Patogen mikroorganizmlar - Биология - Рефераты

Patogen mikroorganizmlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Infektsiya haqidagi ta‘limot va patogen mikroblar ta‘rifi. 2. Patogen mikroblarning toksinlari. 3. Infektsion jarayonning paydo bo’lish sharoiti va ta‘rifi. 4. Infektsiya turlari, manbalari va uning o’tish yo’llari. 5. Immunitet turlari, organizmning tabiiy himoya vositalari.

www.arxiv.uz 3.1. Infektsiya haqidagi ta‘limot va patogen mikroblar ta‘rifi. Infektsion kasallik deganda muayyan tashqi muhit sharoitida pa togen mikroblar bilan kasallikka moyil mikroorganizmning o’zaro ta‘siri natijasida vujudga keladigan patologik jarayonni tushunmoq kerak. Infektsion kasalliklar odamzodga juda qadimdan ma‘lum. Qadim zamon xalqlari yuqumli kasalliklarning sabablari (etiologiyasi)ni to’g’ri tasav vur eta olmaganlar, albatta. Masalan, taniqli grek olimi Gippokrat asarlarida havoning миазмалар deb ataluvchi zaharli bug’lari yuqumli ka salliklarga sabab bo’ladi, degan taxminiy fikr aytiladi. XVI asrdagina italyan olimi Frakastor odamdan odamga o’tadigan yuqumli, контагия haqidagi yangi tushunchani birinchi bo’lib fanga kiritdi. Infektsion kasalliklarning aniq etiologiyasi XIX asrning ikkinchi yarmida va XX asrning boshlarida meditsina mikrobiologiyasiga asos sol gan olimlarning bir qancha ajoyib ishlari natijasida aniqlandi. Odam ning har qanday infektsion kasalligiga muayyan turli mikroorganizm sa bab bo’lishi haqidagi masala o’sha ishlar tufayli uzil–kesil hal etildi. Mikroorganizmlarning ana shu turlarini tabiatda mavjud bo’lgan boshqa hamma mikroorganizmlardan – saprofitlardan ajratish uchun kasallik tug’diruvchi yoki patogen mikroorganizmlar deb ataladi. Saprofit mikroblarning odam organizmi bilan o’zaro uzoq evolyutsion ta‘sir etishi natijasida shu mikroblardan patogen mikroblar vujudga kelganligi shubhasiz. Saprofit mikroblar bilan odam organizmining o’zaro ta‘sir etish jarayonida mikroblarda yangi xossalar paydo bo’la bosh lagan, shu bilan birga chuqurroq o’zgarishlar mustahkamlana borgan va na sldan naslga o’tgan. Natijada mikroblarning tez ko’payishi, yangi hayot sha roitiga oson moslanishi, tabiiy tanlanish tufayli patogen turlar vu judga kelgan, bular esa organizmga kirib unda ko’paya oladi va o’z zaharlari bilan ta‘sir etib, o’z xo’jasiga zarar yetkaza oladi. Tabiatda patogen mikroblarga juda o’xshaydigan saprofitlar mavjud ligi patogen turlarining saprofit turlardan paydo bo’lganini ko’rsatuvchi dalillardan biridir. Masalan, vabo vibrioni va unga o’xshaydigan vibri onlar, difteriya tayoqchasi va soxta difteriya bakteriyalari bor va shunga o’xshashdir. Patogen mikroblar spetsifikligi bilan ta‘riflanadi. Buning ma‘nosi shuki, patogen mikroblarning har bir turi muayyan infektsion jarayonni vujudga keltira oladi. Patogen mikroblar kashf etilgan dastlabki davrda patogen mikrobning organizmga kirishi yoki unda hozir bo’lishi infektsion kasallik paydo bo’lishi uchun kifoya degan xato fikr yurardi. Asosan Kox va

www.arxiv.uz uning shogird lari shunday fikrni quvvatlar edilar. Biroq patogen mikroblarni sog’lom kishilardan ham, kasallikni boshdan kechirgan kishilardan ham topish mumkinligi, ya‘ni patogen mikroblarning organizmda hozir bo’lishi hamisha kasallik rivojlanishiga sabab bo’lavermasligi tez orada ma‘lum bo’ldi. So’ngra, birday sharoitda yuqqanda odamlarning hammasi og’riyvermasligi aniqlandi. Bu holda organizmning chidami (infektsiyaga qarshilik ko’rsatish dara jasi) muhim ahamiyatga egadir, bu esa o’sha kishilar yashaydigan sharoitga bog’liq. Virulentlik. Yuqorida aytib o’tilganidek, odamda patogen mikroblar ning muayyan turlari bor, masalan, tuberkulyoz, qorin tifi, dizenteriya, toun tayoqchalari, zaxm spiroxetasi, qutirish, chin chechak, qizamiq virus lari va shu kabilar patogen mikroblardan hisoblanadi. Binobarin, pato genlik turga xos belgidir. Lekin biron turning ayrim kulturalari turli darajada patogen bo’ladi, buni muayyan kulturaning virulentligi deyi shadi. Kultura kancha virulent bo’lsa, organizmga kasallik yuqishi uchun mikrob larning shuncha kam dozasi kerak. 3.2. Patogen mikroblarning toksinlari. Patogen mikroblarning bir qancha xossalari ularning odam va hayvonlar organizmiga nisbatan agressivligini ta‘minlaydi. Mikrob larning toksinlari yanada ko’proq ahamiyatli. Patogen mikroblar ikki xil toksin: ekzotoksin va endotoksin ishlab chiqaradi. Mikrob hujayrasidan tevarak–atrofdagi muhitga osongina diffuziya lanib chiqadigan zaharlarni ekzotoksinlar deyiladi. Endotoksinlar mikrobning hujayra tanasiga mahkam bog’liq bo’lib, mikrob tanasi yemi rilgandan keyingina yuzaga chiqadi. Hamma patogen mikroblarning endo toksinlari bor. Patogen mikroblardan faqat ba‘zilari – difteriya tayoqchasi, qoqshol, gazli gangrena, botulizm tayoqchalari, stafilokokkilar, streptokokklar va boshqa mikroblar ekzotoksin ishlab chiqaradi. Ekzotoksinlar kimyoviy tarkibi jihatidan oqsil moddalarga kiradi. Ekzotoksinlarning xossalari. Ekzotoksinlar spetsifikligi bilan ajralib turadi. Buning ma‘nosi shuki, ekzotoksinlarning organizmga ta‘siri muayyan organ va to’qimalarning ko’proq zararlanishida ko’rinadi. Masalan, qoqshol ekzotoksini nerv sistemasiga zarar yetkazadi, natijada bemorning muskullari tortishadi; difteriya ekzotoksini yurak–tomirlar sistemasiga, buyrak usti bezlariga zarar yetkazadi va h.

www.arxiv.uz Ekzotoksinlar bir muncha kam chidamliligi bilan ta‘riflanadi; isi tish, yorug’lik va turli kimyoviy moddalar ta‘sirida oson parchalanadi. Ek zotoksinlarning yana bir xossasi shuki, ular g’oyat kichik dozada ta‘sir etadi. Mikroblarning ekzotoksinlari eng kuchli zaharlardan biridir. Hayvon organizmiga kirgan ekzotoksinlar darhol ta‘sir ko’rsatmay, muayyan inkubatsion davr – bir necha soat, bir sutkaga qadar va undan ortiq vaqtdan keyin ta‘sir etadi. Ekzotoksinlarning turli kimyoviy zaharlardan muhim farqi ham shu. Endotoksinlar ekzotoksinlardan farq qilib, qat‘iy spetsifik bo’lmaydi va organizmga kiritilgan taqdirda bosh og’rig’i, darmonsizlik, halloslash va shu kabi umumiy zaharlanish belgilarini yuzaga chiqaradi. Endotoksinlar ekzotoksinlarga nisbatan chidamliroq; ba‘zi endotoksin lar hatto qaynatishga ham chidaydi. Endotoksinlar kimyoviy tarkibi bilan ham ekzotoksinlardan farq qiladi, chunki ular oqsil moddalardan emas, balki polisaxaridlar va lipoproteidlardan tuzilgan. Endotoksinlarning organizm uchun zaharliligi ekzotoksinlarnikidan ancha kam. 3.3. Infektsion jarayonning paydo bo’lish sharoiti va ta‘rifi. Infektsion jarayon yuzaga chiqishi uchun faqat patogen mikroblarning o’zi kifoya qilmaydi. Mikrob muayyan darajada virulent bo’lishi va bundan tashqari, organizmga yetarli miqdorda kirishi kerak, lekin ba‘zi bir ka salliklarda, masalan, septik kasalliklarda bakteriya xo’jayralarining soni unchalik katta rol o’ynamaydi. Mikroblarning kichik dozalari kir gan joyida osonlik bilan yo’q qilinishi mumkin va infektsion kasallik yuzaga chiqmasligi tabiiy. Mikroblarning miqdoridan tashqari, bir qancha hollarda organizmga mikroblarning qaerdan kirganligi ham ahamiyatli. Ba‘zi infektsiyalar ning o’ziga xos «kirish yo’llari» bor, shu yo’llardan tashqari mikrob orga nizmga kira olmaydi va kasallik paydo qila olmaydi. Biroq organizmga kirgan joyidan qat‘iy nazar, kasallikka sabab bo’ladigan patogen mikroblar ham bor. Tuberkulyoz, toun, brutsellyoz tayoqchalari misol bo’la oladi. Lekin bu holda ham mikrobning kirish usuli o’z ahamiyatini har holda saqlaydi; mikrobning kirish usuliga qarab, ka sallik manzarasi har xil bo’ladi. Yuqorida aytganimizdek, infektsion jarayonning vujudga kelishida mikroorganizmlarning holati eng muhim ahamiyatga egadir.

www.arxiv.uz Organizmning muayyan infektsiyaga moyilligi kasallik avj olishi uchun birinchi zarur shartdir. Odamlar ba‘zi infektsiyalarga (qizamiq, toshmali tif) juda ham moyil bo’lgani holda, qorin tifi kabi kasalliklarga uncha lik moyil bo’lmaydi (40–50%), juda oz kishilargina tserebrospinal me ningitga moyil bo’ladi. Odamning yoshi katta ahamiyatga ega. Masalan, 6 oy likkacha bolalarda qizamiq, difteriya juda kamdan–kam kuzatiladi, lekin shu kasalliklar 1 yoshdan 8 yoshgacha bolalarda ko’proq uchraydi. Katta yosh dagi kishilar ko’k yo’tal, skarlatina bilan kamdan–kam kasallanadi. Turmush, ovqat, mehnat sharoiti, och qolish yoki uzoq vaqt to’yib ovqat yemaslik, asabiy va ruhiy travmalar organizmning chidamini juda pasay tirib yuboradi. Shu bilan birga tiqilinch yashash, sanitariyaga xilof sha roit, madaniy saviyaning pastligi yuqumning doimo aylanib yurishiga qulay sharoit tug’diradi, bunday vaziyatda yangi kasalliklar osongina ro’y beradi. Demak, infektsion kasalliklarning paydo bo’lishida ijtimoiy omil lar yetakchi rol o’ynaydi. Har qanday patologik jarayon kabi, infektsion kasallik biror ayrim organ yoki to’qimaning kasalligi emas, balki butun organizmning ka salligidir. Infektsion jarayonning birinchi xususiyati shuki, kasallik belgilari infektsiya yuqqandan keyin darrov paydo bo’lmay, yashirin (inkubatsion) davr deb ataluvchi muayyan vaqtdan so’ng paydo bo’ladi. Bu davr bir necha (4–6) soatdan tortib bir necha kungacha (difteriya va b.) va hatto bir necha (2–3) haftagacha (qorin tifi, toshmali tifda) davom etadi, ba‘zan esa hatto oy lab (quturish kasalligida) va yillab (moxov kasalligida) cho’ziladi. Inkubatsion davr mobaynida, bir tomondan, mikroblar yangi sharoitda ko’payadi va ularning zaharlari to’planadi, ikkinchi tomondan, odam orga nizmining mikrobga va uning zaharlariga nisbatan reaktivligi oshadi, bular esa kasallik belgilarining paydo bo’lishi va rivojlanishida o’z ifodasini topadi. Inkubatsion davrdan keyin darak beruvchi simptomlar davri (pro droma) boshlanadi, bu davr kasallikning ba‘zi umumiy belgilari yuzaga chiqishi bilan: haroratning bir oz ko’tarilishi, umumiy betoblik va shunga o’xshash belgilar bilan ta‘riflanadi. 3.4. Infektsiya turlari, manbalari va uning o’tish yo’llari. Infektsiya turlari o’tkir va xronik infektsiyalarga tafovut qiladi. O’tkir infektsiyalar to’satdan boshlanishi va qisqa davom etishi bilan ta‘riflanadi (qizamiq, toshmali va qaytalovchi tiflar). Ba‘zi infek - tsiyalar, masalan, tuberkulyoz yoki brutsellyoz ko’pincha xronik tusda o’tib, hamisha uzoq davom etishi bilan farq qiladi.

www.arxiv.uz Kasallik yuqqan odam yoki hayvon infektsiya manbai hisoblanadi. Odamdan infektsiya o’tish yo’llari juda xilma–xil bo’lishi mumkin: Kontakt–maishiy yo’l – kasallik bevosita kontakt (bemorni parva rish qilish, o’pish, jinsiy aloqa) yoki bemorning tevarak–atrofdagi nar salar (mebel, idish–tovoq, kiyim–kechak, o’yinchoqlar va h.k.) orqali yuqadi. Havo orqali o’tish – a) havo–tomchilar orqali yuqishi; b) havo chang orqali yuqishi. Infektsiyaning suv orqali o’tishi. Infektsiyaning sut va oziq–ovqat orqali o’tishi. Infektsiyaning qon so’rar bo’g’im oyoqlilar (hashoratlar) orqali o’tishi. Infektsiyaning tuproq orqali o’tishi. Infektsiyalar nasldan–naslga o’tmaydi. Ba‘zi kasalliklar (zaxm, bezgak) da infektsiya onadan bolaga platsenta orqali (ona qornida) o’tadi. 3.5. Immunitet turlari, organizmning tabiiy himoya vositalari. Organizmda biron infektsion kasallik rivojlanishiga yo’l qo’ymaydigan sharoit vujudga kelgan holatni immunitet (kasallik bi lan og’rimaslik) deyiladi. Immunitet quyidagi turlarga bo’linadi: 1) tug’ma va orttirilgan; 2) aktiv va passiv; 3) tabiiy va sun‘iy immunitet. Hayvonlarning muayyan turiga yoki odamga xos anatomik va fizologik belgilar yig’indisidan kelib chiqadigan immunitet (turga xos immuni tet)ni tug’ma immunitet deb tushunmoq kerak. Orttirilgan immunitet kishi umrida turli yo’l bilan vujudga ke ladi. Infektsion kasallik bilan og’rib o’tish natijasida vujudga keladigan immunitet – tabiiy orttirilgan immunitet ko’proq diqqatga sazovor. Tabiiy, tug’ma va hayot davrida orttirilgan immunitetdan tashqari, har xil preparatlar – vaktsina va zardoblar tadbiq etish yo’li bilan odamda sun‘iy immunitet vujudga keltirish mumkin. Vaktsinalar yordamida aktiv immunitet , zardoblar yordamida esa pas siv immunitet vujudga keladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Buriev S. «Mikrobiologiya va virusologiya asoslari» fanidan ma‘ruza matnlari. Buxoro, 2000 y. 2. Vakil M.M., Jarikova G.G., Xoshimov X. Mikrobiologiya va biotexnologiya asoslari. Toshkent, 1999 y. 3. Gariev B.G. Mikrobiologiya. Toshkent, «Mehnat» nashriyoti, 1990 y. 4. Kabulova F.D., Keldiyarov X.A. Mikrobiologiya i virusologiya. Samarkand, 2001 y. 5. Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Toshkent, «O’qituvchi» nashriyoti, 1995 y. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Patogen anaeroblar

Patogen kokklar

Patogen anaeroblar 2

Patogen misetlar va mikoplazmalar

Biosfera va mikroorganizmlar ekologiyasi