Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш - Биология - Рефераты

Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Тупроқ ҳақида умумий тушунча. 2. Т упроқ ресурсларининг ифлосланиши . 3. Ернинг шўрланиши, эрозияси, чўллашиш жараёни ҳамда унинг салбий оқибатлари. 4. Ер ресурсларини муҳофаза қилиш чоралари.

www.arxiv.uz Таянч тушунчалар: тупроқ қатламлари, тупроқнинг органик таркиби, тупроқ эрозияси, сув эрозияси, шамол эрозияси, антропоген эрозия, шўрланиш, чўллашиш. Тупроқ ҳақида умумий тушунча. Бундан бир неча миллиард йиллар илгари ер қаттиқ тош ва қоялардан иборат бўлган. Унга сув, шамол, иссиқ ва совуқ ҳаво ҳарорати таъсир этиб емирган ва тупроққа айлантирган. Ҳосил бўлган ерда ўсимликлар, ҳайвонлар пайдо бўлган. Чунки ўсимликлар ердан эриган минерал тузларни илдизи орқали суриш хусусиятига эга. Тупроқларнинг табиатдаги ва жамият ҳаётидаги роли ғоят беқиёсдир. Тупроқ организмлар учун ҳаёт муҳити, озуқа манбаи ҳисобланади. Демак, тупроқ деб, униумдорлик ҳусусиятига эга бўлган ер юзасининг устки, ғовак қатламига айтилади. Тупроқ тугайдиган ва тикланадиган ресурсларга киради. Тузилишига кўра 3 асосий қатламга ажратилади: А- энг устки гумус (чириндил) қатлам; В-минерал ва органик бирикмалар тўпланадиган горизонт; С –тупроқ вужудга келадиган она жинси. Тупроқнинг ҳар бир горизонти органик ва минерал бирикмалар аралашмасидан иборат. Тупроқ тарихий таркиб топган мураккаб, мустақил табиий жисм бўлиб ўзгарувчидир. 1 грамм тупроқда 1 млн. дан ортиқ содда ҳайвонлар ва тубан ўсимликлар учрайди. Маълумки, соғлом унумдор 1 гектар ердаги тупроқда 3-3,5 миллиард тонна микро ва микроорганизмлар бўлиб, улар 8-12 тоннани ташкил этади. Буларга дала сичқонлари, тупроқда яшовчи хилма-хил ҳашаротлар, ёмғир чувалчанглари кабилар киради. Айниқса, ёмғир чувалчангининг тупроқ структурасини яхшилашдаги роли жуда каттадир. Ёмғир чувалчанги ерда 1 метрга қадар чуқурликда “каналчалар” қазиб, улар орқали ўсимлик илдизи ташқаридан нафас олиши ва сув, озиқ моддалар сўриши имконини беради. Улар йилида овқат ҳазм қилиш органлари орқали 300-400 тонна тупроқни ўтказиб, тупроқ унумдорлигини оширади. Ёмғир чувалчангининг ер унумдорлигини

www.arxiv.uz оширишдаги аҳамиятини ҳисобга олиб АҚШ ва баъзан Ғарбий Европа мамлакатларида уни кўпайтириб сотувчи махсус фермалар ишлаб турибди. Бундай ишлар республикамиз ва вилоятимизда ҳам ташкил этилмоқда. Инсон пайдо бўлибдики, унинг ҳаёти ер билан боғлиқ. Чунки у ерни яшаш макони, тирикчилик манбаи ва ишлаб чиқариш воситаси сифатида қабул қилган. Ер юзида турли қобиқлар ўртасидаги алоқадорлик тупроқ орқали амалга ошади, табиий ландшафтларнинг асоси ҳисобланади, литосфера билан атмосфера ўртасида моддаларнинг ўзаро алоқасини содир этади. Тупроқ халқнинг бебаҳо табиий бойлиги ва инсоннинг яшаши учун зарур бўлган ҳаёт манбаидир. Чунки инсон яшаши учун керак бўлган озиқ- овқат энергиясининг 88% ини тупроқдан, 10% ини ўрмон ва ўтлоқлардан, 2% ини океандан олмоқда. Тупроқнинг кишилик жамияти учун аҳамияти шундаки, у ўз-ўзини тозалаш хусусиятига эга бўлиб, табиатдаги ифлос моддаларни биологик йўл билан тозалайди ва нейтраллаштиради. Ер юзасининг 2/3 (361 млн. км 2 ) қисмини сувлиқ, 1/3 (149 млн. км 2 ) қисмини ташкил этади. Қуруқликнинг 13% и (1,9 млрд. га) ҳайдаб экин экилади, 14% ини суғориладиган экин майдонидаги ерлар ташкил этади. Тупроқ ресурсларининг ифлосланиши. Инсоннинг тупроққа ижобий ва салбий таъсири ажратилади. Ижобий таъсирига тупроқ ҳосилдорлигини ошириш, ерларнинг ҳолатини яхшилаш, яшил ўсимликлар экиш, ихотазорлар ташкил этиш, табиий ўғитлар бериш ва ҳоказолар киради. Салбий таъсирига, шаҳарлар қурилиши, атроф-муҳитнинг ифлосланиши, агротехник тадбирларнинг талабга жавоб бермаслиги, гидротехника тадбирларининг нотўғри йўга қўйилиши, кимёвий моддалардан меъёрдан ортиқ ишлатилиши, яйловларга чорва молларини боқиш, ўрмон ва тўқайларни қирқиб юбориш ва ҳоказолар таъсири оқибатида ерлар яроқсиз ҳолга келади.

www.arxiv.uz Ер инсон учун бебаҳо бойликлар, аммо инсон бу бойликни сақлашни, ундан оқилона фойдаланишни ҳозирга қадар мукаммал эгаллаган эмас. Ерга нисбатан нотўғри муносабатда бўлиш туфайли ҳозиргача 20 млн. кв.км унумдор ернинг структураси бузилиб, яроқсиз ҳолга келиб қолди. Бу ҳозир фойдаланиб келинаётган ердан қарийб икки баравар кўп. М: Собиқ Иттифоқда турғунлик йилларида қурилган ирригация иншоотлар (сув омбори, каналлар) таъсирида 12 млн. гектар унумдор ернинг милиотарив ҳолати бузилиб шўрланиб ва захланиб кетди ва натижада таркиби бузилди. Юксак тараққий этган Япония ва Ғарбий Европа давлатларида ҳар бир метр ерни денгизга шағал, тупроқ тўкиб ўзлаштириб олаётган бўлсалар, бизда эса ҳар йили минглаб гектар унумдор ер шўрлантириб яроқсиз ҳолга келтирмоқдамиз. Ернинг шўрланиши, эрозияси, чўллашиш жараёни ҳамда унинг салбий оқибатлари. Табиатда шамол ва сув таъсирида тупроқнинг емирилиши ёки эрозияси кузатилади. Лекин бугунги кунда кишиларнинг тупроққа нотўғри муносабатда бўлиши туфайли, яъни тик ерларни нотўғри ҳайдаш, бостириб суғориш, ўсимликларга нотўғри муносабатда бўлиши, қайта шўрланиш, захарли кимёвий моддалар солиш ва бошқалар тупроқ эрозиясини вужудга келтириб чиқаради. Антропоген эрозия тупроқ ресурсларидан нотўғри фойдаланишининг оқибати бўлиб, унинг асосий сабаблари ўрмон ва тўқайларни қирқиб юбориш, яйловларда чорва молларини боқиш нормасига амал қилмаслик, деҳқончилик юритишнинг нотўғри усулларидан фойдаланиш ва бошқалардир. Маълумотларга кўра, ҳар куни Ер юзида эрозия натижасида 3500 гектар унумдор тупроқли ерлар ишдан чиқади. Сув эрозияси кўпроқ тоғ олди ва тоғли районларда, шамол эрозияси кузатилади.

www.arxiv.uz Эрозия жараёнларининг олдини олиш учун ўсимлик қопламини тиклаш, агротехник тадбирларни тўғри олиб бориш, яшил ҳимоя қалқонларини бунёд қилиш, гидротехник тадбирларни режали ўтказиш ва бошқалар киради. Олтмишинчи йилларда алмашлаб экиш усули танқид қилиниб, анча йиллар давомида таъқиқлаб қўйилди. Кейинчалик кўп минтақаларда монокультура туфайли алмашлаб экишни кенг жорий этиш имкони бўлмай қолди. Натижада ернинг унумдорлиги борган сари камая борди. Республикамизда қишлоқ хўжалигида фойдаланиладиган ерларнинг умумий майдони 28 млн га ерларни ташкил этса, ундан: 23 млн га яйловлар, 0,7 млн га ер лалмикор ва 4,2 млн га суғориладиган ерлардан иборат. Суғориладиган ерларнинг 42% га пахта экилади, 12% га ғалла экилади. Илгарилари экин майдорлари анча кичик бўлиб, унинг атрофи қалин мевали дарахтлар билан ўралган. Бу дарахтлар тупроқни кучли эсган шамоллардан асраган. Дарахтлар биологик дренаж вазифасини ҳам бажарган, яъни ер ости сувини илдизи орқали суриб, уни тупроқнинг юқори қисмига кўтарилгани қўймаган, ерни захланиши ва шўрланишини олдини олишга ёрдам берган. Турғунлик йилларида хўжаликларнинг ерлари атрофидаги мевали дарахтлар қўпориб ташланиб экинзорлар кенгайтирилди.бунинг оқибатида атрофи очиқ (яланг) қолган далаларга кучли эсган шамол тупроқнинг унумдор қисмини ўчириб, эрозияга учрашини кучайтирди. Бундай ҳол Қашқадарё вилоятининг Нишон, Чироқчи, Қамаши, Муборак, Миришкор каби районларда кўплаб содир этилди. Кейинги йилларда кимёвий препаратларни деҳқончиликка қўллаш анча тартибда олинган бўлса ҳам, 1993 йилда вилоятимизнинг Нишон, Деҳқонобод, Қамаши, Косон районларида марокко чигирткасига қарши 12 т гексохлоран, 1,5 т хлорофос, 2т БИ-58 каби жуда захарли моддалар қўлланилди. Ерда йиғилиб қолган бу захарли моддалар ўсимлик илдизи орқали сурилиб, унинг меваларига йиғилди, ҳашаклар орқали ҳайвонлар организмига ўтиб, уни заҳарлайди. Кишилар таркибида меъёридан бир неча марта кўп заҳарли кимёвий моддалар бўлган сув, озиқ-овақатли моддаларни

www.arxiv.uz истеъмол қилганлари учун ошқозон-ичак, жигар, нафас олиш органлари, нерв системаси касалликлари, шамоллаш, аллергия, анкологик каби касалликларга кўп дучор бўлишди. Овқат орқали тушган кимёвий заҳарли моддалар организмни, иммунитет ҳосил қилиш системасини бузади. Ерни ресурсларини муҳофаза қилиш чоралари. Мақсадимиз ҳалқимизнинг жисмоний ва ақлий жиҳатдан соғлом бўлишга эришишдир. Бунинг учун аввало еримизнинг хилма-хил заҳарли кимёвий моддалардан соқит қилиб, уни соғлом қилишимиз керак. Шундагина кишиларни сифатли, тўйимли озиқ-овқат билан таъминлай оламиз. Мутахассисларнинг фикрича, ерни йиғилиб қолган заҳарли чиқиндилардан соқит қилишга 8-10 йил давомида ҳеч қандай препарат қўлламасдан алмашлаб экиш ва бошқа биологик усулларни кенг қўллаш орқали эришиш лозим. Президентимиз И.А.Каримовнинг “Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида” номли асарида ер ҳақида қуйидагича маълумот берилган. Айни вақтда ер улкан бойлик бўлибгина қолмай, мамлакатимизнинг келажагини белгилаб берадиган омил ҳамдир. Бу ҳол Ўзбекистонда айниқса яққол намоён бўлмоқда. Чунки ернинг иқтисодий ва демографик вазифаси йилдан йилга кучайиб бормоқда. Республиканинг 447,4 минг кв.км дан ортиқ бўлган умумий ер майдонининг атиги 10% инигига экин майдонлари ташкил этади. Экин майдонлари таркибида сўнгги вақтларга (1990 йилга) қадар пахта деярли 75% майдонни эгаллаган эди. Дунёнинг бирорта ҳам мамлакатида пахта монополияси бу қадар юқори даражага кўтарилмаганди. Бу ҳол ернинг кучсизланишига тупроқ унумдорлигини, унинг сув-физикавий хоссалари ёмонлашувига тупроқнинг бўғилишига ва нураши жараёнлари ортишига олиб келди (1997 йил маълумоти). Шу сабабли Ўзбекистонда табиатни муҳоваза қилишдаги ғоят муҳим вазифа ернинг ҳолатини яхшилашдан, тупроқнинг ифлосланишини камайтириш бўйича чора-тадбирларни амалга оширишдан иборат.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 55-моддасида “Ер, жумладан тупроқ, бошқа табиий бойликлар сингари умуммиллий бойлик ҳисобланади, ундан оқилона фойдаланиш зарур ва у давлат муҳофазасида туради” деб қайд этилган. 1998 йил 30 апрелда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 16-моддасига мувофиқ у давлат мулкидир. Охирги йилларда пахта майдонларининг камайиши, алмашлаб экишнинг кенгроқ жорий қилиниши, минерал ўғитларни ишлатишнинг меъёрлаштирилиши ва бошқа тадбирлар тупроқлар ҳолатининг яхшиланишига олиб келмоқда. Ҳар бир ўзини ҳурмат қиладиган юрт, мустақил ва суверен давлат ҳар қандай ижтимоий муносабатларни қонун орқали тартибга солишга ҳаракат қилади. Тупроқ ҳам бундан истисно эмас. Чунки тупроқ инсон ҳаётида жуда катта аҳамият касб этар экан, у доимо ижтимоий муносабат, яъни мулкий, иқтисодий, сиёсий, маърифий-маданий, экологик-социологик характердаги кишилар ўртасида юзага келадиган муроса объекти бўлиб қолади.

Похожие

Ер ости қазилмаларни муҳофаза қилиш

Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланиш муаммолари

Биологик ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш

Ландшафтларни муҳофаза қилиш

Биосфера ва уни муҳофаза қилиш