил касалликларига чалинишига олиб келди. Сувга нисбатан бундай нотўғри муносабатда бўлиш фақат экологик фалокат эмас, балки маънавий фожеа ҳамдир.

www.arxiv.uz Сувларни ифлословчи манбалар жуда кўп: ва хилма-хилдир. Буларга саноат корхоналари ва маиший хўжаликдан чиқадиган оқова сувлар, қазилма бойликларни ишлаб чиқаришдаги оқовалар: нефтни қайта ишлаш корхоналаридан чиқадиган сувлар; касалхоналардан оқиб чиқадиган, чорвачилик комплекслардан оқиб чиқадиган тозаланмаган сувлар ва бошқалар киради. Дунё океанларига ташланаётган нефть маҳсулотлари, саноат-маиший чиқиндилар, окова сувлар, радиоактив ва турли заҳарли кимёвий моддалар салмоғи йил сайин ортмоқда. Дунё океани сувларига йилига тахминан 10 млн. тонна нефть маҳсулотлари қўшилмоқда. Денгиз остидан нефть қазиб олиш оқибатида йилига 100-200 минг тонна нефть қудуқларидан чиқиб океан сувини ифлослантирмоқда. Яқинда Португалия қирғоқларида аварияга учраган Греция танкеридан 11 минг тонна нефть Атлантика океанига оқиб сувни ифлослантирган. Оқибатда Португалия, Испания яқинидаги океан сувидаги ҳайвон ва ўсимликлар дунёси анча талофат кўрди. Океан сувларига нефть тўкилганда сув юзасини парда қоплаб, океан ва атмосфера ўртасида иссиқлик, газ алмашинуви жараёнини бузади. Оқибатда табиатда сувнинг айланма ҳаракати, океан юзасининг радиоактив ҳусусиятлари ўзгариб, сувдаги ҳайвон ва ўсимликларнинг нафас олиши, ҳаётини қийинлаштиради. Океан сувларига йилида бир неча юз минг тонна пестицидлар дарёлар ва атмосфера ҳавоси орқали тушади. Дунё океанига симобнинг 30-35% (9-10 минг тонна), қўрғошиннинг 2 млн.тоннаси тушаяпти. Якинда (2005 йил) Хитойдаги завод авариясидан Амур дарёсига оққан нитробензол, кадмий ва бошқа моддалар ундан Тинч океанига оқиб ўтди. Булардан ташқари кемалардан йилига тахминан 7 млн.дона турли метал буюмлар, 500 минг донадан зиёд шиша идишлар, 1 млн.дан ортиқ қоғоз ва пластмасса қутичалар океанларга чиқинди сифатида ташланмоқда. Океан сувига ташланган пестицидлар ундаги ўсимликларни фотосинтезига зарарли таъсир этади, ҳайвонларни оғир касалликлар ва ўлимга маҳкум этади. Океанга ташланган оғир металлар эса ҳайвон

www.arxiv.uz маҳсулотлари орқали кишиларни заҳарлайди. Океан сувлари ифлосланганлиги учун баъзи курорт шаҳарлари яқинидаги жойларда ҳатто чўмилиш тақиқланган. Океан сувларини ифлосланиши туфайли уларда балиқ овлаш 15-25 млн.тоннага камайиб кетди, фақат балиқ овлашдан Япония йилида 100 млн.доллар, АҚШ да океан сувлари ифлосланишининг барча йўқотишлари 10 млрд.доллардан ортиқни ташкил этади. Агар океан сувининг ифлосланишини олдини олиш борасида барча мамлакатлар кескин чоралар кўрмасалар машҳур француз океанологи Жак Кустонинг башоратича "Саноат ва туризм ривожланган йирик давлатлар заҳарлашни тўхтатмас эканлар, асримизнинг сўнгидаёқ океанларда ҳаёт йўқолади". Сайёрамиздаги йирик дарёлар, чунончи, АҚШдаги Миссисипи, Англиядаги Темза, Франциядаги Сена, Германиядаги Рейн, Россиядаги Волга ва бошқа дарёларнинг суви жуда ифлослантирилган. Оқибатда уларда яшовчи кўп балиқ турлари қирилиб кетди. Шунингдек, Ўзбекистондаги Сирдарё, Зарафшон, Чирчиқ каби дарёлар, улардан тарқалган ариқларнинг суви хам саноат корхоналари ва хонадонлардан чиққан ахлатларни тўкилишидан ифлосланган, баъзиларида ҳатто бирон тирик организм яшаши учун шароит йўқ. Ҳозирги даврда сайёрамизда ичимлик суви етишмаслигидан 2 млрд.киши қийналяпти. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти (БМТ) нинг бош котиби Кофи Аннаннинг фикрича, 2015 йилда сайёрамиздаги аҳолининг ярми ичимлик суви етишмаслигидан қийналиб қолади, 2025 йилда эса сайёрамиз аҳолисини учдан икки қисмига ичимлик суви етмай колади. Одам сони ҳозирги даражада кўпайиб борса, бу 7,5 млрд.кишини ташкил этади. Ҳозирги вақтда дунё бўйича 1 триллион доллар миқдорда ичимлик суви идишларга солиб сотилмоқда. Яна 10 йилдан сунг, ичимлик сувини сотилиши 15 триллион долларга кўпаяди. Бу нефть маҳсулотларини сотишдан олинадиган даромадни 40 фоизини ташкил этади. Шуни таъкидлаш керакки, сувни нефтга ўхшаш қайта ишлаш зарурати бўлмайди. Келгусида ичимлик суви запасига эга бўлган мамлакатлар сувни сотиб, катта даромад

www.arxiv.uz кўрадилар, аммо ичимлик суви кам бўлган мамлакатлар катта иқтисодий зарар кўрадилар. Ўзбекистон Республикасида, шунингдек вилоятимиз шароитида йилдан- йилга, айниқса, ёз ойларида ичимлик сувининг етишмаётганлиги сезилмоқда. Бундан ташқари мамлакатда аҳолининг кўпайиши хам юқори даражада. Яқин йилларда унинг сони 30 млн.га етиши кўзда тутилмоқда. Яъни сувга талаб ошиб бормоқда, сув эса камаймоқда. Вилоятимизда ягона бўлган Қашқадарёнинг вилоят аҳолиси учун аҳамияти бениҳоя каттадир. Ушбу дарё атрофида кишилар минг-минг йиллардан буён деҳқончилик, боғдорчилик ва чорвачилик билан шуғулланиб, тирикчилик ўтказиб келишган. Бир сўз билан айтганда, Қаш қ адарё воҳаси халқларининг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий-маданий тараққиёти бевосита ушбу дарё билан боғланган. Вилоятнинг номи ҳ ам ундаги халқларнинг ҳаёт-манбаи бўлган дарё номи билан аталган. Сувнинг таркибида нормадан ортиқ кўпайиб кетган хлор, сульфат, кальций тузлари, нефть маҳсулотлари, радиоактив элементлари чиқиндиларидан ҳайвонлар ва кишилар ҳар хил касалликларга чалинмоқдалар, нобуд бўлиб кетмоқдалар. Айниқса, Орол денгизи атрофидаги аҳоли сув шўрланишидан буйрак ва ошқозон-ичак касалликларига кўп дучор бўлмоқда. Сувга нисбатан нотўғри муносабат туфайли содир бўлган нохуш аҳвол бу фақат экологик фалокат эмас, балки бизнинг маънавий фожиамиздир. Чунки, табиатга қаратилган зўравонлик ортида келгусини кўра олмайдиган маънавий басир кишилар туради. Илгари дарё ва ариқ сувлари ичилар эди, чунки у зилолдек тоза бўлган. Сувга нафақат катталар, ҳатто ёш болалар ҳам бирон чўп ташлашга журъат этмаганлар. Чунки, сувни ифлослантириш гуноҳ деб, уларга экологик тарбия берилган. Ҳ озир эса баъзи кишилар ҳамма ифлос чиқиндини сувга ташлашади. Илгарилари сувдан тежаб фойдаланилган. Ҳатто дарё яқинида,

www.arxiv.uz яъни сув мўл жойда тоат-ибодат қилинганда ҳам уни ортиқча сарфламасликка ўргатилган. Вилоятимизнинг юқори зонасидаги мавжуд ер ости суви халқимиз учун катта омаддир, чунки бандай тоза ичимлик суви ҳамма жойда ҳам топилмайди. Вилоятнинг пастки зонасида жойлашган ер ости сувининг кўп қисми шўрланиб, истеъмол қилишга яроқсиз ҳолга келиб қолган. Юқори зонадаги сифатли ер ости суви бугунги кунда минглаб қудуқлар орқали сурилиб олинаяпти. Ушбу қудуқлардан чиққан сувнинг бир қисми суғориш ишларига сарфланаётган бўлса, қолган қисмини Муборак газни кайта ишлаш заводи ва Шўртан газ конлари ишлатмоқдалар. Дунё бўйича ер ости сувидан фойдаланиш йилдан-йилга кўпаймокда. Ер ости сувини кўп олинавериши, унинг сат ҳ ини пасайтириб, ерни чўкишига олиб келади. Масалан, А Қ Ш нинг Техас штатида ер ости сувини кўп олинаверишидан ер сат ҳ и 2-3 метр чўккан; Япониянинг Токио, Осака шаҳарларини тупроқ юзаси йилида 18 см чўкаяпти; Мексиканинг Мехико шаҳрида ер ости сувини кўп олинаверишидан, баъзи жойларда 8-9 м чўкканлиги ҳақида маълумотлар бор. Энг ёмони шундаки ер ости суви кўп олинаверса, унинг ўрни тўлиб улгурмайди. Оқибатда АҚШ нинг Техас штатидаги кўп қудуқларидан сув чиқмай қолган. Артизан қудуқлари сув бермай қолса, шаҳарлар сувсиз қолади, қишлоқ хўжалиги хароб бўлади. Бундай ҳолат бизда ҳ ам бўлиши мумкин. Шунинг учун ер ости сувини ҳ ам тежаб, меъёрида олиш керак. Баъзи жойларда анча олисдан ва қанча харажатлар билан келтирилган тоза водопровод сувини асбоб-ускуналарни, машиналарни ювишда ишлатишади ёки водопровод жумракларини очиб қўйишади, сув кераксиз жойларга оқиб ётади. Шаҳарнинг кўп жойларида, айниқса, ёз ойларида сувнинг етишмаслиги йилдан-йилга сезилиб бораётган вақтда, бошқа жойларда сувнинг исроф қилинаётганини курасиз. Яъни, шаҳарнинг ҳамма жойида водопровод суви бир хил тақсимланмаган. Халқимизнинг ҳаётини яхшилашни асосий йўлларидан бири уни тоза ичимлик сувига бўлган талабини тўлиқ қондиришдир. Бунинг учун сувни

www.arxiv.uz кўпайтириш ва уни тоза сақлаш чораларига янада кўпроқ эътибор қаратилиши керак. Маълумки, сувнинг манбаи бўлган қор тоғларга кам тушмоқда, музликлар майдони борган сари қисқариб бормоқда. Бунинг асосий сабабларидан бири ўтган асрнинг биринчи ярмиларида тоғлардаги ўрмон-дарахтларнинг, айниқса, арчазорларнинг қирқилиб юборилганлиги, тоғларнинг ялонғоч бўлиб қолганлигидир. Вилоятимиз тоғларидаги ўрмонларнинг 50 фоизидан кўпроғи қирқилиб юборилган. Бунинг оқибатида сув камайиб, кўп булоқлар қуриб кетди. Баҳор ойларида тушган нам хам тез буғланади, шамол ва ёғингарчилик таъсирида ер эрозияга учрайди. Олдинги авлодлар йўл қўйган хатонинг жабрини кейинги авлодлар тортаяпти. Ҳозирги кунда бу борада йўл қўйилган хатолар тузатилмаса, келажак авлоднинг аҳволи бундан ҳам танг бўлади. Бу жойларда табиат мувозанатини тиклашнинг асосий шарти янги ўрмонлар барпо қилишга кўпроқ эътибор беришдир. Сувни муҳофаза қилишнинг асосий шартларидан бири, уни тежаб сарфлашдир. Сувни тежашда борган сари кўпайиб бораётган оқова сувларини йиғиб, уни тозалаш ва қайта ишлатиш катта аҳамиятга эгадир. Кўп жойларда суғориш системаси (канал, лоток, ариқлар) носозлигидан сувнинг бир қисми ерга шимилиб ёки ҳавога буғланиб исроф бўлиб кетаяпти, баъзи хўжаликларда, айниқса, Қ арши канали атрофида сувдан режасиз фойдаланиш, кўллатиб суғориш, кераксиз жойларга оқизиб қўйиш ҳоллари учраб туради. Кўп хўжаликларда сув оптимал миқдоридан икки баробар кўп сарфланаётганлиги маълум. Ғузани меъёридан кўп суғориш уни ғовлаб кетишига, тупроқ совуши ва зичланишига, ундаги фойдали микроорганизмлар фаолиятини сусайишига олиб келади. Сувни тежаб сарфлашда олдинги авлодларнинг бой тажрибаларидан фойдаланиш лозим. Баъзи мутахассислар нишаб жойларда сардобага ўхшаш сувни бир жойга йиғувчи кичик иншоотлар қуриб, ба ҳ ор ойларида ёққан ёмғир сувини тўплаб, ёз ойларида ундан экинларни суғориш ёки молларни суғоришда фойдаланиш мумкинлигини айтишаяпти

www.arxiv.uz БМТ нинг ташаббуси билан 22 март кунини "Бутун жа ҳ он сув захиралари куни" деб эълон қилинган. Бу билан бутун дунё меҳнаткашларини сув захираларини муҳофаза қилишга чақирилади. Республикамизда табиий сув захиралари ниҳоятда чекланган. Шу сабабли ҳам ичимлик суви мамлакатимизда қадрли ҳисобланади. Бироқ кейинги йилларда сувдан фойдаланишда жиддий нуқсонларга йўл қўйдик ва қўймоқдамиз. Сувни исроф ва ифлос қилиш ҳолларини кўплаб учратиш мумкин. 2005 йил маълумотларига кўра Қашқадарё вилоятида ҳам бу борада кўпгина камчилик ва нуқсонларга йўл қўйилган. Ҳозирги кунда вилоятимизда 69 та ташкилот бўлиб, улардан 45 таси сув ҳавзасига 24 таси эса рельефга 21 млн. оқинди сувларни ташлайдилар. Жумладан, мисол қилиб, Муборак газни қайта ишлаш заводини, Шўртан газ конларини, Қарши шаҳар “Сув оқова” ташкилотини ва Шўртан-Кимё мажмуасини кўрсатишимиз мумкин. Оқава сувларни тозалаш усуллари. Айрим ташкилотларда сув тозалаш иншоотларнинг талабга жавоб бермаслиги сабабли оқова сувлар тўғридан-тўғри очиқ сув ҳавзаларига ва рельефга ташланмоқда. Натижада бу оқова сувлар нафақат очиқ сув ҳавзаларини, балки ер ости сувларини ҳам ифлослантирмоқда. Оқова сувларни тозалаш асосан 4 хил йўл билан олиб борилади. 1. М еханик усулда, сувда эримайдиган жисмлар панжарада ушлаб қолинади. 2. Ф изик ( электролиз ) усулида, сув таркибидаги оғир металл ионлари анионлар ва катионлардан тозаланади. 3. Кимёвий усул, сувни хлорлаш ва озонлаш йўли билан бўлади. 4. Б иологик усулда, сув ўтлари ( хлорелла ) ёрдамида тозаланади. Ёки нишабликда 2та ҳовуз қурилади ва биридан иккинчисига сув оқиб тушаётган пайтда, 80 см гача бўлган қум, тупроқ сув таркибидаги майда микроб ва бактерияларни ушлаб қолади.

www.arxiv.uz Сувни ресурсларини муҳофаза қилишнинг чора-тадбирлари. Сувлардан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилиш, оқова сувларни тозалаб қайта ишлашни таъминлашни республика миқёсида яхши йўлга қўйиш мутасадди кишиларнинг биринчи галдаги вазифасидир. Хилма-хил ифлословчи манбалар туфайли, инсонлар ўртасида турли хил юқумли ва юқумсиз касалликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда. Булар: ошқозон- ичак, сариқ касаллиги, ичбуруғ, қорин тифи, пара тиф каби хавфли юқумли касалликлардир. Сув таркибида 65 га яқин микроэлементлар борлиги аниқланган. Шулардан 20 дан ортиғи организм эҳтиёжи учун жуда зарур бўлган йод, фтор, молибден, мис, темир ва бошқалардир. Шу элементларнинг кўпайиб ёки камайиб кетишидан ҳар хил юқумли касалликлар келиб чиқади. Масалан: буқоқ, кареис, фелюароз. Аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш муҳим аҳамиятга эгадир. Ичимлик суви махсус давлат стандартлари талабига жавоб бериши ва доимий соғлиқни сақлаш муассасаларининг диққат марказида бўлиши шарт. Асосан сувни ҳар хил касаллик тарқатувчи бактериялардан тозалашда хлорлаш ёки ҳозирги вақтда кўпчилик мамлакатлардаги сингари озонлаш орқали тозалаш усулидан фойдаланиш зарур. Биз ҳозирги кунда олдинги авлодлар йўл қўйган хатоларнинг жабрини тортмоқдамиз. Бугунги кунга келиб эса, бу борада йўл қўйилган хатоларни тўхтатмасак, келажак авлоднинг аҳволи бундан ҳам танг бўлиши мумкин. Республикамизда сувдан фойдаланиш тўғрисида бир қанча қонун ва қарорлар қабул қилинган. Жумладан, 1) 1992 йил 3 июлда Ўзбекистон Республикаси давлат санитар назорат қонуни; 2) 1993 йил 6 майда “ Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида” Ўз бекистон Республикаси қонуни; 3) 1992 йил 7 апрелда Ўз. Р.В.М. нинг “Сув манбаларининг сувни муҳофаза қилиш зоналари ҳақида” 174-сон қарори ва бошқалар.

www.arxiv.uz Келгусида ҳалқимизнинг соғлиғи ва фаровонлигининг ошиши, сувлардан оқилона фойдаланиш, уни кўпайтириш ва сув ҳавзаларини ифлосланишидан сақлашга жуда боғлиқ. Кишиларнинг сувга нисбатан муносабатлари ўзгариши учун улар ўртасида экологик тарбия ва билим беришни кучайтириш керак. Бу ишларни амалга оширишда нафақат масъул шахслар, экологлар балки, кенг жамоатчиликнинг иштироки экологик таълим ва тарбияни ривожлантиришнинг аҳамияти каттадир.

Похожие

Биологик ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш

Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Ландшафтларни муҳофаза қилиш

Биосфера ва уни муҳофаза қилиш

Ер ости қазилмаларни муҳофаза қилиш