Ер ости қазилмаларни муҳофаза қилиш - Биология - Рефераты

Ер ости қазилмаларни муҳофаза қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Ер ости бойликлари тўғрисида тавсиф. 2. Баъзи қазилма бойликларини тугаб қолишининг реал хавфи. 3. Илмий техника тараққиёти даврида фойдали қазилмаларга бўлган талабнинг ўсиши 4. Ер ости қазилмаларидан оқилона фойдаланиш.

www.arxiv.uz Таянч тушунчалар: фойдали қазилмалар, фойдали маъданлар, металл, нометалл, руда, минерал ва ресурслар. Ер ости қазилмаларини муҳофаза қилиш деганда инсоннинг кучли таъсири остида бўлган ер қатламини муҳофаза қилиш, ўзгартириш ва фойдали қазилмалардан оқилона фойдаланиш масалалари тушунилади. Инсоният хўжалик фаолияти натижасида ернинг устки қатламига кучли таъсир кўрсатади. Ер пўсти устки қатламида жойлашган минерал ресурслар инсоният ҳаётида жуда муҳим рол ўйнайди. Минерал ресурслар деганда халқ хўжалигида кенг ишлатиладиган турли қазилма бойликлар тушунилади. Фойдали қазилмалар металл ва нометалл фойдали қазилмаларга бўлинади. Металл фойдали қазилмаларга соф металлар, қора ва рангли металл рудалари (темир ва марганец рудалари, хромит, боксит, мис, қўрғошин, рух, никель, вольфрам, молибден, калий, сурма рудалари) ва нодир металл рудалари киради. Нометалл фойдали қазилмаларга тоғ-кон кимёвий (фосфарит, апатит, ҳар хил тузлар, олтингугурт, барит, гипс, бром ва йод бирикмалари ва бошқалар) хом-ашёлари, қурилиш материаллари хом ашёси, қимматбаҳо ва техник тошлар (мармар, яшма, тоғ хрустали, гранит, корунд, олмос ва бошқалар) ёнувчи металлар (нефть, табиий газ, кўмир) ҳамда гидротермал сувлар киради. Инсонлар қадимдан ер остидан керакли фойдали қазилмаларни олиб ишлатиб келган. Жамият тарихи асосий ишлатилган қазилмалар номига мос равишда «тош даври», «бронза даври», «темир даври» деб номланган. Вақт ўтиши билан фойдали қазилмаларни қидириб топи шва ишлатиш суратлари ҳам ошиб борди. Ҳозирги кунда инсоният эҳтиёжлари учун йилига 120 млрд.тоннадан ортиқ фойдали қазилмалар, турли жисмлар ишга солинмоқда. Фойдали қазилмалар халқ хўжалигининг турли

www.arxiv.uz тармоқлари учун хом ашё бўлиб хизмат қилади. Фан ва техниканинг ривожланиши, инсоният эҳтиёжларининг ўсиши натижасида фойдали қазилмаларни қидириш, ишлатиш ҳажми ортиб бормоқда. Ҳозирги даврда инсоният фойдаланадиган минераллар ва тоғ жинсларининг сони 3500 дан ортиқдир. Улардан 250 тури минерал хом ашёлар: ёқилғи ва энергетик хом ашё нефть, газ, кўмир, уран ва бошқалар; қора ва рангли металлар; кимёвий хом ашёлар, қурилиш материаллари ва ҳоказолардир. Қазиб олиш жараёнида технологиянинг талабга тўла жавоб бермаслиги натижасида кўмирнинг 25 фоизигача қолиб кетади. Металл рудалари бойитилганда металлнинг бир қисми ва рудамас минераллар ташлаб юборилади. Минерал хом ашёлар очиқ ва ёпиқ (шахта) усулларида қазиб чиқариш мумкин. Очиқ усулда олинганда қазилмадан анча тўлиқ фойдаланиш мумкин, лекин атроф муҳитга салбий таъсир жуда ошиб кетади. Ер ости қазилмаларидан исрофгарчилик билан фойдаланиш минерал ресурслар танқислигига сабаб бўлади. Инсоният минерал хом ашёлар қидириб ер остига тобора чуқур кириб бормоқда. Масалан, Наманган вилоятида очилган Мингбулоқ нефть кони 5 минг метр чуқурликда жойлашган. Сўнгги йилларда океаннинг ҳаётга энг бой саёз қирғоқ зонаси (шельф қисми)да нефть-газ конлари тобора кўпроқ ишга солинмоқда. Бу ўз навбатида океан сувлари ифлосланишининг кескин кучайишига олиб келди. Ҳозиргача аниқланган қазилма бойлик заҳиралари исрофгарчилик билан фойдаланилганда тез тугаб қолиши мумикн. Баъзи ҳисобларга қараганда нефть ва газ заҳиралари XXI аср нинг ўрталаригача етиши мумкин холос. Бундай шароитларда ёқилғи қазилмаларидан оқилона фойдаланиш ва янги энергетик манбаларни ишга солиш муҳим ахамият касб этади. Тоғ-кон саноатида минерал қазилма бойликлар олинаётганда атроф муҳитга салбий таъсир кўрсатади. Ўн минглаб гектар унумдор ерлар

www.arxiv.uz индустриал даштларга айланади. Сув, ҳаво, тупроқ ифлосланади, ўсимлик ва ҳайвонлар зарар кўради. Ташландиқ ерларни тиклаш рекультивация деб юритилади. Рекултивация икки босқичда амалга оширилади: 1-кон- техник рекультивация, 2-Биологик рекультивация. Биринчи босқичда ер юзаси текисланади, ҳолати яхшиланади ва биологик рекультивациядан сўнг тупроқ қатлами ва ўсимлиги тикланади. Фан-техника тараққиёти асрида ер ости бойликларидан фойдаланишда уч хусусият мавжуд. 1. Ишлаб чиқаришни ривожланиши кўп миқдорда минерал ресурсларни талаб этади. 2. Саноат ва қишлоқ хўжалигида фойдали қазилмаларнинг янгидан- янги турларидан фойдаланилмоқда ва уларга янги талаблар қўйилмоқда. 3. Геология ва тоғ ишларида ер ости бойликларининг жойлашишдаги қ онуниятларини топиш ва илмий прогноз қилиш ( башорат ) авж олмоқда. Минерал хом-ашёнинг кўп ишлатиши, асосан, Ер шарида аҳоли сонининг ўсиши ва кишиларнинг хилма-хил эҳтиёжларининг ортиб бориши билан боғлиқдир. Ҳ олбуки, технологиянинг ўта такомиллашмаганлигидан ҳозир олинган металларнинг деярли ярми ва кимёвий хом-ашёнинг учдан бир қисми нобуд бўлаётир. Айниқса, аҳолининг ўсишига нисбатан минерал хом-ашёдан фойдаланиш суръати тезлашиб кетмоқда. Бу эса баъзи бир фойдали қазилмаларни тугаб қолиш хавфини вужудга келтирмоқда. Минерал ресурслардан оқилона фойдаланишда , уларни қазиб олиш жараёнида иложи борича исрофгарчиликни камайтиришга эришиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки ҳозирда минерал ресурсларни қазиб олишда кўп миқдорда зарур хом ашё исроф бўлмоқда. Исрофгарчилик айниқса нефть, кўмир, калий тузи, қурилиш материаллари, қора ва рангли металлар, тоғ-кимё хом ашёларини қазиб олишда кўплаб рўй бермоқда. Нефть қазиб олиш технологиясининг баъзи давлатларда паст даражада

www.arxiv.uz экан лиги туфайли исрофгарчилик кўп бўлиб, унинг анча қисми ер остида қолиб кетмоқда. Ҳозирда бир кишининг эҳтиёжини таъминлаш учун ердан 27 тоннадан ортиқ хом-ашё, 2 тонна ёқилғи қазиб чиқарилаётир. XVIII -асрда хўжаликда 28 кимёвий элементдан, XIX -асрда 59 элементдан, XX -аср бошларида 60 га яқин элементдан фойдаланилган бўлса, 70-йилларга 100 га яқин элементлардан фойдаланилган, ҳозирги замон ишлаб чиқаришда ҳаммаси бўлиб 200 дан ортиқ тур минерал хом-ашёдан фойдаланилаётир. Мутахассислар берган маълумотларга кўра агар дунёда фойдали қазилмалардан ҳозирги суръатда фойдаланилса, мавжуд конларда олтин 33 йилда, висмут 34 йилда, вольфрам 35 йилда, рух 36 йилда, сурьма 33 йилда, қалай 40 йилда, асбест 42 йилда, уран 47 йилда, мис 66 йилда, симоб 71 йилда, кўмир, нефть, газ 150 йилда бошқа кўпгина минерал ресурслар 100-200 йилда тугаб қолиши мумкин. Шу сабабли, дунё саноатининг минерал хом-ашёга бўлган талабини қондириш учун геологик қидирув ишларини кенгайтириб, янги конларни топиш ҳисобига уларнинг за ҳира ларини бир неча марта кўпайтириш керак. Аммо ҳозирнинг ўзида ривожланган капиталистик мамлакатларда Японияда, Англияда, Германия, Италия, Голландия, Бельгияда ва бошқа давлатларда қазилма бойликларини етишмаслиги сезилиб қолди. Исрофгарчилик айниқса, эски нефть конларида, хусусан АҚШ нинг баъзи конларида 75% га етмоқда. Дунёда ҳозир жуда кўп нефть конларида нефтнинг 56% ер ости қатламларида қолиб, фақат 44% тортиб олинмоқда. Бунинг устига нефтни қазиб олиш ва ташиш жараёнида ҳам унинг бир қисми нес-нобуд бўлмоқда. Кўмир қазиб чиқаришда ҳам нобудгарчилик жуда катта. Аслида кўмир қазишда "режалаштирилган" нобудгарчилик 40% дан ошмаслиги керак. Лекин баъзи корхоналарда бу режа бузилмоқда. Буни Оҳангарон кўмир кони мисолида яхши кўриш мумкин. Бу кўмир конида қалинлиги

www.arxiv.uz 1,5 метрдан ортиқ бўлган кўмир қатламлари олиниб, ундан юпқа кўмир қатламлари кераксиз жинслар билан бирга чиқариб ташланмоқда. Натижада ҳар йили бир неча 100 минг тонна кўмир нобуд бўлмоқда. Бунинг устига кўмир қазишда саноат аҳамиятига эга бўлган каолин кераксиз жинс сифатида чиқариб ташланган. Келажакда Оҳангарон кўмиридан оқилона фойдаланиш учун қатлами юпқа бўлган кўмирлардан ва у ердаги каолиндан ҳам фойдаланишга эришиш керак. Баъзи конларда рудага бой бўлган асосий " қ аймо ғ и" олинади, таркибида фойдали рудаси кам бўлган қатламлар бекорга ажратиб, кераксиз жинс сифатида атрофга чиқариб ташланади, қазиб олиш қийин бўлган минераллар эса жойида қолиб кетади. Булар эса ўз навбатида исрофгарчиликни кўп бўлишига сабаб бўлмоқда. Ўзбекистон Республикаси минерал хом ашё ресурсларига бойдир. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда 675 конда 92 хил минерал хом ашёлар аниқланган. Охирги ўн йил ичида 330 дан ортиқ минерал хом ашё конлари ишга туширилди. Булар рангдор, камёб ва қимматбаҳо металлар- 15, нефть ва табиий газ – 38, тоғ-кимё – 4, тоғ-руда – 20 ва кўплаб қурилиш материаллари конларидир. Қазилма бойликлардан тўлиқ фойдаланишнинг таъминланмаганлиги натижасида ҳар йили тоғ-кон саноатида 60 млн.тоннага яқин чиқиндилар вужудга келади ва улар 10 минг га ерга жойлаштирилади. Бу чиқиндилар атроф муҳитнинг кучли ифлосланишига сабаб бўлмоқда. Республикада ҳар йили саноатнинг турли тармоқларида 100 миллион тоннадан ортиқ чиқиндилар вужудга келади ва уларнинг ярми заҳарлидир. Ҳозиргача ер ости чиқиндихоналарида 2 млрд. тоннадан ортиқ чиқинди тўпланган. Зилзила, сурилма ва сел хавфи бўлган Ўзбекистоннинг тоғ олди ва тоғ ҳудудларида жойлашган чиқиндихоналар экологик хавфсизлик талабларига жавоб бермайди. Чиқиндилар

www.arxiv.uz муаммосини ҳал қилиш Ўзбекистондаги энг долзарб экологик муаммолардан ҳисобланади. Қазилма бойликларни кам исроф бўлишини яна бир йўли қазиб олинган ёки қайта ишланган хом ашёларни ташишда исрофгарчиликка кам йўл қўйишга эришишдир. Маълумки, қазиб олинган ёки қайта ишланган хом ашёларни ортишда, туширишда, темир йўл вагонлари ва автомобилларда ташишда уларнинг маълум қисми нобуд бўлади. Кўмирни, цементни, алибастерни, о ҳ акни очиқ вагонларда ташишда уларнинг бир қисмини шамол учириб, темир йўлни ифлослаб нес-нобуд қиларди. Нобудгарчиликка йўл қўймаслик учун кейинги вақтларда ёпиқ вагонларда ташишга ўтилди. Нефтни ташишда, айниқса, сувда супертанкерларда ташишда ифлосгарчиликка йўл қўйилади. Чунки ташилаётган нефтнинг бир қисми танкерлар ичида қолиб кетади , баъзида эса танкерларнинг ҳалокатга учраши туфайли денгизга қўйилиб кетади. Қазилма бойликлардан оқилона фойдаланишда тоғ жинслари таркибидаги фойдали компонентларни деярли ҳаммаси ажратиб олинишига эришиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки табиатда фақат бит хил таркибга эга руда йўқ, балки, йўлдош компонетлар ҳам бўлади. Фойдали қазилмаларни муҳофаза қилишда, улардан оқилона фойдаланишнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат. I. Фойдали қазилмаларни қидириб топиш, қазиб олиш, ташиш ва табиий ҳудуд ий комплексларга таъсирини камайтириш. II. Минерал хом ашёларни қазиб олиш ва қайта ишлашда технологик жараёнларни мукаммаллаштириб, исрофгарчиликни камайтириш. III. Конлардаги барча фойдали компонентлардан тўлиқ ва комплекс фойдаланиш. IV. Минерал ресурслардан тежаб қайта фойдаланиш.

www.arxiv.uz V. Ёқилғи энергетика ресурсларидан тежамкорлик билан фойдаланишга эришиш. VI. Камёб минерал хом ашёлар ўрнини сунъийлари билан алмаштиришга эришиш ва бошқалар. Минерал ресурсларни муҳофаза қилиш тадбирларини, энг аввало тоғ кон саноатининг табиий ҳудудий комплексларга кўрсатадиган салбий таъсирининг олдини олиш ишлари билан бирга амалга ошириш керак. Чунки ҳозир ер шарининг литосферасидан ҳар йили 150 млрд. тонна руда қазиб олинади, ундан керакли элемент ажратиб олингач, қ олган жуда катта қисми, 98% кераксиз жинс сифатида табиатга чиқариб ташланмоқда. Шу сабабли, асосий масала ўша кераксиз жинс сифатида атрофга чиқариб ташланаётган материаллардан иложи борича кўпроқ фойдали элементларни ажратиб олишга эришишдир. Шундагина кераксиз жинслар камаяди ва улар таркибидаги элементлардан тўлиқ фойдаланишга эришилади.

Похожие

Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Ландшафтларни муҳофаза қилиш

Биосфера ва уни муҳофаза қилиш

Сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва оқилона фойдаланиш муаммолари

Биологик ресурсларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш