Rekombinat dnk olish. Genlarni klonlash - Биология - Рефераты

Rekombinat dnk olish. Genlarni klonlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1931.0185546875 KB

Rekombinat dnk olish. Genlarni klonlash 1. Ahamiyatga ega bo‘lgan gen funksiyasiga binoan qidiribtopiladi, ajratib olinadi (klonlanadi) va tuzilishi o‘rganiladi. 2. Ajratib olingan gen xromosoma DNKsi bilan rekombina- tsiyalanuvchi biror fag genomi, transpozon yoki plazmid bilan biriktirilib vektor konstruksiya yaratiladi. 3. Vektor konstruksiya hujayraga kiritiladi (transformatsiya) va transgen hujayra olinadi. 4. Transgen hujayradan sun’iy sharoitda yetuk organizmlarham olish mumkin. Sun’iy ravishda rekombinant DNK olish va genlarni klonlash ilk bor 1972-yilda AQSH olimlari Boyer va Koen tomonidan amalga oshirildi. Bu olimlar E.coli bakteriyasining xromosoma DNKsini va shu bakteriya plazmidini alohida probirkalarda «yopishqoq» uch hosil qiluvchi EcoRl (eko-er-bir) restriktaza fermenti bilan ishlov berganlar. Halqasimon plazmid tarkibida faqat bir dona EcoRl restriktaza fermenti tanlab kesadigan maxsus nukleotidlar izchilligi bo‘lganligi sababli restriktaza DNK qo‘sh zanjirini faqat bir joydan kesib halqasimon plazmidni yopishqoq uchli ochiq holatga o‘tkazadi. Xromosoma DNK molekulasida EcoRl restriktaza fermenti taniy oladigan maxsus nukleotidlar izchilligi qancha bo‘lsa, bu molekula shuncha bo‘lakka bo‘linadi. DNK bo‘laklarini elektroforez moslamasida kuchli elektr maydonida katta-kichikligiga qarab ajratiladi va hosil bo‘lgan bo‘laklar maxsus bo‘yoq bilan bo‘yal adi. Natijada, bir nuqtada yig‘ilgan bir xil kattalikdagi DNK bo‘laklari to‘plamini oddiy ko‘z bilan ko‘rish mumkin. Elektroforez gelidan xohlagan kattalikdagi DNK bo‘lagini suvda eritib ajratib olish mumkin. Boyer va Koen shu usullar bilan ajratib olingan yopishqoq uchli xromosoma DNK bo‘lagini ochiq holatdagi yopishqoq uchli plazmid DNKsi bilan probirkada aralashtirib ligaza (ulovchi) fermenti vositasida bu ikki xil DNK bo‘laklari uchlarini bir-biriga kovalent bog‘lar yordamida uladi. Natijada, plazmid tarkibiga xromosoma DNK bo‘lagi kiri tildi

(25-rasm). Bu molekular qurilmada (konstruksiyada) plazmid DNK vektor (yo‘naltir uv chi) funksiyasini bajaradi, chunki yuqorida aytib o‘tganimizdek plazmidlar xromosoma DNKsiga rekombinatsiyalana oladi hamda mustaqil ko‘paya oladi. Bu vektor konstruksiya o‘z tark ibida antibiotikka chidamlilik geni bo‘lganligi uchun maxsus yaratilgan plazmidsiz, ya’ni antibiotikka chidamsiz shtamm hujayralariga kiritildi. Rekombinant plazmid kiritilgan bakteriya hujayralari kloni antibiotikka chidamli 25-rasm. Geterologik (yot) DNK bo‘lagini plazmid tarkibida klonlash. 1 — xromosomadan ajratilgan DNK bo‘lagi; 2 — plazmid; 3 — antibiotikka chidamlilik geni; 4 — rek ombinant DNK molekulasi; 5 — bakteriya hu jayr asiga kiritilgan gen; 6 — rekombinant plaz mid li hujayra antibiotikka chidamliligi bo‘y icha ajra tib olinadi. Boshqa hujayralar antibiotikli muhitda o‘lib ketadi. genga ega bo‘lib qolganligi sababli, plazmidsiz bakteriyadan farq qilib, antibiotik ta’sirida o‘lmaydi. Shu sababli tajriba o‘tkazayotgan probirkaga antibiotik qo‘shib rekombinant bakteriya kloni ajratib olinadi va ko‘paytir iladi. Bu klonni tashkil etuvchi har bir bakteriyada yot (geterologik) DNK bo‘lagi bor bo‘lib, bakteriya biomassasi qanchalik ko‘payti rilsa, yot DNK bo‘lagi shunchalik ko‘payishi

mumkin. Undan tashqari rekombinant plazmid vektor avtonom replik a tsiyalanuvc hi plazmid bo‘lsa, yot DNK bo‘lagini yana o‘nlab barobar ko‘paytirish mumkin. Yot DNK bo‘lagini rekombinant vektor konstruksiyalar vositasida ko‘paytirish genlarni klonlash deb ata ladi. DNK bo‘lagini klonlashda vektor sifatida virus va fag DNK molekulasidan yoki ko‘chib yuruvchi genetik elementlardan ham foydalanish mumkin. O‘simlik irsiyatini gen injeneriyasi usuli bilan o‘zgartirish Klassik genetik usul bilan irsiyatni o‘zgartirishning asosiy kamchiligi ikki xil genotipli organizm chatishtirilganda ularning barcha xo‘jalik uchun molik va molik emas genlari o‘zaro rekombinatsiyalanishidir. Natijada, yaratilgan navga genetik tadqiqotchi istagan gendan tashqari, navning xususiyatini bu- zuv chi ko‘pdan ko‘p genlar o‘tadi. Gen injeneriyasi usuli qo‘llanganda bu muammo yengil hal qilinadi. Buning uchun takomillashtirilayotgan o‘simlik navi hujayrasiga ma’lum foydali gen kiritiladi va bu hujayradan yetuk o‘simlik olinadi. Muayyan bir genni hujayraga kiritish uchun tuproq bakteriyasi Agrobakterium hujayrasidagi plazmiddan vektor molekula sifatida foydalaniladi. Tabiatda agrobakteriya- ning bu turi o‘simlikni zararlantiradi. Zararlangan o‘simlik tanasidagi hujayralar pala-partish bo‘linishi natijasida shish hosil bo‘ladi. Bu shishni Ti (Ti-ay) plazmid genomining T-DNK (shish hosil qiluvc hi DNK) bo‘lagi chaqiradi. Buning sababi T-DNK o‘simlik hujayrasi genomiga birikishi va uning xususi- yatini buzishidir (26-rasm). T- DNKning bu xususiyatidan gen injeneriyasida keng foydalaniladi. Agrobakterium Ti-plazmida birmuncha yirik bo‘lganligi uchun (yigirma ming nukleotid juftligidan ortiqroq) undan gen

26-rasm. Agrobakteriumning ayrim turlari o‘simlikni zararlantirganda shish hosil qiladi. Shish hosil bo‘lishiga Ti-plazmidining T-DNK bo‘lagi sababchi. T-DNK o‘simlik xromosomasiga rekombinatsiyalashib, o‘simlik hujayrasin ing bo‘linishi programmasini buzadi. injeneriyasi maqsadlarida foydalanish biroz qiyinroq. Shu sababli, o‘simlik irsiyatini gen injeneriya usuli bilan o‘zgartirish uchun plazmidning T-DNK qismi maxsus restriktaza bilan kesib olinadi va pBR322 (pibi-ar 322) plazmidasiga ko‘chirib o‘tkaziladi. Yaratilgan sun’iy plazmid Ti-plazmidaga nisbatan birmuncha kichik bo‘lib, ulardan foydalanish ancha osonroq va unumliroqdir. Bunday molekulalar vektor konstruksiya deb ata ladi. Vektor konstruksiyaning T-DNK qismini kesib, unga o‘simlik geni kiritiladi. Natijada, T-DNK shish chaqirish qobiliyatini yo‘qotadi, chunki yot gen T-DNKni ikki bo‘lakka bo‘lib yuborgan. Tarkibida T-DNK va yot genga ega vektor konstruksiyasi Ti-plazmidi genomidan T-DNK qismi olib tashlangan, o‘simlik uchun zararsiz maxsus agrobakterium shtammlariga kiritiladi. Bu bakteriyalar bilan o‘simlik hujayrasi zararlantirilganda, agrobakterium yot genni o‘zining maxsus transformat siya apparatidan foydalanib o‘simlik genomiga o‘tkazadi. So‘nggi yillarda vektor molekula tarkibiga ki ritilgan yot genlarni o‘ta kuchli elektr maydoni ta’sirida yoki maxsus gen otuvchi zambarak vositasida o‘simlik yoki hayvon hujayrasiga kiritish usullari ishlab chiqilgan. Genetik transformat siya qilingan o‘simlik hujayrasidan transgen o‘simlik olinadi (27-rasm). 27-rasm. Transgen o‘simlik olishning asosiy bosqichlari:

Agrobakteriyadan olingan Ti-plazmid (1) unikal restriksion saytli plazmid (2) bilan biriktirilib vektor konstruksiya (3) yarata- T1 di. Vektor konstruksiyaning T-DNK qismiga begona gen (4) rekombinatsiyalanadi va shish hosil qila olmaydigan Ti plazmid asosida vektor (5) olinadi. Bu vektor T-DNK qismi deb tashlangan Tiplazmidli maxsus agrobakteriya shtammiga ki ritiladi (6). Yarat ilgan rekombinant agrobakteriya o‘simlik protoplast bilan birga sun’iy sharoitda o‘stirilganda (7) vektor (8) o‘simlik genomiga rekombinatsiya bo‘ladi. Transformatsiya qilingan o‘sim lik hujaraysi bo‘linishi natijasida ma’lum bir programma bo‘yicha rivojlanadigan hujayralar to‘plami hosil bo‘ladi. Bunday to‘plam kallus to‘qima deb ataladi. Kallus to‘qima hujayralaridan ayrimlari o‘simlik gormoni va boshqa regulyator moddalar ta’sirida ma’lum programma bo‘yicha bo‘lina boshlaydi. Natijada, bunday hujayralardan bosqichma-bosqich o‘simlik embrion to‘qimasi va barcha jihatdan normal, voyaga yetgan transgen o‘simlik olinadi. Transgen o‘simlik ning har bir hujayra xromosomasida ko‘chirib o‘tkazilgan gen saqlanadi. Shu sababdan transgen o‘simlik jinsiy yo‘l bilan ko‘paytirilganda yot gen nasldan naslga beriladi. Gen injeneriyasi qo‘llanib ko‘sak qurtiga chidamli go‘za va kolorado qo‘ng‘iziga chidamli kartoshka o‘simligi yetishtirilgan. O‘zRFA Genetika va o‘simliklar eksperimental biologiyasi institutida S. Jatayev va F.Muham edxonova g‘o‘zaning va bug‘doyning gerbitsidga chidamli transgen formalarini meristema to‘qi- masi hujayralarini transformatsiya qilish yo‘li bilan yaratdilar. Demak, o‘simliklarning irsiyatini o‘zgartirish uchun: 1. Ahamiyatga ega bo‘lgan gen ajratib olinadi (klonlanadi) va tuzilishi o‘rganiladi.

2. Ajratib olingan gen xromosoma DNKsi bilan rekombina- tsiyalanuvchi biror fag genomi, transpozon yoki plazmid bilan biriktirilib vektor konstruksiya yaratiladi. 3. Vektor konstruksiya hujayraga kiritiladi va transgen hu- jayra olinadi. 4. Transgen hujayradan sun’iy sharoitda yetuk o‘simlik o‘s- ti riladi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Rekombinant DNK olish, genlar bibliotekasini yaratish va individual genlarni ajratish texnologiyasi

Mikroorganizmlar genetikasi mikroorganizmdagi uzgaruvchanlik va ulardan tibbiyotda foydalanish

Gen muhandisligining moddiy asoslari

Biologiyadan davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi

O‘zbekistonda genetik injeneriya va biotexnologiya fani yutuqlari. Biotexnologiyaning kelajagi haqida