Mikroorganizmlarning sistematikasi va morfologiyasi - Биология - Рефераты

Mikroorganizmlarning sistematikasi va morfologiyasi

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

21.0087890625 KB

Mikroorganizmlarning sistematikasi va morfologiyasi Reja: 1. Mikroorganizmlarning sistematikasi va klassifikasiyasi haqida tushuncha. 2. Mikroorganzmlarning tuzilishi va morfologiyasi. 3. Prokariot va eukariotlarning hayvonlar patologiyasida ahamiyati.

Tayanch iboralar: Prokariot, eukariot, morfologik tuzilishi, sistematika, klassifikasiya, spora, kapsula, xivchin, grammusbat, gramman fiy, sitoplazmatik membrana, sitoplazma, kiritmalar, basillalar, aktinomiset lar, zamburug’lar, klon, shtamm, deyteromiset, kultura, hujayrasiz mikroorga nizmlar, virus, viroid, genom. Tirik organzmlarni umumiy o’xshashliklari bo’yicha guruhlash bilan biologiya fanining maxsus tarmog’i bo’lgan sistematika yoki taksonomiya shug’illanadi. Sistematik guruhlar (takson) larni xarakterlash va aniqlash jarayoniga klassifikasiya, ularga nom berish usullariga nomenklatura deyiladi. Hujayradan tashkil topgan barcha organizmlar ( Chatton, 1937) o’zaksiz (prokariotlar) va o’zakli (eukariotlar) organizmlarga bo’linadi. O’zaksiz organizmlarga ko’k – yashil suvo’tlari, bakteriyalar, rikketsiyalar, aktinomisetlar va mikoplazmalar kiradi. O’zaklilarga sodda hayvonlar, zamburug’ lar, o’simlik va hayvon hujayraralari kiradi. Prokariot hujayralarda yadro membranasi, sitoplazma ichidagi retikulumasi yo’q, xivchinlari bor. Prokariotlarni guruhlash uchun iyerarxik sistema klassifikasiyasi qabul qilingan bo’lib, unga binoan taksonomik tabaqaning eng pastki pog’onasi bo’lgan tur – avlodga, avlod oilaga, oila tartibga, tartib sinfga, sinf bo’limga, bo’lim esa mikroorganizmlar dunyosiga kiradi. K.Lineyning binominal nomenklaturasiga asosan mikrobning nomi ikki so’z bilan aytiladi. Avlod bosh harf, tur nomi kichik harf bilan yoziladi. Masalan: Bacillus antracis – kuydirgi tayoqchasi , Basillus subtilis - pichan tayoqchasi. Kultura – hayvon, odam, o’simlik yoki tashqi muhit substratlaridan oziq muhitlarda o’stirilgan mikroorganizmlar. Shtamm - bir turga mansub, lekin har xil hayvon va substratlardan ajratilgan va o’zaro xususiyatlarining kamroq o’zgarishi bilan farq qiladigan kultura. Klon – bir hujayradan ajratilgan mikroorganizmlar kulturasi. Mikroblar juda ham kichkina bo’lib, mikrometr (mkm) va nanometr (nm) larda o’lchanadi. 1mkm= 10 -6 metr , 1nm = 10 -9 metr, 1 mm = 1000mkm, 1 mkm – 1000 nm.

Bakteriyalarda shakl hosil qiluvchi, qobiqqa zichlik beruvchi regid qatlam – peptidoglikan hisoblanadi. Grammusbat bakteriyalarning hujayra devorida 50- 90 % ko’p qavatli peptidoglikan bo’lib, tarkibida oqsil, polisaharidlari ham bo’ladi. Grammanfiy bakteriyalarda 1-10 % bir qavatli peptidoglikan bo’lib, uning ustida tashqi membranasi bor. Bakteriyalar – shakli, o’lchami va ba’zi biologik xususiyatlari bilan farq qiladigan bir hujayrali mikroorganizmlar bo’lib, sharsimon (kokklar), tayoqchasimon (bakteriya, basilla va klostridiylar), burama (vibrion, spirillalar, spiroxetlar) shaklli bo’ladi. Bakteriya hujayrasi qobiq, sitoplazma va o’zak apparatidan iborat. Sitoplazma- murakkab kolloidsimon sistema bo’lib, suv, oqsil, uglevod, yog’, nuklein kislortalari, har xil organik va anorganik moddalardan tuzilgan. Sitoplazmada hujayraning modda almashinuvi (metobolizm) boradi. Ya’ni uning oziqlanishi va nafas olishi, oqsil va boshqa organik moddalar- uglevodlar, lipidlar, kislotalarning sintezlanishi, toksin va fermentlar hosil qiluvchi turli xil fermentativ jarayonlar kechadi. O’zak (nukleoid)- o’zak vakuolasiga joylashgan bitta xromosomaga tegishli DNK molekulasidan tashkil topgan. Unda membrana, ya’ni uni sitoplazmadan ajratib turuvchi po’stloqlari yo’q. O’zak apparati bakteriya hujayrasidagi modda almashinuvida ishtirok etib, uning biologik xususiyatlarini – patogenlik, o’zgaruvchanlik va h.k naslga o’tkazish vazifasini bajaradi. Qobiq – bakteriya hujayrasini o’rab turuvchi yupqa pardadan iborat. Bakteriyalarning qobig’i 2-3 qavatdan iborat bo’lib, sitoplazmatik membrana, hujayra devori, ayrim hollarda uchinchi tashqi qavat- kapsuladan tuzilgan. Bakteriyaning hujayra devori uch qatlamdan – tashqi lipoproteid, o’rta- lipopolisaxarid va ichki mukopolimerlardan tuzilgan regid qatlamlardan iborat. Hujayra devori yo’q bakteriyalar protoplastlar deyiladi (mikoplazmalar, L - shakldagi bakteriyalar). Spora va spora hosil qilish – spora yumaloq yoki oval shakldagi 1-2 mkm x 0,1 mkm uzunlikdagi hosiladir. Spora hosil qilish ma’lum turlarning saqlanib

qolishi uchun evolyusion kurash jarayoni natijasida paydo bo’lgan xususiyat. Bakteriya spora hosil qilishda ko’p suv yo’qotib (45-55 %) sitoplazmasi quyuqlashadi va yangi , chidamli, ikki kavatli parda hosil qilib o’raladi; ichki qavat – intina, tashqisi – ekzina deyiladi. Kapsula - bakteriya tanasini o’rab turuvchi alohida shilimshiq g’ilof, hujayra devorini shilimshiqlaydi. Kapsula moddasi tarkibiga polisaxaridlar, glyukoproteidlar yoki polipeptidlar, proteinlar kiradi. Kapsula himoya vositasi hisoblanib, bakteriyalarni fagositoz va antitelolar ta’siridan himoya qiladi. Xivchinlar – Bakteriyaning ko’pgina turlari mustaqil va hujayraning ektoplazmasidan hosil bo’lgan xivchinlar yordamida harakat qiladi. Bakteriyalar xivchinlarning soniga va joylashishiga ko’ra 4 guruhga bo’linadi: 1. Monotrix - bir xivchinli bakteriya. 2. Lofotrix – tanasining bir uchida bir to’p xivchinlari bor bakteriya. 3. Amfotrix- tanasining ikki qarama- qarshi uchida bir to’pdan xivchini bor bakteriya. 4. Peritrix- tanasining hamma tomonida xivchinlari bor bakteriya. Fimbriyalar va pili , ya’ni tukchalar (vorsinka). Bakteriya hujayralarida xivchinlardan tashqari uzun, ingichka, to’g’ri, iplari – fimbriyalar ham bo’ladi Fimbriyalar xivchinlarga nisbatan ancha kalta, ingichka va juda ko’p bo’ladi. U harakatchan va harakatsiz organizimlarda ham bo’ladi. Rikketsiyalar – bakteriyalar bilan viruslar oralig’ida joylashgan, bir hujayrali, harakatsiz, polimorf, grammanfiy organizmlar. DNK, RNK, oqsil va 40 % cha lipidlari bor. Shakli va o’lchami bilan bakteriyalarga, kultural va biologik xususiyatlari bilan viruslarga o’xshaydi.Rikketsiyalar bit, kana, burga tanasida parazitlik qilib hayvon va inson organizmiga tushganda kasallik chaqiradi. Kasallik rikketsiozlar deb umumiy nomlanib, unga qizilchali tif, Ku- isitmasi va h.k lar kiradi. Xlamidiya -grekchadan Chlamyda -mantiya so’zidan olingan, chunki ular zararlangan hujayralarda mantiyaga o’xshash qobiqqa o’ralgan kiritmalar hosil qiladi.

Xlamidiyalar rivojlanishida inisial tanachalar oraliq rivojlanish bosqichida paydo bo’lib, keyin mayda elementar tanachalar hosil bo’ladi. Elementar va inisial tanachalar infeksion aktivlili, o’lchamlari va zichligi bilan farq qiladi. Mikoplazmalar – polimorf mikroorganizmlar bo’lib, 100- 150 nm o’lchamdagi filtrlardan o’tadi, spora, kapsula hosil qilmaydi, grammanfiy harakatsiz mikroorganizmlar. Tarkibida tirik to’qima hujayralari bo’lmagan oziq muhitlarda o’sadi. Bo’linish yo’li bilan ko’payadi.Polimorfizm mikoplazmalarda haqiqiy hujayra qobig’i o’rniga yupqa uch qavatli lipoprotein membrana bo’lishiga bog’liq. Mikoplazmaning sharsimon, ipsimon, shingilsimon va h.k. shakllari mavjud. Hujayrasida DNK, RNK ribosoma va boshqa komponentlar bor. Mikoplazmalar qo’zg’atadigan kasalliklarga y.sh.m plevropnevmoniyasi, m.sh.mollar yuqumli agalaktiyasi, parrandalar respirator mikoplazmozi misol bo’ladi. Aktinomisetlar (grekcha – actis - nur, mykes - zamburug’) - nursimon zamburug’lar. Bir hujayrali grammusbat mikroorganizmlar. Bu guruhning 8 ta oilasi Actinomucetales qatoriga kiradi. Aktinomisetlar tuzilishi jihatidan bakteriya va zamburug’larga o’xshash bo’lib, bakteriyalar bilan mog’or zamburug’lari o’rtasidagi mikroorganizmlar guruhiga kiradi. Aktinomisetlar tuban zamburug’larga - bir hujayrali miseliysi borligi, spora va oidiylar yordamida ko’payishi, zich oziq muhitlarda miseliyli koloniya hosil qilishi bilan o’xshaydi. Bakteriyalarga esa –miseliya gifining kalinligi (mikroskopning immersion sistemasida ko’riladi) anilin bo’yoqlar bilan bo’yalishi, kislotaga chidamli shakllari borligi, 35-37 0 C da go’sht peptonli agarda o’sishi, prokariot hujayra tipida bo’lganligi bilan o’xshaydi. Spiroxetalar – harakatchan mikroorganizmlar bo’lib, ingichka va spiral shaklda juda ko’p mayda burmalari bo’lgan organizmlardir. Hujayrasining tarkibida to’g’ri o’q shaklida ipi bo’lib, uning atrofida mayda – mayda burmachalar shaklda yadro moddasi va har xil kiritmalar bo’lgan sitoplazma joylashadi. Spiroxetlar ayrim belgilari bilan bakteriyalardan farq qiladi. Shuning uchun ular guruhga ajratilgan leptospiralarda hujayra qobig’i bo’lmaydi, spora,

kapsula hosil qilmaydi, xivchinlari yo’q, ular sitoplazmasi qisqarishi natijasida ilonga o’xshab harakatlanadi. Zamburug‟lar - ( Fungi ) – o’simlik dunyosiga kiradigan xlorofillsiz organizmlar bo’lib, eukariotlarga kiradi. Har xil substratlar yuzasida yashay dilar. Ko’pchilik zamburug’larga miseliysi borligi, geterotrof tip oziqlanish xarakterlidir. Vegetativ, jinsiy va jinssiz usulda (spora hosil qilish, kurtaklanish, miseliy qismlari, gametalar qo’shilishi) ko’payadi. Mikrobiologlar o’rganadigan miseliyli zamburug’larga quyidagi uch sinfning: zigomisetlar, askomisetlar, deyteromisetlarning ma’lum vakillari kiradi. 1. zigomisetlar- miseliysi kuchli rivojlangan bir hujayrali organizmlar bo’lib, jinssiz va jinsiy yo’l bilan ko’payishadi. Bu sinfga – mukor (boshchali mog’or) misol bo’lib, u nonda, sabzavot, go’ng, zax xonalarda va h.k. uchraydi. 2. Askomisetlar- (xaltali zamburug’lar) sinfining vakili achitqi zamburug’laridir. Ular miseliysiz, xlorofillsiz bir hujayralidir. Hujayralari yumaloq, ellipssimon va tuxumsimon shaklda bo’lib, diametri 10 mikronga yaqindir. Asosan kurtaklanish, oddiy bo’linish yo’li bilan, ayrim hollarda spora hosil qilish, jinsiy yo’l bilan ko’payadilar. 3. Deyteromisetlar (takomillashmagan zamburug’lar) – ko’p hujayrali miseliyga ega. Oidiy va konidiylar yordamida ko’payadi. Tabiatda keng tarqalgan bo’lib, bu sinfga mansub zamburug’larning 25 mingdan ortiq turi mavjud. Deyteromisetlarga - Aspergillus va Penisillium zamburug’lari kiradi. 4.Bazidiomisetlar askomisetlar singari takomillashgan zamburug’larga kiradi. Bazidiomisetlarga asosan qalpoqli zamburug’lar kiradi. Ular mikroor ganizmlarga kirmaydi va botanika fanida o’rganiladi. 3. Viruslar. Ularning tuzilishi va klassifikasiyasi Viruslar hujayrasiz mikroorganizmlar bo’lib, barcha turdagi organizmlar- hayvon, odam, o’simlik, hashorat, bakteriya, zamburug’, sodda hayvonlar hujayrasi ichida parazitlik qiladi. Ular hujayrasida ko’payish hususiyatiga ega

bo’lgan maxsus genomi bor. Viruslar ikki shaklda bo’ladi: hujayra tashqaridagi – tinch va hujayra ichida ko’payadigan (vegetativ) shaklda. Nuklein kislotasi tipi bo’yicha viruslar ikkita katta guruhga bo’linadi; RNK ali va DNK li viruslar.Hozirgi vaqtda viruslar 19 ta oilaga kiritilgan. 12 tasi RNK genomli, 7 tasi DNK genomli viruslar. Ular spiralining soniga qarab bir yoki ikki spiralli bo’ladi. Viruslarning xususiyatlari: 1.Juda ham kichik bo’lib, oddiy mikroskopda ko’rinmaydi. 2.Filtrlanish – ya’ni bakteriyalarni tutib qoladigan filtrlardan bemalol o’tadi. 3. Sun’iy oziq muhitda o’smaydi. 4. Parazit (tirik to’qima hujayrasida rivojlanadi va o’zida moddalar almashinuvi bo’lmaydi.) 5. Tovuq homilasida va rivojlanuvchi to’qimali kulturalarda usadi. 6. Hujayrasiz mikroorganizm. 7. RNK yoki DNK faqat bitta tipdagi nuklein kislotasi bo ’ ladi . 8. Viruslarda tropizm yaxshi rivojlangan bo ’ lib , ayrim to ’ qimalarda tez va aktiv ko ’ payadi . Bakteriya va aktinomisetlarning viruslari fag – bakteriofag hamda aktinofaglar , zamburug ’ larning viruslari – mikofaglar , suv o ’ tlariniki sianofaglar deyiladi .

Nazorat savollari: 1.Sistematika, klassifikasiya, nomenklatura nima, tushuncha bering. 2. Mikroorganzmlarning tuzilishi va morfologiyasi haqida tushuncha bering. 3. Prokariot va eukariotlarning hayvonlar patologiyasida ahamiyati. 4. Viruslarning o’ziga xos qanday xususiyatlari bor?

Asosiy a dabiyotlar: 1. Kislenko V.N., Kolichev N.M., Veterinarnaya mikrobiologiya i immunologiya. Chast 1. Obshaya mikrobiologiya. M. KolosS, 2006 g. S.13- 66. 2.Yemelyanenko P.A. i dr.Veterinarnaya mikrobiologiya. M., Kolos., 1982.S.7- 25. Qo’shimcha adabiyotlar: 1. Vorobyev A.A. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. M. 2008 g. S. 30-50. 2. Asonov N.R. Mikrobiologiya. M.: Agropromizdat. 1989.S.3-18.

Похожие

Mikroorganizmlarning morfologiyasi, hujayra to`zilishi va sistematikasi

Mikroorganizmlarning morfologiyasi,hujayra

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi