МИКРООРГАНИЗМЛАРДАГИ МОДДА АЛМАШУВИ - Биология - Рефераты

МИКРООРГАНИЗМЛАРДАГИ МОДДА АЛМАШУВИ

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

168.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Микроорганизмларнинг ривожланиши 2. Микроорганизмларга ташқи муҳитнинг таъсири 3. Микроорганизмларга физикавий омилларнинг таъсири 4. Микроорганизмларга нурли энергиянинг т аъсири 5. Микроорганизмлар ривожланишига кимёвий омилларнинг таъсири 6. Микроорганизмларга биологик омилларнинг таъсири 7. Антибиотиклар ва уларнинг хусусиятлари

www.arxiv.uz Ҳамма тирик мавжудодлар сингари микроорганизмларнинг яшаш негизини модда алмашинуви ташкил этади. Модда алмашинуви (метоболизм) - бу хужайрада ташқи муҳит билан боғланган холда содир бўладиган моддалар кимёвий ўзгаришларининг йиғиндисидир. Микроорганизмлардаги модда алмашуви 2 хил турдаги жараёнлар билан ўтади: энергетик ва конструктив алмашинув жараёнлари. Конструктив модда алмашингуви – бу хужайрадаги полимер макромолекулаларнинг биосинтези (оқсил, полисахарид, нуклеин кислоталар, хужайра қобиғининг ташкил қилувчилари ва бошқалар). Биосинтез жараёнларини моддаларнинг актив ҳаракати ЦПМ орқали хужайра томон кўпайиши, микроорганизмларнинг ҳаракати учун энергия зарур. Улар уни турли йўллар билан қабул қилади, лекин асосан хужайрага тушувчи органик ва минерал моддалар ачиш жараёнининг натижаси эвазига боради. Бундай жараён энергия алмашинуви - деб аталади. Натижада (АТФ) Аденозинтрифосфат кислотаси кўринишида сақланадиган кейинчалик у хужайра эҳтиёжи учун ишлатилиши мумкин. Конструктив ва энергетик жараён хужайра ичида бир вақтда бир-бири билан зич боғланган ҳолда содир бўлади. Кўпинча бир модда бошланғич материал сифатида хужайра моддасининг биосинтези ва энергия олиш учун (масалан, углевод, органик кислоталар ва бошқалар) ишлатилади. Микроорганизмлар модда алмашинуви хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Бу микроорганизмларнинг органик ва минерал бирикмалар кенг доирадаги модда алмашинувида иштирок эта олиш қобилияти билан боғлиқ. Бундай қобилият микроорганизмларда турли ферментларнинг борлигига мослашади. Микроорганизмларнинг ривожланиши Кўпчилик микроорганизмларнинг бир ҳужайрали бўлиши улар озиқланишининг характерли хусусиятини ҳам белгилайди. Озиқ моддаларнинг улар организмига кириши ва ҳаёт фаолияти маҳсулотларининг ажралиб чиқиши танасининг бутун юзаси орқали содир бўлиши мумкин, шунинг учун мазкур жараён жуда тез боради, бу эса ташқи муҳит билан ҳужайра ўртасидаги моддалар алмашинувининг тез боришини таъминлайди. Бу алмашинув иккита асосий процессдан: 1) ташқи муҳитдан ўсиш учун зарур бўлган озиқ моддаларни олиш ва улардан ҳужайранинг янги таркибий қисмини синтезлаш; 2) ҳаёт фаолиятининг сўнгги маҳсулотларини ташқи муҳитга чиқаришдан иборат. Бу жараёнларнинг биринчиси одатда озиқланиш деб аталади. Микроорганизмлар танасига озиқ моддалар бутун тана юзаси орқали диффузияланиш ёки адсорбиланиш йўли билан киради. Бу процессларнинг тезлигига турли факторлар катта таъсир кўрсатади. Булардан ҳужайра ва унинг атрофидаги озиқ моддалар концентрациясининг ҳар хиллиги ҳамда плазма пўстининг бу моддаларни ўтказиши ва уларнинг ҳужайра

www.arxiv.uz протоплазмасида мураккаб биокимёвий ўзгаришларга учраш қобилияти айниқса катта аҳамиятга эга. Фақат мазкур шароит қулай бўлгандагина озиқ моддалар тез қабул қилинади ва микроорганизмлар жуда тез ўсади. Ўсиш жараёнида ҳосил бўлган янги тирик протоплазманинг тузилиши учун микроорганизмлар ташқи муҳитдан жуда кўп озиқ моддалар олиши керак. Бу озиқ моддалар маълум миқдорий нисбатда ва муайян сифатли ёки, аниқроғи, аниқ кимёвий структурали бўлиши керак. Бу қуйидаги жадвалда келтирилган микроорганизмлар ҳужайра моддасининг кимёвий таркиби ҳақидаги маълумотлардан кўриш мумкин (1-жадвал). 1-жадвал Микроорганизмлар ҳужайра моддасининг кимёвий таркиби (қуруқ моддага нисбатан % ҳисобида) Элементларнинг, номи ва уларни ҳисобга олиш формаси Бактериялар Турушлар Моғор замбуруғлари (спор али мицелийси) Углерод 50,4 49,8 47,9 Азот 12,3 12,4 5,24 Водород 6,78 6,7 6,7 Р 2 О 5 4,95 3,54 4,85 К 2 О 2,41 2,34 2,81 SO 3 0,29 0,04 0,11 Na 2 O 0,07 - 1,12 Mg O 0,82 0,42 0,38 СаО 0,89 0,38 0,19 Fe 2 O 3 0,08 0,035 0,16 Pi O 2 0,03 0,09 0,04 Юқоридаги жадвалда микроорганизмлар ҳужайрасида б и рмунча кўп учрайдиган энг муҳим элементларгина қайд қилинган, холос. Булардан ташқари, улар ҳужайрасининг таркибида юқоридаги элементларга нисбатан кам, лекин микробларнинг физиологик активлиги учун зарур бўлган бир қанча бошқа элементлар ҳам доим учрайди. Булар микроэлементлар: бор, молибден, марганец, рух, мис, бром, йод ва бошқалардир. Бу маълумотларнинг ҳаммаси шуни кўрсатадики, микроорганизмлар юқоридаги озиқ элементлар йиғийдиси мавжуд бўлган ва бу элементлар улар ўзлаштира оладиган шаклда бўлган муҳитдагина нормал ривожлана олиши мумкин. Турли хил бирикмаларнинг микроблар учун қулайлиги уларнинг кимёвий структураси, микроб ҳужайраси ичига кира олиш ва унда кейинги ўзгаришларга учраш қобилиятига кўра аниқланади. Ҳар хил моддаларнинг кимёвий тузилиши билан уларнинг микроорганизмлар тирик ҳужайрасига кира олиш қобилияти ўртасида мустаҳкам алоқа борлиги турли хил усуллар (осмотик, кимёвий, мембрана усуллари ва бошқалар) ёрдамида аниқланган. Ионларга ажралмайдиган углеводородлар ва бошқа бирикмалар одатда ҳужайрага жуда тез киради, агар органик бирикманинг молекуласи аминогруппа, оксигруппа ёки

www.arxiv.uz карбоксил группа (қутбий группалар) ҳам тутса, бунда ҳужайрага кира олиш қобилияти кескин ўэгаради. Бундай группалар қанча кўп бўлса, органик бирикмаларнинг ҳужайрага кириши шунча қийин бўлади. Масалан, битта спирт гру п паси бўлган этил спирт иккита спирт группали этиленгликолга нисбатан ҳужайрага бир-мунча осон киради. Учта спирт группали глицерин эса ҳужайра ичига шунчалик секин кирадики, ҳатто, қисман плазмолиз ҳосил қилиши мумкин. Олти атомли спирт (маннит) ва таркибида оксигруппа ҳамда альдегид ёки кетон группалар (шакарлар) тутувчи олти углеродли бирикмалар ҳужайрага яна ҳам қийин киради. Органик кислоталар группасида ҳам хуади юқоридагидек ҳо лат кузатилади. Битта карбоксил группали ёғ кислоталар тегишли оксикислоталарга нисбатан, бир асосли кислоталар икки асосли кислоталарга нисбатан бирмунча осон киради ва ҳоказо. Дастлабки вақтларда, ҳатто, минерал тузлар. тирик ҳужайрага кира олмайди, деб ҳисоблар эдилар. Фақат кейинчалик, ишқорий ва ишқорий-ер металларнинг тузлари ҳужайрага сезиларли тезликда кириши аниқланди. Бу ҳодисаларни изоҳлаш учун ярим ўтказувчан плазма қобиғи мозаик структурали бўлиши мумкин. Бунга асосан плазманинг пўсти липоид-протеин таркибли бўлиб, липоид ва протеин молекулалари бирикмасидан иборат. Бундай ҳолда протеинли юза сув ва унда эриган моддаларни, липоидли юза эса липоидларда эрийдиган моддаларни ўтказади. Шунинг учун пўстни ҳар қанча юмшаши, унинг протеин фазасини ҳар ҳанча бўртиши плазма пўсти фильтрацион ўтказувчанлигини ортишига сабаб бўлади. Фильтрациядан ташқари, ҳужайрага озиқ моддаларнинг киришида алмашинувчи адсорбция жуда муҳим аҳамиятга эга. Миқрорганизмлар ҳужайраси юаасининг элекпр заряди озиқ эритмадаги қарама-қарши зарядли ионларни адсорблаши аниқланган. Муҳит реакцияси бунда жуда муҳим фактор ҳисобланади, чунки заряднинг миқдори ва белгисини кўрсатади. Агар муҳит реакцияси протоплазма коллоид системасининг изоэлектрик нуқтасига нисбатан кислотали бўлса, ҳужайра юзасининг заряди мусбат, реакция муҳити ишқорий бўлганда эса манфий ҳисобланади. Озиқ субстратининг рН аниқ бўлганда ҳужайра билан ташқи муҳит ўртасида алмашинув адсорбцияси процесслари бошланади, натижада тегишли озиқ моддалар хужайра ичига кира бошлайди. Бу адсорбция алмашинув жараёнида Н + ва НСО 3 - ионлари нин г иштирок этиши билан боғлиқ. Булар нафас олиш процессида тирик ҳужайраларда узлуксиэ ҳосил бўлиб туради ва ҳужайралардан ташқи муҳитга ҳам узлуксиз ажралиб чиқади. Бу ионлар протоплазманинг сиртқи пардасига тўпланади ва унинг муваққат компонентлари бўлиб, бошқа катионлар ҳамда анионларга алмашина олади. Микроорганизмлар ҳужайрасининг элементар таркибига асосланиб, турли хил микроорганизмлар яхши ўсиши мумкин бўлган оэиқ мухитининг кимёвий таркиби ҳақида ҳам ҳулоса чиқариш (мумкин. Уларнинг ҳужайралари таркибига кирувчи ҳамма элементлар, эҳтимол, озиқ муҳитида бўлса керак. Буларнннг бирортаси етишмаса ҳам, микроорганизмлар мутлақо

www.arxiv.uz ўсмайди ёки жуда сезиларсиз даражада ўсадики, бу тўғрида га пириб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Ҳатто илгари фақат биокатализаторлар деб ҳисобланган микроэлементлар ҳам, аслида, муҳим озиқ элементлар ҳисобланади, лекин микроорганизмлар учун нисбатан кам зарур бўлади. Буни қуйидаги тажрибадан билиш мумкин: агар тўлиқ таркибли озиқ муҳити рухдан яхшилаб тозаланса, бунда Аsреrgillus nigеr колбада ўз мицелийсининг фақат 0,5 мг га яқин қуруқ модда ҳосил қилади. Шу муҳитга бир оз рух қўшилса, оғирлиги бир неча грамм келадиган замбуруғ пардаси ўсиб чиқади. Мана шундай ҳолатда ҳужайра моддасининг синтези ўн минг мартагача тезлашади. Бунга сабаб шуки, рух ҳам бошқа бир қанча микроэлементлар каби фермент оқсиллар таркибига киради ва протоплазманинг нормал физиологик активлиги бусиз содир бўлмайди. Микроорганизмлар қуруқ моддасининг тахминан 50% ни ташкил этувчи барча озиқ элементлари ичида углерод, албатта, энг муҳим аҳамиятга эга. Бу элемент микроблар ҳужайрасида учрайдиган барча органик бирикмалар таркибига киради. У бир. қанча кимёвий хусусиятларга эга бўлиб, тирик протоплазманивг кўп хусусиятлари ҳам ана шунга боғлиқ. Маълумки, углерод кислород, водород, азот ва олтингугурт билан бирикиши мумкин ва бундан ташқари ўзаро боғлар орқали ёки кислород, олтингугурт ва азот боғлари орқали бир-бири билан боғланган углерод атомларининг узун занжиридан иборат бирикма ҳосил қилади. Узун углерод занжирли моддалар протоплазманинг ҳаёти учун муҳим бўлган бирикмалар—оқсил моддаларнинг асосини ташкил этади. Шунинг учун, биринчи навбатда, микроорганизмларнинг углеродли озиқланиш манбалари билан танишиш керак. Микроорганизмларга ташқи муҳитнинг таъсири Микроорганизмларнинг ҳаёти ташқи муҳитнинг шароитлари билан чамбарчас боғлиқ. Қанчалик ташқи муҳитнинг шароитлари яхши бўлса, шунчалик организмнинг ривожланиши тезроқ боради. Микроорганизмлар ташқи муҳит шароитларига мослашадилар. Организм билан муҳитнинг ўзаро боғланиишини билмай микроорганизмларнинг ҳаётини керакли томонга йўналтириб, бошқариб бў лмайди. Микроорганизмларнинг ривожланишига катта таъсир кўрсатувчи ташқи муҳитнинг ҳамма омилларини 3 асосий гуруҳга бўлиш мумкин: 1-ф изикавий; 2- кимёвий; 3- биологик. Физикавий омиллардан : намлик, муҳитдаги моддалар эритмасининг концентрацияси - муҳитнинг осмотик босими, нурли энергия ва ҳарорат катта аҳамиятга эга . Кимёвий омиллардан : муҳитнинг реакцияси (рН), ундаги оксидланиш - қайтарилиш шароити ва захарли моддаларни таъсири м икроорганизмларнинг ҳаёт фаолияти учун муҳимдир.

www.arxiv.uz Биологик омиллардан : микроорганизмларга биологик актив моддалар (в итаминлар, антибиотиклар ва бошқалар) таъсири ҳамда микроорганизмларн инг ўзаро муносабати ва бошқа организмлар билан бўлган муносабати ў рганилади. Микроорганизмларга физикавий омилларнинг таъсири Намлик микроорганизмларнинг ҳаёт кечиришида катта аҳамиятга эга. М икроб ҳужайрасининг 75-85 фоизи сувдан ташкил топган бўлиб, ундаги м одда алмашинуви ва ҳаёт кечириши сув билан боғланган. М икроорганизмлар ўсиши ва ривожланиши учун маълум миқдорда сув талаб қилади. Шунинг учун муҳитда сув оптимал белгиланган ўлчамдан к амайиб кетса, микроорганизмларнинг кўпайиши тўхтаб қолади. Ҳар бир турдаги микроорганизмлар учун ўзига ҳос миқдорда муҳитда оптимал дражада сув бўлиши керак. Кўпчилик озуқа моддалар дастлаб сувда эримаса ҳужа йрага кира олмайди. Баъзи микроорганизмлар муҳитдаги сувнинг камёблигига жуда сезгир бўлади. Бошқалари эса қуритилган ҳолда узоқ муддат давомида сақланишлари мумкин. Улар ўнлаб йиллар ўтсада, ҳаёт к е ч и р и ш қ о б и л и я т и н и с а қ л а й д и л а р . А м м о , қ у р и т и л г а н ҳ о л д а м икроорганизмларнинг ҳаёт функциялари тўхтаб қолади. Масалан, сирка ачитқич бактериялар намликка жуда сезгир бўлиб, қуритгандан кейин тезда ҳалок бўладилар; стафилококклар–йирингли инфекцияларни келтирувчи м и кр об ла р, т ер лам а ва си л к ас ал ли кл ар ин и қ ўз ға ту вч и ба кт ер ия ла р қуритишга чидамли бўлиб, бир неча ойлаб сақланишлари мумкин. Сут ачитқич бактериялари ҳам қуритилган ҳолда бир неча ойлар ва йиллар тирик тура оладилар. Шунинг учун сут заводларида сутли маҳсулотлар олишда қуритилган сут ачитқич бактерияларидан фойдаланилади. Қуритишга кўпчилик ачитқичлар чидамлидир. Масалан, қуритилган ҳамиртуриш а чи тқ ил ар и 2 й илд ан о рт иқ ти ри к т ур ад ил ар . Ай ни қс а ба кт ер ия ва моғорларнинг споралари қуруқликка чидамлидир. Масалан, Тундрада жойлашган м амонт қолдиқларида бактерияларнинг тирик споралари топилган, уларнинг ёши 3000 йилдан ортиқроқ. Бир қатор озиқ-овқатларни сақлаш учун қуритиш усулидан фойдаланилади (мева, сабзавотлар, тухум, сут қуритиб сақланади). Дон, ун, ёрма ва бошқалар ҳам қуритилган ҳолда сақланади. Куруқ маҳсулотларнинг айнимаслигининг сабаби шундаки, уларда микроорганизмларга керакли микдорда намлик бўлмагани учун микроблар озикдана олмайдилар. Агар маҳсулотлар намланиб қолса, микроорганизмлар ривожланиши учун қулай шароит туғилади. Б а ъ з и м о ғ о р л а р ҳ а в о н и н г н и с б и й н а м ли г и 7 0 ф ои з б ў л с а о з и қ - овқатларда ўса оладилар. Кўпчилик моғорлар эса ҳавонинг нисбий намлиги 7 5 - 8 0 ф о и з б ў л с а , м и н и м а л д а р а ж а д а ў с а о л а д и л а р . Н и с б и й н а м л и к ҳароратга боғлиқдир. Агар ҳарорат пасайса, ҳавонинг нисбий намлиги кўтарилади. Бунда сув парлари маҳсулотлар юзасига томчи бўлиб тушади. Томчилар эса, микроорганизмларнинг ривожланишига сабабчи

www.arxiv.uz бўладилар. Шуни айтиб ўтиш керакки, бактериялар етарли намликда ўса оладилар. Моғорлар эса озгина намликда ҳам ўсаверади. Бунинг сабаби: моғорларнинг ҳужайрасидаги осмотик босим бактерияларникига нисбатан юқорирокдир. Қуритилган маҳсулотлардаги бактерия ва моғорлар узоқ муддат ичида тирик сақданадилар, баъзилари эса ўн ва ундан кўпроқ йиллар яшовчан қоладилар. Шунинг учун ҳамма қуруқ маҳсулотлар намланса микробиологик жараёнлар тезлашиб, маҳсулот тезда бузилади. Қуруқ маҳсулотларда бактерияларнинг сони ҳар хил бўлади ва микробларнинг миқдори қуритиш усули ва маҳсулотнинг турига боғлиқ бўлади. Қуритилган 1 граммида бир неча млн, қуритилган сабзавотларнмнг 1 граммида ўнлаб млн. микроблар учрайди. Муҳитдаги эритилган моддаларнинг концентрацияси микроорганизм ларга катта таъсир кўрсатади. Табиатда микроорганизмлар ҳар хил микдорда эритилган моддали субстратларда, турли осмотик босимдаги I субстратларда яшайдилар. Масалан, баъзи микроорганизмлар тузсиз сувда осмотик босими 1 атмосферадан камроқ шароитда яшайди. Бошқа микроорганизмлар эса денгиз ва кўлларнинг шўр сувларида осмотик босими ўнлаб ва ю злаб атм осф ерага тенг шароитда ҳаёт кечиради. Яшаб турган жойига қараб микроорганизмлар ҳужай- расининг ичидаги осмотик босим турлидир. Баъзи моғорлар ҳужайраси шарбатининг босими 200 атм. гача етади, тупрокдаги бактерияларники 50- 80 атм. Б а ъ з и м и к р о о р г а н и з м л а р м у ҳ и т н и н г о с м о т и к б о с и м и г а , у н д а г и эритилган моддалар концентрациясига жуда сезгир бўладилар. Муҳитдаги м о д д а л а р н и н г м и қ д о р и о п т и м а л д а р а ж а д а н о ш и б к е т с а , ҳ у ж а й р а л а р п л а з м о л и з б ў л а д и . Б у н д а ҳ у ж а й р а г а о з у қ а н и н г к и р и ш и т ў х т а й д и . Бундай холатда баъзи микроорганизмлар узоқ вақт давомида тирик туради, бошқалари эса ўлади. Ош тузининг 3 фоизидан ортиғи кўпчилик микроорганизмларнинг ҳаёт жараёнини сустлаштириб қўяди. 20-25 фоизлик ош тузи кўпчилик микроорганизмлар ҳаётини тўхтатади. Моғорлар бактерияларга нисбатан муҳитдаги моддалар концентрация сининг ўзгаришини яхшироқ ўтказадилар. Сут ачитқич бактериялар ва чири тувчи бактериялар м уҳитдаги тузлар концентрациясига ж уда сезгир бўладилар. 2-3 фоизли ош тузи уларнинг ривожланишини сустлаштиради. 10 фоизли ош тузи эса уларнинг ҳаёт фаолиятини тўхтатади. Озиқ-овқатдан за ха рл ан иш ке лт ир ад иг ан в а ба ъз и п ар ат иф б ак те ри ял ар и ош ту зи га чидамсиз бўлиб, уларнинг ўсиши 6-9 фоиз ош тузи бор муҳитда тўхтайди. Аммо баъзи микроорганизмлар муҳитнинг осмотик босимига мослаша оладилар, улар осморегуляция қобилиятига эгадир. Фақат юқори осмотик босимли муҳитда нормал ривожлана оладиган микроорганизмларни осмофил микроорганизмлар деб аталади. Ош тузига чидамли осмофил микроорганизмлар галофиллар (туз севувчи) деб номланадилар.

www.arxiv.uz Амалиётда кўпчилик маҳсулот ва товарларни са қл аш учуи юқори осмотик босим яратишда ош тузи ва шакар қўлланади, фақат шакар юқори концентрацияда, 70 фоиз атрофида ишлати-лади. Шуни айтиш керакки, бу маҳсулотдаги микроорганизмлар, шулар қаторида касаллик келтирувчилари ҳам узоқ вақт яшовчанликни йўқотмайдилар, фақат ҳаёт кечиришлари тўхтаб туради. Баъзан тузланган маҳсулотлар туз билан тушган галофил бактериялар ривожланиши сабабли бузилади. Мураббо, джем ва бошқа таркибида кўп шакар бўлган маҳсулотлар ҳам осмофил моғорлар ва ачитқилар тушиши сабабли айниб қолади. Шундай маҳсулотларни бузилишдан сақлаш учун термик таъсир этиш керак. Ҳ а р о р а т - м у ҳ и т н и н г я н а б и р м у ҳ и м о м и л и б ў л и б , микроорганизмларнинг ўсиш имкониятини ва ривожланиш даражасини белгилайди. Ҳар бир микроорганизмнинг ҳаёти маълум ҳарорат чегарасида ўтади, у чегарадан ташқарида ҳаёт узилади. Баъзи микроорганизмларнинг ҳарорат чегараси тор, бошқалариники эса кенг ва ўнлаб градус билан ўлчанади. Микроорганизмларнинг ҳароратга бўлган муносабатини 3 кардинал нуқталар билан белгиланади: минимум, оптимум ва максимум. Минимал ҳарорат деб - микроорганизмларнинг ривожланаоладиган энг паст ҳарорати га айтилади . Оптимал ҳарорат деб - микроорганизмларнинг энг интенсив ривожлана оладиган ҳарорати га айтилади. Максимал ҳарорат деб - микроорганизмлар ривожланаолиши мумкин бўлган энг юқори ҳарорати га айтилади. Ҳароратга бўлган муносабатлари бўйича микроорганизмлар 3 гуруҳга бўлинадилар. Психрофиллар ёки совуқни севувчи микроорганизмлар нисбата н паст ҳароратда ўсади. Уларнинг минимал ўсиш ҳарорати -10 - 0°С га тенг, о птимал ўсиш ҳарорати 10 – 15 °С ва максимали 30 °С га яқиндир. Термофиллар ёки иссиқни севувчи микроорганизмлар нисбатан юқори ҳароратда яхши ривожланадилар. Улар ҳароратининг минимуми 50-60 0 С максимуми 70-80 0 С чамаси, баъзилари учун эса укдан ҳам юқорироқ. Мезофилларда ҳарорат минимуми 5 - 10°С атрофида, оптимал ҳарора т 25 - 30°С га тенг, максимали 40 - 50°С га боради. Кўпчилик касаллик ва захарланиш келтирувчи микроблар ҳам мезофиллар гуруҳига мансуб. Баъзи мезофиллар кенгро қ ҳарорат чегарасида яшайди: 0°С дан 65°С гача. Бу кўпчилик озиқ-овқатни айнитувчи микроорганизмларга тааллуқлидир. Ўстириш шароитининг таъсирида ривожланишнинг кардинал ҳарорати ҳар хил томонга сурилиши мумкин. Масалан, бир турдаги микроб шимо л томонда жанубга нисбатан пастроқ ҳароратда ўсади. Лаборатория шароитида, қўйилган мақсадга мувофиқ, узоқ мудда т давомида микроорганизмларни чиниқтириб ўстириш йўли билан иссиққа ёки совуққа чидамли ирқ л арини олиш мумкин.

www.arxiv.uz Ҳарорат оптимал даражадан юқорироқ кўтарилиши микроорганизмларга қалтис таъсир кўрсатади. ҳароратни максимал даражадан юқори кўтарилиши микробларни ҳалок қилади, минимал даражадан пасайиши эса микроорганизмларни анабиоз ҳолатга туширади. Анабиозда микроорганизмларнинг ҳаёт жараёнлари секинлашади. Бу ҳол ҳайвонларнинг қишки уйқусига ўхшайди. Ҳарорат кўтарилганда микроорганизмлар яна актив ҳаётга қайтадилар. Микроорганизмларнинг иссиққа чидамлилиги турлидир. Кўпчилик спора ҳосил қилмайдиган бактериялар 60 - 70°С да 15-20 мин давомида ўлади, 80 - 100°С да эса бир неча секундцан 1-3 мин. гача. Ачитқи ва мо ғ орлар 50 - 60°С да тез вақтда ўлади. Фақат баъзи осмофил ачитқилар 100°С да бир неча минут яшайдилар. Кўпчилик бактерияларнинг споралари 100°С да бир неча соат давомида қиздирганда ўлади. Намли муҳитда бактерияларнинг спораси 120°С да 20-30 мин. да ҳалок бўлади. Қуруқ шароитда эса 60 - 70°С да 1-2 соат ичида ўлади. Ачитқи ва моғорларнинг споралари, бактериялар спорасига нисбатан иссиқликка камроқ чидамли бўлиб, 66 - 80°С да ўладилар. Баъзи моғорларнинг споралари 100°С га ҳам чидай оладилар. Микроорганизмлар қаттиқ қиздирилганда ферментлар парчаланиб, оқсили денатурацияга учрагани туфайли ўладилар. Бактериал споралар иссиққа чидамлилигининг сабаби, уларда эркин сувнинг камлигидадир, чунки оқсил қанчалик сувсизланса, унинг каогуляция ҳарорати шунчалик юқори бўлади. Юқори ҳарорат микроорганизмларга ҳалокатли таъсир этиш хусусияти озиқ-овқатларни сақлашда қўлланади. Баъзи озиқ-овқатларни сақлаш муддатини чўзиш учун пастеризация қилинади. Пастеризациялаш жараёнида касал келтирувчи микроблар ҳалок бўлиб, маҳсулот сифати сақланади. Пастеризациялаш 2 усулда олиб борилади: узоқ муддатли ва қисқа муддатли. Узоқ муддатли пастеризациялаш маҳсулотни 63 - 80°С да 10-30 мин. қиздиришдан иборат. Қисқа муддатли пастеризацияда маҳсулот бир неча секунддан 1-3 мин. гача 90 - 100°С да қиздирилади. Бунда иссиққа чидамли микроорганизмлар ва споралар тирик қолади. Шунинг учун пастеризацияланган маҳсулотларни паст ҳароратда сақлаш керак. Стерилизациялаш ҳамма м икроорганизмлар ни ва уларнинг спораларини ўлдиришдир. Стерилизациялаш да м аҳсулотни 20- 30 мин давом ида 100 - 120°С да қиздирилади. Стерилизациялаш тиббиётда, саноатда ва озуқа моддали муҳитларни тайёрлашда қўлланади. Банкали консервалар чиқаришда стерилизациялашдан кенг фойдаланилади. Стерилизациялаш муддати маҳсулотнинг тури ва идишнинг ҳажмига боғлиқ.. Микроорганизмларнинг совуққа чидамлилиги турлидир. Агар субстратда томчи шаклида сув бўлса, микроорганизмлар 0°С дан пастроқ ҳароратда ҳам кўпайиши мумкинлиги аниқланган. Паст ҳароратда микроорганизмларнинг ривожланиши жуда секин бўлади. Аммо кўпчилик

www.arxiv.uz микроорганизмлар 0°С дан паст ҳароратда ўсмайди. Касал келтирувчи ва сут ачитқич бактериялар +10°С нинг ўзидаёқ ўсмай қоладилар. Паст ҳарорат микроорганизмларни ўлдирмай, уларни вақтинча ҳаётини тўхтатади. Шунинг учун микроорганизмлар совуқбардошли бўладилар. Баъзи бактериялар (ичак ва терлама касаллик келтирувчи таёқчалар) 180°С да ҳам ўлмайди. А йниқса бактерия споралари совуқ қа жуда бардошлидир. Моғорлар споралари эса 3 кун -253°С бўлсада, ўсиш қобилиятини йўқотмайдилар. Паст ҳарорат микроорганизмнинг ҳаётини сустлаштириши сабабли, озиқ-овқатларни паст ҳароратда 2 ҳил сақланишига асосланган: совитилган ҳолда 10 - 2°С хароратда сақлаш, музлатилган ҳолда -15 - 30°С хароратда сақлаш. Совитилган маҳсулотларнинг сақлаш муддати қисқа, чунки уларда психрофил микроорганизмлар ривожланиши мумкин. Музлатилган маҳсулотларда эса микроорганизмлар ривожланмайди . Шунинг учун музлаган маҳсулотлар узоқ муддат давомида сақланади . Аммо маҳсулот муздан тушса тез айниши мумкин. Микроорганизмларга нурли энергиянинг т аъсири Нурли энергиялар турли микроорганизмларга ҳар хил физикавий, кимёвий ва биологик таъсир кўрсатади. Нурли энергиянинг баъзилари микроорганизмларни ўлдиради, шу сабабдан бу турдаги нурли энегия озиқ- овқатларни айнишдан сақлаш учун ишлатилади. Табиатда доим микроорганизмлар қуёш нури таъсирида бўлади. Тарқалиб тураётган кундузги нур микроорганизм ривожланишига таъсир этм айди, тўғри тушаётган куёш нурлари эса уларни ўлдиради. Қуёш нури фақат фотосинтез қилувчи микроорганизмларга керак, фотосинтез қобилиятига эга бўлмаган микроорганизмлар қоронғида ҳам ўсаверади. Аммо кўпчилик моғорларнинг ривожланиши қоронғида нормал даражада бўлмайди, уларда фақат мицелий ўсиб, споралар ҳосил бўлади. Патоген бактериялар сапрофитларга нисбатан қуёш нурига камроқ чидамли бўладилар. Қуёш спектрининг ультрабинафша қисми энг катта бактероцид таъсирига эга. Ультрабинафша нурларининг биологик ва кимёвий активлиги каттадир. Ультрабинафша нурлар баъзи органик бирикмаларнинг синтезини ва парчаланишини юзага келтиради, оқсилларни каогуляция қилади, ферментларнинг активлигини оширади. ўсимлик, ҳайвон ва микрооргпнизм ҳужайраларини ўлдиради. Ультрабинафша нурларининг микроорганизмларга салбий таъсири уларнинг нурланган муҳитда микрооргаганизмларга зарар келтирадиган моддалар водород пероксиди, азон ва бошқалар ҳосил бўлишидан келиб чиқади. | Ультрабинафша нурларининг 250-260 нм ли тўлқинлари энг юқори бактероцид таъсир кўрсатади. Ультрабинафша нурларининг таъсир кучи нурланиш дозасига, масофага ва нурланиш муддатига боғлиқ.

www.arxiv.uz Бактериялар споралари вегетатив ҳужайраларга нисбатан ультрабинафша нурларга кўпроқ бардошлидир. Споралар ўлдириш учун 4-5 марта кўпроқ энергия керак. Ҳозир саноатимизда ультрабинафша нурли турли бактероцид лампалар ишлаб чиқарилмоқда. Улар ҳавони дизинфекция қилишда кенг қўлланилмокда: хлодокамераларда даволаш ва ишлаб чиқариш корхоналарида. Ультрабинафша нурлар асбоб ускуна идишларни дизенфекциялашда озиқ-овқатларни қуйишда ва упаковка қилишда ҳам қўлланилади. Ультрабинафша нурлар ўтиш қобилиятига эга бўлмагани учун нурланаётган маҳсулотларнинг фақат юзасига таъсир этади. Ультрабинафша нурлар совутилиш усули билан бирга гўшт ва гўшт маҳсулотларининг сақлаш муддатини 2-3 марта узайтиради. Ренттен нурларининг тўлқинлари кичикдир. Улар ўтиш қобилиятига эга. Ре нтген нурларининг микроорганизмларга таъсир кучи нурланиш дозасига бо ғлиқ. Оз миқдорда рентген нурлари мироорганизмларни ривожлантиради, к ўпроги эса уларнинг ўсиши ва кўпайишини тўхтатади, кўп миқдордаги м икроорганизмларни ўлдиради. Ўсимлик ва ҳайвонлага нисбатан м и к р о о р г а н и з м л а р р е н т г е н н у р л а р и г а ч и д а м л и р о қ б ў л а д и л а р . М и к р о о р г а н и з м л а р г а б у н у р л а р ҳ а р х и л т а ъ с и р к ў р с а т а д и . М а ъ л у м м и қ дордаги рентген нурлари баъзи микроорганизмларни дарҳол ўлдиради, б ошқаларга эса таъсир этмайди. Моғор ва ачитқилар бактерияларга нисбатан р ентген нурларига чидамлироқ. Радиоактив нурлар. Радиоактив нурланишнинг миқдори микроорганизмларга ижобий таъсир этади, уларнинг ривожланишини тезлаштиради ва баъзи ҳаёт ж араёнини активлаштиради. Радиоктив нурланишнинг кўп миқдори микроорганизмлар ҳужайраларида патологик ўзгаришлар келтиради ва ул а р н и ў л д и р а д и . Н и с б а т а н о з м и қ д о р д а г и н у р л а н и ш а в в а л о микроорганизмларнинг кўпайишини сустлаштиради, аммо улариинг ўсишига таъсир этмайди. Масалан, ачитқиларни кам дозада нурлантирса, ҳужайралари ўсаверади, куртаклар ҳосил бўлмай, гигант, аввалига нисбатан бир неча бор катта ҳужайралар ҳосил бўлади. Микроорганизмлар юксак тирик организмларга нисбатан радиоактив н урланишга бардошлироқ бўладилар. Микроорганизмларни ўлдирадиган доза ҳ а й в о н л а р н и ў л д и р а д и г а н д о з а г а н и с б а т а н ю з л а б в а м и н г л а б м а р т а юқорироқ бўлади. Микробларнинг шундай турлари ҳам учрайдики, атом реакторларининг ичида яшаб одам ўлдирадиган радиация дозасида 2000 марта юқорироқ дозага ҳам чидамлироқ бўлади. Бактериялар споралари вегетатив ҳужайраларга нисбатан радиоактив нурланишга чидамлироқ бўлади. Р адиоактив нурланиш ҳужайранинг моддаларини ионизация қилиб, ф ерментларнинг активлигини йўқотади. Радиоактив нурланишнинг практик қўлланиши ҳар хил. Маълум миқдор да тиббиёт материалларини, даволаш препаратларини ва озиқ-овқатни ст ерилизациялашда ишлатилади. Стерилизация э ф фекти

www.arxiv.uz юқори дозада кўр инади. У дозалар инсон учун зарарли бўлиши мумкин. Нурланган озиқ-о вқатларда сувнинг радиоактивлик ва зарарли моддалар пайдо бўлиши мумкин. Кўпчилик маҳсулотлар радиоактив нурланишдан сўнг озуқалик қнйматини йўқотади. Бизда ва чет давлатларда радиоактив нурланишниш т ирик организмларга таъсирини ўрганиш бўйича ишлар олиб борилмокда. Радиотўлқинлар - электромагнит тўлқинлар бўлиб, нисбатан катта уз унликка эга: бир неча ммдан кмгача . Юз метрли ва узунроқ тўлқинлар м икроорганизмларга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди, калталари эса 10-50 м мли микроорганизмга зарарли таъсир этади. Айниқса ультрақисқа, узунлиги 10 ммдан қисқароқ тўлқинлар микроорганизмга салбий таъсир қилади. М уҳитдан қисқа ва ультрақисқа радиотўлқинлар ўтганда юқори частотали ўзгарувчан ток ҳосил бўлади. У муҳитни тез, юқори даражада иситиб ю боради. Шунинг учун юқори частотали майдонда микроорганизмлар иссиқдан ўлади. Юқори ва ультраюқори частотали токлар ( ЮЧ ва УЮЧ) билан исиш хусусияти оддий усул билан қиздиришдан фарқ қилади. ультраюқори частотали майдонга жойлаштирилган субстрат ҳамма н уқ та си да н ис ий ди . Ш ун ин г уч ун б ир не ча с ек ун д да во м и да ю қ ор и даражадаги иссикдикка эришиш мумкин. Масалан, УЮЧ токларининг т а ъ с и р и д а с т а к а н д а г и с у в н и 2 - 3 с е к у н д д а қ а й н а т и ш м ум к и н . Ю Ч в а УЮЧ нинг хусусиятлари озиқ овқат маҳсулотларини стерилизация қилишда жуда фойдали. Улар ёрдамида мевали консерваларни стерилизация қилиш айниқса қулай, чунки 1-3 минутда температура 90-120° С га боради ва ма ҳ сулотнинг сифати са қл анади. Ма ҳ сулотларни фақат шишали идишда УЮЧ токлари билан стерилизация қилиш мумкин. Чунки бу токлар металлдан ўта олмайлидар. Ультратовушнинг тебраниш частотаси секундига 20000га етади (20кгц килогерц) ва ундан ҳам кўпроқ. Бу тебраниш частотасидаги тебранишни инсон қулоғи қабул қила олмайди. Инсон қулоғи 16-20 кгцдаги товушни эшитади. Ҳозирги замон техникаси ёрдамида частотаси юзлаб минг кгцли ультратовуш тўлқинлар олинади. Ми кр оо рг ан из м л ар га м а ъл ум ку чд аг и у ль тр ат ов уш тў лқ ин ла ри зарарли. Ундан пастроқ даражада узоқ муддат давомида микроорганизмларга таъсир этилса, улар ўлмайди фақат баъзи хусусиятлари ўзгаради холос. Микробиологияда УТ тўлқинлари микроб ҳужайрасининг қобиғини парчалаб, ички фермнт, витамин ва бошқа моддаларни ҳужайрадан ажратиб олиш учун ишлатилади. Ультратовуш сув, сут, шарбатларни стерилизация этишда ишлатиб кўрилмоқда, амм о бу усул қимм ат бўлганлиги сабабли ва маҳсулотининг сифатини пасайтиргани учун у кенг амалий аҳамиятга эга эмас. Микроорганизмлар ривожланишига кимёвий омилларнинг таъсири

www.arxiv.uz рН-муҳитнинг реакцияси унинг ишқорийлиги ёки кислоталилиги м икроорганизм лар ҳаётига катта таъсир кўрсатади. Муҳитнинг рН и таъсирида микроорганизм ферментларининг активлиги ўзгарадқ Масалан, бир турдаги ачитқилар кислотали муҳитда этил спиртини ва бироз глицерин ҳосил қилади, ишқорий муҳитда эса глицериннинг миқдори кўпаяди, спиртники эса кўпаяди. Муҳитнинг рН и ўзгариши микроб ҳужайрасииинг ўтказиш хуусиятига таъсир этади Ҳ а р х и л м и к р о о р г а н и з м л а р м у ҳ и т и н и н г т у р л и р Н л а р и г а мослашганлар. Кўпчи ли к моғор ва ачитқиларга кам кислотали 3-6 рН ли муҳит қулайдир. Бактериялар 6,5-8 рН да , нейтрал ва кам ишқорли му ҳ итда я х ш и ў с а д и л а р . К ў п ч и л и к б а к т е р и я л а р н и н г р и в о ж л а н и ш и р Н 4 - 9 чегарасида бўлади, моғорлар кенгроқ 1-2 дан 11гача диапазонда ўсади. Ҳар бир микроорганизм ўзига хос рН чегарасида ривожланади. Чегарадан рН пастроқ ёки юқорироқ бўлса микробларнинг ҳаёти сустлашади. Кўпчилик микроорганизмлар учун кислотали муҳит ишқорли муҳитга нисбатан зарарлироқ бўлади, айниқса чиритувчи бактериялар учун кислтали муҳит зарарли. Ҳаёт жараёнида кислота ҳосил қилувчи микроорганизм сут ачитқи ва сирка ачитқи бактериялар кислотали муҳитга анча бардошли бўладилар. Баъзи микроорганизм ўзлари ҳим муҳитнинг рН ини ўзгартира оладилар. Чунки улар ҳаёт жараёнида турли рН ни ўзгартирадиган моддалар ҳосил қилади. Баъзи микроорганизм муҳитда маълум миқдорда кислота тўплаб, ўзларининг метаболизм маҳсулотларидан ҳалок бўладилар, бошқа микроорганизмлар эса муҳитнинг рН ини ўзларига маъқул бўлган томонга ўзгартирадилар. Масалан, ачитқилар кислотали муҳитда нейирал маҳсулот э ти л с пи рт ин и иш ла б чи қа ди ла р, н ей тр ал м у ҳи тд а эс а ав ва л си рк а кислотасини ҳосил қилиб, рН ни оптимал даражага тушириб, кейин спирт уларнинг ҳаётини ўзимизга маъқул томонга бошқариш мумкин, уларни ривожлантириш ёки ўсишини тўхтатиш мумкин. Масалан, чиритувчи бактерияларни кислотали муҳитга бўлган салбий муносабатларини билган ҳолда баъзи маҳсулотлар сирка кислотасини қўшиб маринадланади ёки т у з л а н а д и . Т у з л а н г а н к а р а м в а б о ш қ а с а б з а в о т л а р д а с у т а ч и т қ и ч бактериялари ривожланиб ҳосил қилган сут кислотаси ҳисобига рН-ни камайтиради. Муҳитнинг оксидловчи-қайтарувчи шароитлари микроорганизмлар ҳаётида катта аҳамиятга эга. Муҳитдаги оксидланган ва қайтарилган м о д д а л а р н и н г б и р - б и р и г а н и с б а т а н м и қ д о р и м у ҳ и т н и н г о к с и д л о в ч и - қайтарувчи потенциал ўлчами билан белгиланади, муҳитнинг рН ига боғлиқ. Муҳитдаги оксидланиш-қайтарилиш шароитларини r Н2 деб белгиланади. r Н2 бу муҳитдаги молекуляр водороднинг босимини (атм) манфий логарифми . Манфий логарифм тескари белги билан олинади. Баъзи микроорганизм қисқа бошқалари кенг r Н2 чегараларида ўсади. Муҳитдаги оксидланиш-қайтарилиш шароитларини ўзгартириб, микроорганизмнинг р и в о ж л а н и ш и н и с у с а й т и р и ш ё к и т е з л а ш т и р и ш в а к у л ь т у р а л а р н и н г физиологик активлигини ҳам ўзгартириш мумкин.

www.arxiv.uz Микроорганизмлар билан курашиш учун ишлатиладиган заҳарли моддалар антисептиклар дейилади. Уларнинг микроорганизмларга таъсири уларнинг миқдори ва таъсир этиш муддатига боғлиқ. Кўпчилик заҳарлар жуда о з м и қ д о р д а м и к р о о р г а н и з м л а р г а и ж о б и й т а ъ с и р э т а д и . З а ҳ а р л и моддаларнинг миқдори ошиб борса, уларнинг ҳаёт жараёнлари тўхтаб кейин ўладилар . Заҳарли моддаларнинг микроорганизмларга таъсири яна бошқа омилларга ҳам боғлиқ: рН , температура, кимёвий таркиб. Анорганик бирикмалардан оғир металлар тузилади, айниқса симоб ва к у м у ш т у з л а р и м и к р о о р г а н и з м л а р г а ж у д а к у ч л и з а ҳ а р д и р . Б а ъ з и металларнинг ионлари (кумуш, олтин, мис, рух) жуда оз миқдордаги аниқлашга илож бўлмайдиган концентрацияси ҳам микроорганизмларга зарарли таъсир кўрсатади. Кўпчшгак оксидловчи моддалар: хлор, азон, водород пероксиди, йод, калий перманганат; минерал кислоталардан: бор, сульфид, фтор- водородли кислоталар ва газлардан эса : карбонат ангидрид, водород сульфид, сульфид ангидрид микроорганизмларга бактероцид заҳарли таъсир этади. Муҳитдаги 20-30 % карбонат ангидрид кўп микроорганизмларнинг р и в о ж л а н и ш и н и с у с т л а ш т и р а д и , 5 0 - 8 0 % к а р б о н а т а н г и д р и д микроорганизмларнинг ривожланишини тўхтатади, баъзиларда эса ўлдиради. Шунинг учун карбонат ангидрид кўпчилик озиқ-овқат маҳсулотларини сақдашда қўлланилади. Гўшт ва гўшт маҳсулотларини сақлайдиган хоналар ҳавосида 10% карбонат ангидрид бўлса, маҳсулотларни 2-3 марта узоқроқ сақлаш мумкин. Карбонат ангидриднинг кўпроқ миқдори маҳсулотлар сифатини туширади. Б а ъ з и о р г а н и к б и р и к м а л а р : ф е н о л , ф е з о л , ф о р м а л и н микроорганизмлар учун кучли заҳарлардир. Бактерияларнинг вегетатив ҳужайралари 2-5% фенол эритмасида ўлади, уларнинг споралари эса 5% эритмасида икки ҳафта давомида туради. Ми кр об ла р уч ун с пи рт ла р, ор га ни к ки сл от ал ар да н: с ал иц ил , м ой , сирка бензой, сарбин кислоталар заҳарлидир. Эф ир м ойлари, ошловчи моддалар ва кўпчилик бўёқдар ҳам микроорганзмларга заҳарлидир. Антисептиклар ҳужайра ичига кириб, пратоплазма моддаларига т а ъ с и р э т и б , у л а р н и қ а й т а р и б б ў л м а с д а р а ж а д а ў з г а р т и р и б микроорганизмларни ҳалок қиладилар. Антисептикларнинг таъсир этиш п р и н ц и п и ҳ а р х и л . О ғ и р м е т а л л а р т у з л а р и , с п и р т л а р , ф е н о л протоплазманинг оқсил моддаларини каогуляция қиладилар. Кислота ва и ш қ о р л а р о қ с и л л а р и н и г и д р о л и з э т а д и л а р . К ў п ч и л и к з а ҳ а р л а р ферментларни ем ириб юборадилар. Хлор, азот, водород пероксид протоплазманинг оксидланиш жараёнини ўзгартиради. Микроорганизмларга ўзларининг метаболитлари ва бошқа микроорганизмларнинг метаболитлари заҳарли таъсир этадилар. Маълум антисептикларнинг муҳитдаги миқдорини секин аста ошириб борилса, микроорганизмлар уларга мослашиб

www.arxiv.uz олишлари мумкин. Антисептиклар тиббиётда, қишлоқ хўжалиги ва саноатда қўлланилади. Антисептиклар одамлар учун ҳам зарарли бўлгани сабабли озиқ-овқат саноатида кам ишлатилинади . Фақат инсонга кам таъсир этувчи моддаларни ва маҳсулотни ишлатиш олдидан осон ажралиб чиқадиган антисептикларни озиқ-овқатларга ишлатиш мумкин. Гўшт, балиқ пишлоқни дудлашда тутун а н т и с е п т и к х у с у с и я т и г а э г а , ч у н к и у н д а ф е н о л , к р е з о л , с м о л а л а р , формальдегид ва органик кислоталар микроорганизмлар учун заҳарлидир. Микроорганизмларга биологик омилларнинг таъсири Табиий шароитларда микроорганизмларнинг турлари алоҳида ўсмай биргаликда ўсадилар. Улар орасида ҳар хил муносабат туғилиши мумкин. Баъзан икита ёки бир нечта организмнинг биргаликда ҳаёт кечириши улар учун яхши ва фойдали бўлади. Бундай турдаги муносабатни симбиоз дейилади. Симбионтлар бир бирлари билан қисман метаболитлари билан алмашадилар. Масалан, кефир замбуруғларида сут ачитқич бактериялар ва ачитқилар симбиозда яшайдилар. Сут ачитқич бактериялари сут кислотасини, ачитқилар эса витаминларни ҳосил қилиб, улар ўзаро метаболитлари билан алмашадилар. Ўсимликлардаги симбиознинг ёрқин мисоли лишайлар. Улар моғор замбуруғлари ва сув ўтларининг симбиози натижасида бунёд бўлганлар. Биринчиси гетеротроф бўлиб органик модалардан , иккинчиси эса автотроф бўлиб, минерал моддалардан озиқланади. Алоҳида моғор замбуруғи ва сув ўтлари ўша шароитларда ўса олмайдилар. Юқори ўсимликлар ва бактерияларнинг симбиози мисоли : дуккакли ўсимликлар ва туганак бактериялари. Кўпинча ҳайвон ва бактериялар ўртасида симбиоз муносабати учрайди. Масалан, Африкадаги парранда-асалхўрдан бошқа ҳеч бир ҳайвон асаларилар мумини ўзлаштира олмайдилар. Асалхўр ичакларида эса маҳсус бактериялар яшаб, мумни парчалайди. Яна мисол: куя , термит ва (бошқа ҳашаротлар : ёғоч, соч, юнг ва бошқа материалларни еганда ичакларидаги микроблар ўша материалларни парчалайдилар. Микроорганизмалар қийин ҳазм бўладиган материалларни парчалаб, эгасининг организми ўзлаштиришига ёрдам берадилар. Кўпчилик уй ҳайвонлари ҳам (сигар, от, қўй, эчки ва бошқалар) клетчатка парчаловчи микроорганизмлар ёрдамида дағал озуқаларни ўзлаштира оладилар. Агар бир организм иккинчисининг ҳисобига ривожланса, ва биргаликдаги ҳаётда фойдани фақат бир организм олса, муносабатларини «паразитизм» - деб аталади. Масалан, ўсимликлардан зарпечак, дарахтлардаги замбуруғлар паразитлардир.Ўсимлик ҳайвон ва одамларда юқумли касаллик қўзғатувчи микробларнинг ҳаммаси паразит. Джек Лондон "Алая чума" китобида юқори даражада ривожланган цивилизация юқумли касалдан йўқ бўлиб, яна ҳаёт тош давридан бошланган. Аммо ҳаётда бундай бўлмайди, чунки эпидемиялар кўп давлатларни ҳонавайрон қилсада, бутун цивилизацияни йўқ қила олмайди.

www.arxiv.uz Ўсимликлар ва ҳайвонлар дунёсида бутун биологик турни йўқота оладиган фожеали эпидемия бўлмайди. Эгасини бутунлай қириб юбориш паразитлар учун фойдаси йўқ. Чунки эгаси тарик турса, паразитларга ҳам овқат, ҳам уй тайёрдир. Эгаси ўлганда унинг танасидаги ҳамма ёки кўпчилик паразитлар ўлади. Аммо табиатда кўп ҳайвонларни ўлдирувчи вайронали эпидемиялар (эпизоотиялар) бўлиб туради. Микроорганизмлар орасида шундай муносабатлар ҳам бўладики, биринчи микроорганизмнинг ҳаёт кечириши иккинчисини ривожланишини таъминлайди. Бундай муносабатлар метабиоз деб аталади. Масалан, сутдаги микроорганизмларнинг алмашинувида сутда биринчи бўлиб сут ачитқич бактериялари ривожланиб, муҳит рН ни пасайтиради ва моғор замбуруғлари ривожланишига шароит туғдиради. Замбуруғлар эса ачитқичларга, улар чиритувчи бактерияларига метаболитлари туфайли бирин-кетин ривожланишлари учун қулай шароитлар яратади. Яна мисол: ачитқилар қандай субстратларда қандни спиртга айлантиради.Спиртли муҳитда эса сирка ачитқич бактериялар спиртни сирка кислотага айлантиради, сўнг моғор замбуруғлари уни карбонат ангидрид ва сувгача парчалайдилар. Микроорганизмлар ўртасида антогонизм муносабатлари ҳам мавжуд. Бунда бир турдаги микроб иккинчисига салбий таъсир этиб, уларни ўлдиради. Микроорганизм антогонизмининг сабаби турлидир. Баъзан озуқада бир микроб икинчисига нисбатан тезроқ ривожланиб, иккинчисига озуқа етишмай, ўсмай қолади. Бошқа вақт микроорганизм озуқанинг рН ини ўзгартириб, икинчи микроорганизм учун ноқулай шароит яратади. Масалан , сут ачитқич бактериялари чиритувчи бактерияларга нисбатан антогонистдир. Бу хосса сабзавотларни тузлашда кузатилади. Тузланган маҳсулотларда сут ачитқич бактериялари ривожланиб, чиритувчи бактериялардан сақлайди. И.И.Мечников сут ачитқич бактериялари чиритувчи бактериялар учун антогонистлигини биринчи бўлиб аниқлаган ва инсон умрини узайтириш учун ҳар куни ётишдан аввал бир стакан қатиқ ичиш керак деб тавсия қилган. Петри чашкаларига озуқа моддали агарни қуйиб унинг юзасида бир вақтда турли микроорганизмлар ўстирилса, кўпинча антогонизм хоссасини кузатиш мумкин. Антогонист - микроб колониясини атрофида стерил зоналар шу антогонистга нисбатан сезгир микроорганизмлар ўса олмаган зоналар ҳосил бўлади. Антибиотиклар ва уларнинг хусусиятлари Кўпчилик антогонист микроблар ташқи муҳитга ўзига хос кимёвий моддаларни чиқариб, улар ёрдамида бошқа микроорганизмларни ҳалок қиладилар. У моддалар антибиотиклар дейилади. Антибиотик ҳосил қилувчи микроорганизмлар табиатда кенг тарқалгандир. Улар бактерия, моғор замбуруғлари ва актиномицетлар орасида учрайди. Баъзан бир микрорганизм бир нечта антибиотик чиқаради.

www.arxiv.uz Ҳозирги замонда жуда кўп турдаги антибиотиклар ажратиб олинган ва ўрганилган. Дунёда антибиотик институтлари лабораториялари бунёд бўлган ва " антибиотиклар" фан соҳаси сифатида шаклланди. Антибиотикларнинг кимёвий таркиби турли. Уларнинг ажралиб турадиган хусусияти микроорганизмларни танлаб (специфик), таъсир қилишларидир. Бу демак ҳар бир антибиотик фақат маълум микроорганизмга таъсир этади, специфик антимикроб спектр таъсири билан ажралиб туради. Баъзи антибиотиклар моғор замбуруғларини, ҳамда бактерияларни ўлдиради. Антибиотиклар яна фақат грамманфий ва граммусбат бактерияларга таъсир к ў рсатади. Баъзи антибиотиклар ўзларига нисбатан сезгир микроорганизм ҳаётини сустлаштириб, кўпайишини тўхтатади. Бундай таъсир бактериостатик (бактерияларга нисбатан) фунгистатик (моғорларга нисбатан) аталади. Бошқа антибиотиклар микроорганизмларни ўлдиради ва улар таъсирини бактерицид ёки фунгицид дейилади, баъзи антибиотиклар микроорганизмни ўлдиришидан ташқари уларни ҳужайрасини эритиб, (лизис қилиб) юборадилар. Антибиотиклар таъсирининг эффективлиги кўпгина омилларга - антибиотик концентрациясига, таъсир муддатига , температурага, муҳитнинг таркибига ва ҳоказоларга боғлиқ. Кўпчилик антибиотикларнинг активлиги кислоталар, ишқорлар ва оксидловчи моддалар таъсирида йўқолади. Баъзи антибиотиклар ёруғлик УБ нурлар иссикдик ва бошқа нурлар таъсирида парчаланадилар. Агар узоқ муддат давомида оз миқдордаги антибиотик билан унга сезгир микроорганизмга таъсир этилса, ўша микроб антибиотикка чидамли бўлиб қолади. Антибиотиклар тиббиёт ва қишлоқ хўжалигида кенг қўлланилади. Пенициллин кучли бактероцид таъсирига эга, у кўпгина патоген бактерияларни, айниқса граммусбат кокларни (пневмокок, стрептокок, стафилококларни ) ўлдиради. Стрептомицин пенициллинга нисбатан камроқ антимикроб спектр таъсирига эга. У ҳам граммусбат ҳам грамманфий бактерияларга (сил, терлама, паратиф, дизентерия ва бошқа касалликлар қўзғатувчиларига) актив таъсир қилади. Грамицудин стафилокок ва стрептокок ларга қарши жуда эффективдир. Ауреомицин, окситетрациклин, неомицин, синтомицин, рондомицин, линкомицин ва бошқалар ҳам турли касалликларни даволашда қўлланилади. Антибиотиклар қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши ишлатилади. Антибиотиклар кам микдорда консервалар тайёрлашда ипшатилинади. Ўсимликлардан олинган антибиотиклар фитонцидлар деб атлади . Саримсоқ пиёз, ер қалампири фитонцидлари айниқеа активдир. Фитонцидлар табиатда кенг тарқалган эфир мойлари, смола, гликозидлар антибиотик хусусиятига эгадирлар. Фитонцидлар ҳам антибиотиклар каби специфик таъсир этиш хусусиятига эга. Уларнинг кимёвий таркиби турли. Инсон ва ҳайвоннинг турли тўқималари ва органлари ишлаб чиқарадиган антибиотик моддалар лизоцим, эритрин, экмолин деб номланади. Лизоцим тухумнинг оқида, кўз ёшида, оғиз бўшлиғидаги сўлакда,

www.arxiv.uz жигарда, тоза терида бўлади. Лизоцим ўзига нисбатан сезгир микроорганизмни ўлдиради. Эритрин - ҳайвон қони эритроцитларидан олинадиган модда. У бактериостатик активлиги билан дифтерия таёқчаларини , стафилокок, стрептокок л арга бактериостатик таъсир кўрсатади. Экмолин - балиқ тўқималаридан ажратилган модда. У ичак касалликларини келтирувчи бактерияларга қарши активдир.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557. 9. Производство атибиотиков /Под. ред. С.М. Новешини и др. М., 1970. 10. Хакимова Ш.И . «Шаробчилик микробиологияси». Тошкент. ТКТИ. 2001. 11. Абдуллаев Р., Сафаров К., Аҳмедов Й., Асомов Д. Ўсимликлар биохимиясидан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1994. 12 . Гариев Б.Г. Микробиологиядан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1985. 13. Давронов Қ.Д,. Хўжамшукуров Н.А. Техник микробиология – маъруза матнлари. Тошкент-2003 ТошДАУ. 14. Фёдоров.М.В. Микробиология. Тошкент «Ўқитувчи техник микробиология. Тошкент. 2003.» 1966. 15. К.А. Мудрецова-Висс. Микробиология. М.: «Экономика». 1978. 16. Вербина Н.М., Каптерева Ю.В. Микробиология пищевых производств. М, ВО «Агропромиздат». 1988. 17. Асонов Н.Р. Микробиология. Москва . ВО «Агропромиздат» 1989. 18. С .В.Нецепляев. А.Я Панкратов. «Лабораторный практикум по микробиологиии пищевых продуктов животного происхождения» М., Агропромиздат 1990. 19 . Заварзин Г.А. Введение в природоведческую микробиологию. Книжный дом Университет, 2001, -С.256.

Похожие

Физиологик фаол модда антибиотикларни олиш технологияси

Тула кийматли оксиллар

Синтрофия

Углеводларнинг организм учун ахамияти

Жиловланган микроблар