Синтрофия - Биология - Рефераты

Синтрофия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47.810546875 KB

Синтрофия Режа: 1. Бактериялар ва ачитқилар турли популяциялар 2. Микроорганизмлар табиатда 3. Трансформация механизми қандай

Синтрофия Озиқ моддалар ассимилляциясининг фундаментал жараёнлари барча тириклик оламининг ягоналигини ва бир ҳужайралилар овқат ҳазм қилиш тизимининг такомиллашганини ифодалайди. Популяциялар ва биоценознинг кўпгина қизиқ хусусиятлари бундан далолат беради. Бу ерда бир хил ва турли хил микроорганизмлар ўртасида фақатгина рақобат ва яшаш учун кураш эмас, балки икки томонлама фойдали, масалан, озиқа муҳитини бирин-кетин қайта ишлаш сингари муносабатлар ҳам қарор топади. Г.А.Заварзин ва Е.А.Бонч-Осмоловская ҳали фанга номаълум бўлган ҳодиса - ҳар хил турдаги микробларнинг ўзига хос ўзаро ёрдами тўғрисида хабар бердилар. Маълум бўлишича, бундай микроорганизмларнинг биргаликда ҳаёт кечириши, озиқланиши, яшаши ва ривожланиши мумкин бўлиб, бундай турдаги микроблар якка ҳолда ушбу муҳитда яшай олмас экан. Бундай ҳодиса "синтрофия" номини олиб, бу бирга бир вақтда озиқланиш деган маънони билдиради. Ҳамкорликнинг намунавий мисоли (ёки симбиози) бевосита эсга тушаверади. Буни биринчилардан бўлиб фитонцидлар тўғрисидаги таълимот асосчиси Б.П.Токин тушунтириб берган эди. Олимлар узоқ вақт мобайнида зулук томонидан сўриб олинган қон унга озиқа бўлишини тушуна олмаганлар, дейди Б.П.Токин. Ўзга қон мураккаб кимёвий таркибга эга бўлгани сабабли, у дастлаб ўзгариши, кейин эса бу модда бирмунча соддароқ кўринишда зулукнинг ҳужайралари томонидан ўзлаштирилиши мумкин, холос. Бироқ, зулукда бундай ўзгаришлар учун зарур бўлган ферментлар йўқ. Ҳўш, унда нима бўлиши мумкин? Зулукда Pseudomonas girudinie деган бактерия яшайди. У - зулук учун жуда мурувватли... бактерия бўлиб, ишлаб чиқараётган ферментлари ҳисобига сўрилган қонни ҳазм қилишда зулукка ёрдам беради. Pseudomonas бошқа микроблар учун ҳалокатли бўлган модда ажратиб (Б.П.Токин уларни фитонцидлар деб атайди) чиқариши билан зулукнинг ичагида якка ҳукмрон,

хўжайин бўлиб олиб бошқа ҳеч бир бактерия билан ифлосланишига йўл қўймас экан. Шунинг учун зулукнинг ичаги ҳар доим ниҳоятда тоза бўлиб, унинг қон сўриши оқибатида ҳеч қачон касаллик келиб чиқмайди. Илмий тиббиёт кўпгина касалликларни даволашда бекорга зулукдан фойдаланмайди... Ферментёрларда ўстириладиган микроблар тўплами бир турдаги организмлар популяциясидир. Саноат микробиологияси учун бундай популяцияларнинг мавжудлиги ва миқдор жиҳатдан ўсиши алоҳида қизиқиш уйғотиши қонуний эканлиги барчага тушунарли. Оқсил синтез бўлишида ДНК (дезоксирибонуклеин кислотаси) ва РНК (рибонуклеин кислотаси) аҳамиятига оид кашфиёти учун Ф.Жакоб билан биргаликда Нобель мукофотига сазовор бўлган Ф.Моно бу жараённи математик ифодалаб берди. Ф.Моно янги озиқа муҳитида экилган микроблар ўсиши динамикаси ва ривожланишининг асосий босқичларини эгри чизиқлар тарзида тасвирлаб берди. Бу тўғрисида 5-расм тасаввур қилиш имконини беради. Бу эгри чизиқлар билан популяциянинг сон жиҳатдан муайян вақт ичида ўзгариши ҳар хил синф ва туркумлар орасида - бактериялардан тортиб юксак ҳайвонларгача - ўхшашлиги маълум бўлди. 1 2 3 4 5-расм. Бактерия ривожланишининг эгри чизиқ тарзидаги кўриниши: 1 - бошланғич (лаг) босқич; 2 - логарифмик босқич; 3 - турғунлик босқичи; 4 - ўлиш босқичи.

Бактериялар ва ачитқилар турли популяциялар Бактериялар ва ачитқилар турли популяциялари ўсишининг асосий босқичлари (ёки фазалари) қандай хусусиятларга эга? 1. Лаг фаза ёки тезлашувнинг бошланғич босқичи. Бу даврда ҳужайралар янги яшаш муҳитига мослашади, ўсади ва кўпайишга тайёрланади. 2. Жадал кўпайишнинг логарифмик фазаси. Ҳужайралар миқдори геометрик прогрессия бўйича кўпая боради. Бу нима дегани? Масалан, эски таниш ичак таёқчасида ( Escherichia coli) ҳар 20 минутда оналик ҳужайраси иккига бўлинади. Кейинги бўлинишда ҳар қайси бактерия тўртта ҳужайра ҳосил қилади, ундан кейин яна 20 минут ўтгач саккизта бўлиб шаклланади ва шу маромда давом этаверади. Олимларнинг ҳисоб-китобларига қараганда, биргина бошланғич ҳужайра ўзининг уч кун кўпайиши натижасида унинг насли ниҳоятда улкан миқдорни ташкил этади, унинг биомассаси эса бутун сайёрамиздаги тирик мавжудотларнинг оғирлигидан ҳам ошиб кетган бўлар эди. Бироқ, аслида жараён биз тасаввур этгандан бошқачароқ кечади (ҳайриятки, шундай), албатта: ўсишнинг логарифмик фазаси унчалик узоқ давом этмайди. Аммо бу кўрсаткичлар барибир популяцияларнинг логарифмик фазада ўсиш суръати хусусида тасаввур беради. Фазанинг иккинчи ярмида салбий тезлашув деб номланган (расмда бу кўрсатилмаган) давр бошланади; ўсишнинг эгри чизиғи унча тик кўтарилмайди. Ҳужайралар кўпайиши ва улар миқдорининг ўсиши секинлашади. Чунки бактериявий суюқликда озиқа моддалари камайиб боради, унда бактерияларнинг ҳаёт фаолияти учун зарарли бўлган чиқиндилар кўпая бошлайди. 3. Мувозанат фазаси ёки максимал турғунлик фазаси. Бунда туғилаётган ва ҳалок бўлаётган (ўлаётган) ҳужайралар миқдори тахминан тенглашади. 4. Ҳужайраларнинг ёппасига ҳалок бўлиш фазаси. Озиқа муҳити янгиланиб турилмаган шароитда ҳужайраларнинг ўсиши ва ривожланиши даврийлиги (цикли) ана шундай кечади.

Микроблардан янада кўпроқ биомасса ва маҳсулот олиш мақсадида жараённи вақти-вақти билан тўхтатиш технологияси кам самаралидир. Шунинг учун ҳам озиқа ачитқиси ишлаб чиқариш заводларида биомассани конвейер усулида ажратиб олишнинг узлуксиз жараёни қўлланилади. Бу технология билан ачитқи етиштириладиган аппаратларда популяциялар максимал ўсишининг турғунлик босқичини ҳар доим сақлаб туришга ҳаракат қилинади. Ҳар бир илм чўққиси жуда катта куч билан эгалланади. Қолаверса, улар кесишадиган жозибадор йўллар ҳамда тушунарсиз ва номаълум ҳаёт сирларини келажакда билишнинг янада янги қирралари очилаверади. Авлоддан-авлодга ўтадиган наслий ахборотнинг моддий асосларини тадқиқ қилиш биология фанида эришилган чўққилардан бири деб қаралиши мумкин ва у бевосита микроорганизмларни ўрганиш билан боғлиқдир. Молекуляр биологиянинг ҳақиқий Эверести деб, ДНК ва РНК ролининг аниқланиши, ДНК қўш спиралининг кашф этилиши, генетик коднинг ечилиши ва ниҳоят, асримиз бўсағасида одам геномини тўла ўқиб чиқилишини айтиш мумкин. Бактерия, вирус, эндиликда эса, ачитқилар бу муаммоларни ечишдаги илмий тажрибалар учун асосий биологик восита сифатида хизмат қилганлар ва қилмоқдалар. Қадимги машҳур юнон файласуфи Гераклитнинг доно ибораларидан бирида шундай дейилади: "Нарсаларнинг келиб чиқиши ва ривожланишини билган кишигина, уларнинг моҳиятини тушуниб етиши мумкин". Бу фикрга амал қилган ҳолда микроб ҳаётини ўрганиш ҳозирги замон фани тараққиётида қанчалик муҳим ўрин эгаллаганлигини яхши билиш учун қисқача бўлсада, бир ҳужайралилар дунёсидаги наслий ахборотнинг ғаройиб йўллари билан танишиш зарур. Эслатиб ўтамиз, бактериал ҳужайра бўлиниш ёки куртакланиш йўллари билан кўпаяди, ҳар икки ҳолатда ҳам бир ҳужайрадан иккита ҳужайра вужудга келади ва уларнинг ҳар бири ўз ядросининг нусхаси генлар тўпламига эга бўлиши керак.

Организм ирсий белгисини сақловчи генлар мажмуи геном деб аталади. Бундан равшан бўладики, она ҳужайра ўзининг бўлиниши олдидан мутлақо бир-бирига ўхшаш геномга, бошқача айтганда, икки нусха икки занжирли ДНК молекуласига эга бўлиб, улардан бирини қиз ҳужайрага бериши, иккинчисини эса ўзида қолдириши мумкин бўлади. Маълум бўлишича, микроорганизмнинг вужудга келишидан бошлаб барча ҳаёт фаолияти, жумладан модда алмашуви жараёни бир мақсадга - бўлғуси қиз ҳужайраси учун ўз ДНКсининг аниқ нусхасини синтез қилишга қаратилади. Шундан сўнг она ҳужайрада ДНКнинг иккитага ортиши тугаб, хромосомаларнинг айни нусхаси жуфтликнинг иккинчи нуклеотиди шаклланади ва ундан кейингина тўсиқ пайдо бўлишини тартибга солувчи тизимлар ҳаракатга келади ва тез орада ҳужайрани кўндалангига кесиб, уни иккига бўлиб қўяди... Генетик ахборот узатилишининг бундай жинссиз (уни яна вегетатив деб ҳам аталади) усули шунчалик такомиллашганлигига қарамай, ўзининг жиддий нуқсонларига ҳам эга. Кўпайиш жараёни эркак организмнинг қанчалик иштирокисиз (оталик хусусида бу ерда умуман гап кетмаяпти) ўтса, қиз ҳужайра фақат ягона она ролида намоён бўладиган она ҳужайранинг генларинигина мерос қилиб олиши мумкин. Ҳар икки янги ҳужайра - собиқ она ва қиз ҳужайралар - айнан бир хил бўлган генлар тўпламига эга бўлади. Хўш, авлоддан авлодга худди шу зайлда давом этаверса, яхшими-ёмонми? Бу ҳолатда бир ҳужайранинг сон-саноқсиз авлодлари мутлақо бир хил бўлиши керак эди. Орада фарқ бўлмаганлиги ва керакли материалнинг йўқлигидан табиий танланиш жараёнига ҳам ўрин бўлмас, оқибатда эса эволюциянинг муваффақиятга эришишига ҳеч бир имкон ҳам бўлмас эди. Бактериялар ва бошқа бир ҳужайралиларга жинссиз кўпайишнинг тириклик учун бундай хавфли, тараққиётга зид бўлган консерватив томонини енгишига нима ёрдам берди?

Табиат бундай мақсадлар учун баъзида ўзининг соддалиги билан ақлни шошириб қўядиган, баъзида эса хаёлга ҳам келмайдиган бевосита усулларни кашф қилди. Энг аввало мутациялар хусусида, яъни қиз ҳужайраларига мерос бўлиб ўтадиган бир ёки бир қанча генлар таркибида у ёки бу даражадаги жиддий ўзгаришлар тўғрисида айтиб ўтиш керак. Микроорганизмлар табиатда Микроорганизмлар табиатда, табиий яшаш шароитида турли хил физикавий, кимёвий ва бошқа омиллар таъсирига учрайди. Улардан кўпчилиги - қуёшнинг ультрабинафша нурлари, озиқа муҳити таркибидаги кимёвий бирикмалар, ҳарорат ва рНнинг ўзгариши, ҳатто ўша ҳужайранинг ўзи синтез қиладиган маҳсулотлар ҳам мутаген бўлиши мумкин. Бошқача айтганда, мутациянинг келиб чиқиши - генлар таркибининг ўзгариши - бир ёки бир неча жуфт нуклеотиднинг тушиб қолиши ёки қўшилиши, уларнинг алмашиши, жойини ўзгартириши ва ҳоказолар билан боғлиқ бўлади. Агар она хужайра хромосомаларининг нусха кўчиришини (икки марта кўпайишини) тартибга солувчи фермент (ёки ферментлар) нуклеотидларнинг кетма-кетлигида "хатога" йўл қўйса, қиз хужайра ДНКси молекулаларида мутация пайдо бўлиши мумкин. Бундай ҳолатнинг ҳаммасида ҳам мутациялар алоҳида генларнинг ёки бутун бир геномлар функциясининг ўзгаришига олиб келади. Натижада бир ёки бир неча пайдо бўлгандан кейин организм илгариги қандайдир белгиларни йўқотиши ёки янги белгилар, хоссалар ва имкониятларга эга бўлиши мумкин. Бироқ, мутациялар эҳтимоллиги жуда оз. Айрим микроорганизмларда ўн минг ҳужайрадан бирида, бошқасида эса ўн миллиард ҳужайрадан бирида мутация пайдо бўлиши мумкин. Бундан ташқари бу мутацияларзарарли ёки кераксиз янги аломатлар ва хоссаларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин; уларга эга бўлган ҳосилалар табиий танланиши жараёнида яроқсизга чиқарилади. Популяциялар таркибида тасодифий мутациялар фойдали

белгиларини олган жуда кам миқдордаги организмлар сақланиб қолади. Бу белгилар табиий муҳитнинг ўзгарувчанлигига анчагина мослашган янги штаммларнинг вужудга келишига ёрдам беради. Ўсимликлар, ҳайвонлар ва жинсий йўл билан кўпаядиган бошқа организмлардан, уларнинг ота-оналари хромосомалари (ва геномлари) қўшилиши, хусусан, оталик ва оналик (кроссинговер) генетик материалининг чангланиши орқали чатишуви туфайли авлод олинади. Бундай рекомбинацияларда, яъни янги комбинацияларда, деб ёзади профессор С.А.Алиханян, "аллақачон мавжуд ахборотни тўплаш ва унинг аралашуви, бунинг устига, ахборот миқдори ўзгармай, балки унинг сифати, яъни полинуклеотид занжирининг (ДНКнинг) чекланган соҳасидаги нуклеотидлар кетма-кетлиги ўзгарадиган" комбинацияси бўлиб ўтади. Натижада болалар фақат ота-оналари, аждодларининг у ёки бу белгиларинигина эмас, балки уларда янгидан бошқачароқ жойлашган бир қанча генларнинг ўзаро бир- бирига таъсири оқибатида вужудга келган мутлақо янгича белгиларни мерос қилиб олишлари мумкин. Буларнинг барчаси авлодларнинг ўзгарувчанлигини ва эволюциянинг тезлашувига анча-мунча имкониятлар яратади. Жинссиз кўпаядиган организмлар бундай имтиёздан маҳрум. Бактерияларда ДНКнинг атиги биргина молекуласи бўлиб, у ҳеч бир аралашувсиз ташқаридан кириб келадиган "бегона" геном тажовузисиз қиз ҳужайрасига аниқ нусхасини беради. Демак, ҳужайра бўлинишида рекомбинация бўлмайди, мақолда айтилганидек, бир қўл билан чапак чалиб бўлмайди-да! Демак, рекомбинация бактериялар ва микроорганизмларга батамом ёт ҳодиса деб тушуниш мумкинми? Йўқ, асло. Рекомбинациялар - кўринмаслар оламида доимий амал қиладиган генетик ахборот алмашув воситасидир. Бироқ уларни амалга ошириш шакллари бу ерда бошқачароқ, ҳамда бир турдаги организмлар доираси билан қатъий чекланган эукариотларнинг

жинсий жараёнларига қараганда рекомбинациялар учун материал етказиб бериш йўллари анча кенг ва турли-тумандир. Бунинг яққол мисоли сифатида бактерияларнинг атроф муҳитдан ўзга ДНКни ютиб, ўзиникини ажратиб чиқариш каби ғаройиб қобилиятини айтиш мумкин. Бундай ҳодиса трансформация деб аталади. Ўзга штамм ДНКси таъсири остида бошқа бир штамм наслининг пайдо бўлишига олиб келади. Бактериялар трансформацияси хусусиятлари тўғрисида биосферада генетик ахборот алмашуви муаммолари бўйича мутахассис, профессор Т.И.Тихоненко айтганидек, тажрибаларнинг кўрсатишича бактериялар бир томондан атроф муҳитдан ўзга жинсли генларни қидиради, бошқа томондан эса ўз генларини атроф муҳитга ажратиб чиқаради. Шу билан фақат биргина хромосома мавжудлиги каби туғма камчилик ва шу сабабли хулосалар ҳаёт учун муҳим кроссинговер йўқлигининг ўрни қопланади. Трансформациялар қанчалик тез содир бўлиб туради? Бу ҳодиса прокариотлар орасида табиий шароитда кенг тарқалган; улар ҳайвонлар организмида ҳам бўлиб туради; унда ҳаёт кечирадиган турли микроорганизмлар фаол равишда генетик ахборот алмашадилар ва янгича хоссага эга бўладилар. Трансформация механизми қандай? Ривожланиш даврида кўпгина бактерияларда, қачонки мембрананинг ҳужайра девори иккиланма тузилишга эга бўлган ДНК учун (бироқ нуклеин кислотасининг бошқа шакли учун эмас) ўтказувчан бўлганда, вақти-вақти билан алоҳида ҳолат вужудга келади. Ҳужайра бу ҳолатда асосли деб аталади, у ташқи муҳитдан одатдагидан 100-500 марта кўп ўзга жинсли ДНКни ютиш қобилиятига эга, бундай ДНКнинг умумий миқдори эса унинг ўзиникига нисбатан 100-150 фоизга етиши мумкин. Асос ҳужайра дастлаб атрофга алоҳида оқсил чиқаради ва у ўзга жинсли ДНК билан мустаҳкам боғланади, шундан сўнг бу молекула ипни бир учидан тортгандек ҳужайра томон сурилиб келаверади. Бу биокимёвий чигирнинг

ҳаракат тезлиги етарли даражада юқори ва секундига 55 нуклеотидгача етади.

Хўш, ДНК атроф-муҳитда қаердан пайдо бўлади? Биринчидан, ДНКни жадаллик билан синтез қилувчи ҳужайралар унинг бир қисмини атрофга ажратиб чиқаради, айниқса, ҳужайра деворининг ўтказувчанлиги ортган даврда бу жараён фаоллашади. Шунинг учун муайян белгилари бўйича бир-биридан фарқ қилувчи микроорганизмларни биргаликда ўстириш жараёнида улардан бири ўз геномини бошқа микроорганизмнинг ДНКсига қўшиши ва унинг айрим белгиларига эга бўлиши мумкин. Иккинчидан, атроф муҳитга ҳалок бўлаётган ва парчаланаётган ҳужайралар ДНКлари ҳам ўтади. Тирик ҳужайралар бу ДНКларни ютади. Ютилган ДНКлар ҳужайрада нисбатан узоқ вақт полимер кўринишида сақланиши мумкин. Шуни айтиш керакки, ҳужайра ўзга жинсли ДНКга танқис озиқа - камёб азот, углерод ёки фосфорли озиқа сифатида қарамайди. Одатда ДНКнинг қарийб ярми ҳақиқатан ҳам парчаланиб кетади ва қуйи молекулали озиқ моддасига айланади, бироқ қолган қисми эса янги ирсий ахборот манбаи сифатида фойдаланилади. Воқеа жараёнини бир қадар соддалаштириш билан айтиш мумкинки, ҳужайранинг фермент тизими ўзга жинсли ДНКнинг иккиламчи спиралини бўшатади, уларни гўё "занжирли илгакчасини ечиб юборади", олинган бир пайли ипни бўлакларга бўлиб юбориш унчалик қийин бўлмаганлиги сабабли, бу жараённи ҳам муваффақиятли амалга оширади. Шундан сўнг ўзга генларни ўз ичига олган ҳар бир бўлакда матрицадаги каби ҳужайра нуклеотидларидан иборат бўлган иккинчи ҳалқа қурила бошлайди ва шу зайлда шаклланган қўш спирал бўлаги ҳужайра ДНКсига қўшилади. Бунда эукариотларда жинсий жараёнлар оқибатида бўлганидек, генлар рекомбинацияси бўладими? Ҳа, айнан шундай бўлади. Бироқ жиддий фарқлари ҳам борлигини унутмаслик керак. Эукариотларда жинсий кўпайиш жараёнида, рекомбинация одатда фақат бир тур ёки ҳеч бўлмаганда ўзаро бир-бири билан чатишаётган турлар доирасида бўлиб ўтади. Бироқ кейинги усулнинг кўпгина чеклашлари ҳам бор: фараз қилайлик, от билан эшакни

чатиштирганда насл бермайдиган хачир туғилади. Бактерияларда эса ДНКнинг тайёр блоклари алмашуви организмларнинг фақатгина бир тури орасида эмас, балки ҳар хил турлари, туркумлари, айрим ҳолларда эса оилалари ўртасида ҳам бўлиши мумкин. Бу эса ирсий хусусиятларнинг кескин ўзгаришига олиб келади ва эволюцияни тезлаштиради. Биз бактериялар трансформацияси тўғрисида батафсил ҳикоя қилишга кўп ўрин ажратмадик. Гриффит кашф этган ҳамда Эванс ва унинг ходимлари томонидан биокимёвий таҳлил қилинган бу ҳодисани чуқур ўрганиш асосида сўнгги йилларда организмдан ташқарида (қаттиқ озиқа муҳитида, Петри идишида, пробиркада) ДНКни ажратиб олишга имкон берувчи нозик усулни ишлаб чиқдилар ва уни турлар ўртасидаги тўсиқларни енгиб ўтиб, бошқа ҳужайраларга киритдилар. Бошқача айтганда, бактериялар трансформациясини ҳар томонлама тадқиқоти натижасида микроорганизмлар ирсиятини бошқариш, ген муҳандислиги, ҳозирги замон биотехнологияси томон илдам одимлар ташланди. Трансформация бактериялар ўртасида ДНК тайёр блокларининг бевосита, тўғридан-тўғри алмашувини таъминлайди. Бироқ табиатда бир бактериянинг бошқасига генлар ва ДНКнинг бутун бир блокларини (ёки бўлакларини) узатишининг бошқа усуллари ҳам борлиги маълум бўлди. Молекуляр биологлар ва генетиклар бу микроолам ҳаётидаги ғаройиб ҳодисаларда иштирок этувчиларни аниқлаш учун озмунча тер тўкмадилар. Бу қатнашчилар нафақат хоссалари, батафсил хусусиятлари, келиб чиқишларини эмас, балки бактериялар мудофаа тизимини бузувчи биофизикавий ва биокимёвий қурол ва аслаҳаларини аниқлаш, том маънода ҳужайраларнинг ўта муқаддас ҳисобланган нуклеотидлари ва ДНКларига кириб бориши, кўпгина авлодлар томонидан тўпланган наслий ахборот сақланадиган темир сандиқларни тешиб киради. Турмушнинг кўнгил тубида ётган сирларини англаб бориб, олимлар сабот билан табиатдан сабоқ оладилар, ҳатто унинг усулларини эгаллаб олишга интиладилар, агар иложи

бўлса, уни такомиллаштиришга, замонавий техника ва технология имкониятларига мослашга уринадилар. Тадқиқотлар ниҳоятда жадал ривожланади. Мисол учун, фақат плазмидалар тўғрисидаги билимлар йилдан-йилга қарийб икки баробар ортиб бормоқда, ҳар гал кутилмаган янги маълумотлар олинмоқда. Генлар ва ДНКнинг бутун бўлакларини тадқиқ қилиш жараёнида эришилган ютуқлар ва тушга ҳам кирмаган ахборотлар оқимининг жадаллиги суст деб бўлмайди. Масалан, сўнгги йилларда аллақачон маълум бўлган генларнинг тобора янги бўлган ҳусусиятлари ҳақида кўпгина нарсалар маълум бўлди. Масалан, эукариот генларининг нақшлилиги, вируслар ДНКси нуклеотидларининг бир хил кетма- кетликдалиги ва ҳоказолар аниқланди. Ҳеч бир оммабоп нашр бу каби қудратли кашфиётлар оқимини ёзиб, чоп этишга улгурмайди. Ҳеч ким чексизликни қамраб олишга қодир эмас. Шунингдек, китобхон эътиборини фан тараққиётининг энг бош йўналишларини белгиловчи таъсирга қаратиш билан унинг тармоқлари қанчалик сермазмун ва қизиқарли эканлигини уқтиришга ожизлик қиламиз. Шундай қилиб, ферментлар биосинтезини кодлайдиган, у ёки бу аминокислота ёки биологик фаол модданинг синтезини йўналтирувчи айрим генлар ёки генлар бутун бир гуруҳининг ташувчиси бўлиб вируслар (аниқроғи, бактерия вируслари - бактериофаглар) иштирок этади. Улар ҳужайра ичига ёриб кириб, унда тез кўпаяди, уни ейди, вайрон қилади ва эритиб юбориб, озодликка чиқиб олгач, бошқа ҳужайрага ҳужум қилишга интиладиган тажовузкор (биологлар уни вирулентли, яъни касаллик тарқатувчи деб аташади) фаглар эмас, балки анча беозор, мўътадил фаглардир. Уларнинг ДНКлари (ёки РНКлари) ҳужайрага ёриб кириб, хўжайин бактерия хромосомаларига ўрнашиб олади ва профагга айланади. Бундай қўшилишдан икки томон ҳам ютади. Заҳарланган ҳужайра ҳалок бўлмайди ва ҳатто қайтадан бундай фагларни юқтирмайдиган бўлади. Бактерия геномига жойлашиб олган фаг эса у билан бирга кўпаяди ва авлоддан авлодга ўтиб, шу зайлда популяцияларда тарқалади. Бунда профаг

(ёки провирус) ўзининг "бўрилик моҳиятини" йўқотмайди. Агар ўзининг геномида фагни ташувчи ҳужайра (бундай ҳужайралар лизогенлар деб аталади) яшаш учун ноқулай бўлган шароитга тушиб қолган тақдирда (масалан, муҳитда озиқа моддаларининг етишмаслиги ёки ультрабинафша нурлари билан нурланган пайтда) фаг "ювошлигини" унутиб, ўзи ичида яшаб турган ҳужайрани вайрон қилади. Фагнинг ДНКси ҳужайра геноми ичидан чиқа туриб, унинг генларидан бир қисмини "эсдалик учун" олиб кетади. Бошқа ҳужайрани заҳарлаб, унинг хромосомасига жойлашиб олган мўътадил фаг ўзининг ва "аввалги хўжайинидан ўғирланган" генларни янги ҳужайрага олиб кириб унинг ирсиятини, модда алмашувини бутунлай ўзгартириб юборади. «Ҳеч бир муболағасиз бу манзарани соддалаштириш мумкин - донорнинг трансдукция қилинадиган (яъни фаг томонидан олиб кириладиган, ташиладиган) бўлаклари "йўловчилар” ролини, фаг эса "аравакаш" ролини ўйнайди», - деб ёзади Алиханян «Саноат микроорганизмлари селекцияси» деган китобида. Шуниси қизиқки, мўътадил вируслар ва фаглар ҳар доим зарар етказадиган ҳужайра ДНКсининг бир жойига кириб олади ва шу сабабли унинг таркибидан қатъий белгиланган генларни ўғирлаб, бошқа ҳужайрага олиб ўтади. Бошқа вируслар ва фаглар ҳужайра хромосомасида бундай доимий жойга эга бўлмайди ва ҳалок бўлаётган ҳужайра дурагай молекуласи провирусидан кесиб олувчи ДНК механизмининг "хатоси" оқибатида унинг ҳар қандай генларига чанг солиб, уни янги хўжайинларига ошириши мумкин. Фаг ДНКси бактерия ДНКсига қараганда 100 мартача кичик бўлиб, фаг заррачалари ҳажми унинг ДНКсида бўлган генетик материаллардан кўпроғини жойлаштиришга имкон бермайди. Агар фаг "хасислик" қилиб, ҳужайра ДНКсининг ниҳоятда кўп бўлакларини "чангаллаб" олса, у ўша ерда ўз генларининг бир қисмини қолдиришга мажбур бўлади. Генетик ахборот алмашувининг ўзига хос бундай хусусиятлари тўғрисида айтиб ўтмаслик мумкин эмас. Вирус (ёки фаг) бактерия ДНКси фрагменти ўзининг қобиғи остида олиб келади ва шу орқали ҳужайрани ўзга жинсли

генлар киришидан қўриқловчи янги хўжайиннинг ферментлари тажовузидан ҳимоя қилади. Профаг ҳужайранинг божхона тўсиқларини айланиб ўтиб, унинг геномига бегона ирсий ахборотни яширинча олиб киради. Табиатда бошқа имкониятлар ҳам борлигини эътибордан чиқармаслигимиз лозим. Масалан, баъзи ҳолларда вирус билан зарарланган ҳужайрада псевдовиронлар, вирус геноми ўрнига ҳажми жиҳатидан тенг бўлган ДНК бўлагини ташувчи вирус оқсилининг таркибий қисмлари (қобиқ, капсид) шаклланганлигини кузатамиз. Бундай псевдовиронлар мўтадил тарзда сезгир ҳужайрага сингишади ва унга ўзининг ДНКсини киритади. Улар кейинчалик умумий (ҳужайравий) рекомбинация механизми бўйича ҳужайра геномларига бирлашиб кетиши мумкин. Псевдовиронлар амалда ҳайвонлар ва бактерияларнинг қарийб барча маълум вирусларида вужудга келади. Вируслар ва фаглар орасида шундайлари ҳам борки, улар бир-биридан узоқ микроб турларини (бошқа организмларни ҳам) заҳарлашлари ҳам мумкин. Бу микробиологларга сира хуш келмайди, албатта. Штаммларда, қимматбаҳо маҳсулотлар продуцентларида учрайдиган профаглар кўпинча микробиология саноатига катта зарар етказади. Ўтказилган нозик тадқиқот услублар асосида бактерия ҳужайрасида асосий хромосомасидан ташқари кўпчилик туркум, оила ва турларда ирсиятнинг илгари номаълум бўлган қўшимча ташувчиси - ДНКнинг митти, ҳалқасимон молекулалари аниқланди. Улар плазмидалар деб атала бошланди. Олимлар плазмидаларнинг ҳужайра ДНКсидан (хромосомадан) мустақил бўлиб, ўз ҳолича кўпайиши, бўлинишини (ўз нусхасини тайёрлаши) исботладилар. Плазмидалар бактерияларга бир ёки бир неча жуда муҳим хоссаларни бағишлайдиган генларга эга. Масалан, айрим плазмидалар бактерияларни антибиотиклар ва бошқа дори-дармон воситаларига нисбатан чидамли қилади. Бошқа плазмидалар эса бактерияларга у ёки бу янги бирикмани - оқсиллар, аминокислоталар, витаминлар, антибиотиклар ёки хавфли

заҳарлар, токсинлар ва бошқа бактерияларнинг ўсишига жиддий таъсир кўрсатадиган моддалар, масалан, одамлар ва ҳайвонларда аллергия қўзғатадиган моддаларни синтез қилиш қобилиятини беради. Айрим плазмидалар бактерияларга фенол, нафталин, камфора, салицил кислотаси каби сув ҳавзаларини ифлослантирувчи кимёвий бирикмаларни парчалаб юбориш имконини беради. Олимларнинг ҳисоблашларича, мавжуд плазмидалар одатда хўжайин бактерияга мураккаб табиий муҳит шароитида яшаш учун қўшимча имконият беради ёки уни муайян экологик танқислик ҳолатида бошқа микроорганизмлар билан курашда анчагина рақобатбардош қилади. Плазмида фаг сингари хромосомага қўшилиши ва ундан чиқиши мумкин. Бунда плазмида фагга ўхшаб, баъзида хромосомада ўзининг бир ёки бир қанча генларини қолдиради ёки, аксинча, ўзи билан бирга хўжайин хромосомаларидан бир қанчасини эгаллаб, ўзи билан олиб кетади. Ҳар икки ҳолатда ҳам ҳужайра хоссаси ва унинг ирсияти жуда ўзгариши мумкин. "Донор" сўзи барчамизга маълум. Бизнинг одатдаги тушунчамиз бўйича донор - ўз қонини унга эҳтиёжманд бўлган бошқа кишига қуйиш учун берадиган шахс. Бу сўз лотинча dono сўзидан олинган бўлиб, тортиқ қиламан деган маънони билдиради. Генетикада эса бу сўз янгича маъно касб этди. Плазмидалар бактерияларга донор бўлиш лаёқатини беради. Улар бошқа бактерияларга қон эмас (уларда бу нарса йўқ), балки ўз плазмидаларини, ҳатто генетик материали бўлган хромосомаларининг бир қисмини тортиқ қилади. Бу эса бактерияга, инсон учун қон қанчалик зарур бўлса, шунчалик керакдир. Эволюция давомида бактерияларда жинсий кўпайишнинг йўқлиги генлар ва бутун бир геномлар рекомбинациясини қийинлаштиради ва мураккаблаштиради. Бироқ америкалик олимлар Э.Ледерберг ва Э.Тейтам томонидан қилинган кашфиёт бунга жиддий ўзгартириш киритди. Олимлар таъкидлашларича, табиатда алоҳида типли плазмидалар маълум бўлиб, улар F-плазмидалар деб аталади (инглизча fertility -ҳосил қилувчи сўзининг

биринчи ҳарфи) ва улар бактерияларда ўхшаш жинсий жараёнларни яратар эканлар. Ғ-плазмидали бактерия эркак организмнинг донор хоссасини олади. Бундай бактериянинг ҳужайра қобиғида ингичка найчасимон бўртма тукчалар ҳосил бўлади. Ғ-плазмидаси бўлмаган урғочи бактерия плазмидаси билан учрашув жараёнида эркак бактерия у билан “никоҳга киради”, тукчалари билан қўшилиб кетади (коньюгатлашади). Мўрт бу осма кўприкчадан гўё усти ёпиқ ўтиш найчаси бўйлаб донор ҳужайра плазмасидан урғочи ҳужайрага (у реципиент деб аталади) Ғ-плазмидаси ва сафарбар қилинган унинг бошқа плазмидалари узатилади. Ғ-плазмида донор плазмасида мавжуд бўлган кўпчилик ҳолатларда шундай бўлади. Агар у унинг ДНКси (хромосомалари) таркибига кирган бўлса, ҳодиса мутлақо бошқача тус олади. Бунда Ғ-плазмид донор ДНКсининг ҳар икки занжиридан бирининг узилишига олиб келади ва шундан сўнг тукча ёки кўприкча бўйлаб бир ҳужайрали ипнинг бўш томони урғочи бактерияга бориб туташади ва шу жойнинг ўзида иккинчи полинуклеотид занжири ҳосил бўлади. Тасаввур қилингки, дарё бўйлаб улкан баржа секин илгариламоқда. Унга қум, тарвуз ёки бошқа нарса юкланган, орқадан эса кичкинагина шатакчи кема баржани олдинга пишқириб сурмоқда. Баён этилаётган ҳолат коньюгацияларда тахминан ана шундай кечади. Ғ-плазмидаси ўша кичкина шатакка олинган кема сингари ДНК донор сегментини урғочи ҳужайра томон суради. Бироқ хромосома иплари имиллаб ҳаракат қилади. Ичак таёқчаси ҳужайрасининг коньюгацияси вақтида бу жараён бир ярим соатча давом этади. Бундай муддатда атрофда кўпгина ўзгаришлар бўлади. Ҳужайралар ўртасидаги алоқа бузилади ва найча кўприкча вайрон бўлади. Шунинг учун коньюгация пайтида аҳён-аҳёнда хромосомаларнинг ҳамма иплари ва уни итарувчи Ғ-плазмидаси ҳам узатилади. Кўпинча ип узилиб, донор ДНКнинг унчалик кўп бўлмаган сегментигина урғочи ҳужайрага тушади.

Хромосоманинг бир маромдаги имиллаган ҳаракатидан фарқли ўлароқ Ғ- плазмидасининг ўзи (уни яна Ғ-омили ёки ҳосил бериш омили деб ҳам аталади) тез кўпаяди ва хужайрадан ҳужайрага катта тезликда ўтади. Ғ- плазмидси урғочи ҳужайрага ёриб кириб, тезда ўз авлодини қолдиради. Урғочи ҳужайра Ғ-омилига эга бўлиш билан бир вақтда донорликка ўтади ва қолган урғочи ҳужайралар билан алоқага кириб, уларга Ғ-плазмида ва бошқа плазмидаларни беради. Атрофдаги барча ҳужайралар эркак ҳужайрага айланиши ва бошқа популяция ҳужайралари, ҳатто, олис ҳужайралар билан коньюгация қилиш учун Ғ-плазмидалари бўлган бир неча ҳужайраларнинг популяциялари таркибига тушиши етарлидир. Агар Ғ-омилидан ташқари дастлабки эркак ҳужайрада яна R-плазмидаси (инглизчада resistent - мустаҳкам маъносида) бўлса, бу ҳолда қандай воқеа юз беради? Маълумки, бу плазмида бактерияларнинг айрим антибиотиклар ва бошқа доривор моддаларга нисбатан таъсирчанлигини йўқотади. Бу плазмида яшин тезлигида, эпидемия сингари тарқалиб, жуда катта хавф туғдириши мумкин. Ҳатто, юқумли касаллик билан курашишнинг энг самарали воситалари ҳам бирданига ёрдам бермай қўйиши мумкин. Афсуски, бундай воқеалар клиник касалхоналарда тез-тез такрорланиб туради ва бунда зудлик билан дори- дармонни ўзгартиришга тўғри келади. Сўнгги йилларда молекуляр биология тараққиётидаги айрим муҳим воқеаларни жуда қисқача (ҳеч қачон тўлиқлигига даъво қилмаган ҳолда) айтиб ўтишга уриниб кўрадиган бўлсак, уларнинг рўйхати тахминан қуйидагича ифодаланиши мумкин. Бактериялар ва замбуруғларнинг айрим ген ва ДНК генлари бўлакларини кўчирилиши ва рекомбинациясининг табиий механизмлари аниқланди. Ҳар қандай организмлар ДНКсининг икки занжирли молекулалари ва унинг бир ёки бир неча гени бўлган аниқ белгиланган жойдаги бўлаклари ёки бирор бир занжирни қисмларга бўлиб юборадиган ферментлар (рестриктазалар), бу бўлакларни бир-бири билан боғлайдиган ферментлар

(лигазалар), ахборот ташувчи РНК занжири бўйича хромосома ДНКсининг икки занжирли молекуласи ҳосил бўлиши кашф этилди. Табиий манбалардан (асосан, бактериялар ва вируслардан) ферментлар - рестриктазалар, лигазалар ва ревертазаларни ажратиб олиш имконини берувчи услублар яратилди. Микроорганизмлардан плазмида, вируслардан кимёвий тоза ДНК ва РНК молекулалари ва унинг бўлакларини ажратиб олиш имконини берадиган услублар ишлаб чиқилди. Юксак организмлар, жумладан, одамнинг бир қатор генлари таркиби (нуклеотидлар кетма-кетлиги) аниқланди. Прокариотлардан фарқли равишда эукариотлар генларида у ёки бу оқсил синтезини таъминловчи дастурланган ва дастурланмаган қисмларининг алмашуви аниқланди. Ядровий ДНКдан дастлаб ахборот РНКдан ўтмишдош РНКга барча генларнинг таркиби ёзиб қўйилади, кейин эса ферментлар “сукут сақлаётган” нуклеотидлар (интрон) кетма-кетлиги қирқиб олинади ва геннинг қолган фаолият кўрсатаётган қисмларини бирлаштиради, Шу зайлда етилган ахборот-РНК вужудга келадики, ўз навбатида у рибосомалардаги оқсил синтезида матрица хизматини ўтайди. Етилган ахборот -РНК (а-РНК) матрицасида тескари транскриптаза ферменти ёрдамида интронлари бўлмаган икки занжирли ДНКни синтез қилиши мумкин, кейин эса бошқа ферментлар-лигазалар ёрдамида уларни прокариотлар генларининг бошқарувчи қисми билан улаб қўяди. Эукариотлар ДНКсининг бундай бўлаги (одамни ҳам қўшиб ҳисоблаганда), фаг ёки плазмида ДНКсининг ҳалқасимон молекуласига қўшилади ва шу зайлда бактериал ҳужайрага кириб боради ва енг шимариб оқсилни синтез қилишга буйруқ беради. Ген муҳандислиги мутахассислари бундай рекомбинант молекулани магнитофон тасмасига ўхшатадилар. Уни ҳар қандай бактериал ҳужайрага киритишнинг ўзи кифоя, магнитофон тасмасида ёзилганидек, оқсил синтези куйини қайта-қайта жаранглатаверади.

Бундай даъволар рўёбга чиқмайдиган сафсата эмасми? Йўқ, бу асоссиз қуруқ фараз ва режалар эмас. Бу келажакни яратаётган олимларимизнинг ишончли тажрибалари натижасида қилган умид ишончларидир. Олимлар узоқ ва мураккаб изланишлардан сўнг пробиркада, ҳужайрадан ташқарида, вируслар, фаглар ва бактериал плазмидалар ДНК молекулалари дурагайини олишни ўргандилар. Америкалик тадқиқотчилар С.Коэн ва А.Чанг 1973 йили плазмидани рестриктаза билан қисқа бўлакчаларга бўлдилар ва антибиотикларга чидамли бўлган бир қанча генларга эга бўлган бу плазмида бўлакчаларини ичак таёқчаси бактерияси ҳужайрасига киритдилар. Бу бўлакчаларнинг ҳар бири бактерия ичига ёриб кириб, унда кичкинагина, таъбир жоиз бўлса, тирик (мустақил равишда кўпайиш лаёқатига эга бўлган) плазмидани вужудга келтирди. Бир оз вақт ўтгач С.Коэн ўз ходимлари билан турли хил иккита плазмида бўлакчаларини лигаза ферменти иштирокида биологик фаол плазмидага улади. Шу усулга амал қилиб, С.И.Алиханян, В.Г.Дебабов ва А.И.Степановлар бошқа иккита плазмида бўлакларидан худди шандай тирик плазмидаларни ҳосил қилдилар. Академик А.А.Баев эса ходимлари билан бирга бактерия ва фаг геноми бўлакчаларидан ДНКнинг биологик фаол рекомбинанти молекулаларини ҳосил қилди ва батафсил таърифлаб берди. Шундан сўнг олимлар илгари режада кўзда тутилган ДНКнинг бу рекомбинант молекулаларидан авлод олиш ва тирик бактерия ҳужайраси плазмасида унинг кўпайишини чексиз узоқ муддат сақлаб туриш мумкинлигини аниқладилар. Умумий аҳамиятга молик масала юзага келади. Рекомбинант молекулаларга турлича ривожланиш босқичидаги организмлар ДНК бўлакчаларини бир бутун қилиб бирлаштириши мумкинми? Америкалик олимлар Д.Марэй, С.Коэн ва Г.Байер томонидан ўтказилган тажриба ўзининг ижобий аҳамиятини кўрсатди. Улар бактериал плазмида ва кўл бақаси ДНК бўлакчаларидан биологик фаол ДНК молекуласини

яратдилар. Олимлар пробиркада фақатгина прокариотлар молекулаларинигина эмас, балки жуда мураккаб бўлган эукариотлар - ўсимлик ва ҳайвонлар ДНК молекулаларини ҳам ҳосил қилишни кашф этдилар. Хўш, керакли гени бўлган дурагай ДНК молекуласини бактерияга киритилсачи? Бу - хаёлпарастлик эмасми? Йўқ. Бундан ҳам дадил фикрлар аллақачон амалга оширилган. Албатта, ўзга ҳужайрага киритилган ДНКнинг рекомбинант молекуласи бу ҳужайрага мутлақо янги, шу билан бирга ирсий мустаҳкамланган хоссани беради, бу эса энди аллақачон янги, сунъий равишда яратилган организм ҳақида сўз бораётганлигини билдиради. Аввалдан мўлжалланган сифатга эга бўлган янги организмлар лойиҳасининг бундай технологияси ген муҳандислиги деб номланади. Профессор Т.И.Тихоненко “Биосферада турлараро генетик ахборот алмашуви” (1979 йил) номли мақоласида “Ҳар хил шароитда ривожланаётган турли тирик мавжудотлар генларининг бир хромосомада бирлашуви, янги ва кутилмаган эволюцион сифатнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин”, - деб ёзганида ҳақ эди, деб ўйлаймиз. Шунинг учун турли хўжайинларга тегишли бўлган ДНК бўлакчаларининг алмашуви эволюцион жараёнларни кескин тезлаштириб юборади. Ўхшаш белгиларга эга бўлиш имкониятининг пайдо бўлиши умумийлигидан эмас, балки ирсий моддаларнинг бевосита алмашуви туфайли намоён бўлади. У яна, «албатта, бу нуқтаи-назар бактерияни трансформацияга учратиб, бақа ДНКси ёрдамида қуриллайдиган ичак таёқчасини, типратикан ДНКсини сариқ илон организмига киритиш натижасида тиканли тирик сим олиш мумкин бўлади, маъносидаги панду насиҳат эмас», деб таъкидлайди. Агар сўнгги зиддиятлар эътиборга олинмаса, ДНК бўлакчалари ва генлар билан кенг равишда алмашув ирсият имкониятларини бойитади.

Демак, бу ҳаётнинг сеҳрли олмоси қирраларини тарашлайдиган табиий танланишнинг янада кенг имкониятлари пайдо бўлаётганлигидан далолатдир. Х.Коранинг генлар кимёвий синтези бўйича ўтказган ва шов-шувга сабаб бўлган тажрибалари генетиканинг янги уфқларини очди. У пробиркада тирозин ташувчи РНК синтезини таъминловчи ачитқи генларини ҳосил қилди ва бу генни ичак таёқчасига киритди. Илгари бу жараён бўғиб қўйилган бактерияларда нормал равишда оқсил ишлаб чиқарадиган бўлди. Шундай қилиб, ген муҳандислигининг дастлабки қадамлариданоқ организмлар ўртасида генларни нафақат силжитиш, балки керакли бўлган генларни кимёвий синтез қилиш имконияти пайдо бўлди. Молекуляр биология ва генетика эришган ютуқлар, микроорганизмлар ҳаётига оқилона аралашиш, уларнинг ажойиб хоссалари, ўзгарувчанлиги, ниҳоятда жадаллик билан кўпайиши ва бошқа бир қатор хусусиятларини ўрганиш кишилар фаровонлиги ва бахт-саодати йўлидаги янги ва кутилмаган кенг истиқболларни очиб берди. Ген муҳандислиги соҳаси олимлари ўз олдиларига айнан шу мақсадни қўядилар. Энг аввало, улар диққат-эътиборни гормонлар синтези муаммосига қаратдилар. Гормонлар витаминлар билан бир қаторда модда алмашуви ва инсон ҳамда ҳайвон организмидаги бошқа физиологик жараёнларнинг муҳим бошқарувчиси бўлиб хизмат қилади. Ички секреция безлари фаолиятининг бузилиши билан боғлиқ турли оғир касалликларни даволаш учун катта миқдорда гормонлар талаб қилинади. Уларни эса ҳайвон организмидан олиш мумкин ва улар ҳайвон танасида жуда кам миқдорда бўлиб, ҳар доим ҳам одамга тўғри келавермайди. Гормонлар молекулаларининг ўлчами унча катта эмас. Кўпгина гормонлар таркиби синчиклаб ўрганилган бўлсада, бироқ уларни кимёвий синтез қилиш ниҳоятда меҳнатталаб ва қимматбаҳодир. Гормонлар синтезини дастурловчи генлар қиёсан содда тузилишга эга. Бироқ, бу генларни ҳайвонлар ва айниқса, инсон организмидан ажратиб

олишнинг ҳозирча имкони йўқ, улар бор-йўғи ДНКнинг миллиондан бир улушини ташкил этади, холос. Шунинг учун олимлар бошқача йўл тутдилар. Кимёвий йўл билан жуда мураккаб бўлган оқсил – гормон синтезини эмас, балки инсон организмига керакли бўлган гормонни кодлаб берадиган оддийроқ генни синтез қилдилар ва бу генни рекомбинант молекулалари таркибига киритиб, унинг “раҳбарлиги” остида бактерияларда одамнинг мукаммал гормонларининг биологик синтези усулини яратдилар. Бундай усул орқали биринчи марта соматостатин ишлаб чиқарувчи бактериялар штаммаси яратилди. Бу гормон гипофизнинг (мия ўсимтаси) олдинги бўлагида вужудга келади. У бошқа бир қатор гормонлар, шу жумладан, ўстириш гормони, инсулин ва глюкаген секрецияларини (қон қуйилиши) тартибга солади ва акромигалия (тана туртиб чиққан қисмининг бесўнақай ўсиб кетиши), ошқозоности бези (панкреатит ва қандли диабет) касалликларини даволашда қўлланилади. Тиббиёт амалиётида фойдаланиладиган соматостатин қорамол гипофизидан олинади, бироқ у кимёвий таркиби жиҳатидан инсон гормонларидан анча фарқ қилади. Шунинг учун ҳар доим ҳам кутилган натижани беравермайди. Умуман, гормонлар жуда ҳам ўзига хос хусусиятга эга. Шунинг учун бўлса керак, балиқ гипофизи каламуш ёки маймун учун фаоллик кўрсата олмайди. Соматостатин молекуласи ҳаммаси бўлиб 14 та аминокислота қолдиғидан ташкил топган. Шунга мувофиқ генлари таркиби ҳам мураккаб эмас. Г.Бойер бошчилигида (Калифорния университети) бир гуруҳ тадқиқотчилар соматостатин ҳосил бўлишида иштирок этадиган кодлайдиган генни синтез қилдилар. Сўнг плазмида ёрдамида бу генни ичак таёқчаси ҳужайрасида киритдилар. Қисқа муддатда кичик ҳажмли бактерия шунча гормонни синтез қилдики, ҳолбуки буни одатда юзлаб минглаб хўкизнинг гипофизи безидан ажратиб олишга тўғри келарди. Бу ген муҳандислигининг улкан ғалабаси эди. Шундай қилиб, фан сунъий ген ва бошқа гормонлар, хусусан, инсулин олишнинг аниқ имкониятини кашф этди. Инсон, ҳайвон, ўсимлик оқсили ва бошқа зарур маҳсулотларнинг

керакли миқдорини микробиология саноати даражасида ишлаб чиқаришнинг ажойиб истиқболларини яратди. А.А.Баев ўзининг “Ҳозирги замон биологияси ижтимоий ҳодиса сифатида” деган маърузасида (1981 йил): “Яқин вақтлар ичида ген мухандислиги усуллари билан бир қанча физиологик фаол бирикмалар, жумладан, инсулин, соматостатин, соматропин (ўстириш гормони), альфа- тирозин, интерферон каби оқсилларни саноат миқёсида ишлаб чиқарилиши амалга ошади. Бу моддалар ўзининг тузилиши ва таъсир доираси бўйича инсон гормонига мос келади, бироқ улар лаборатория шароитида кўпайтириладиган ўзга жинсли генетик ахборот киритилган микроорганизмлар ёрдамида ишлаб чиқарилади. Бундай препаратлар чекланмаган миқдорда олиниши мумкин, улар анча арзон ва муҳими, ўзининг таъсири бўйича инсон гормонлари ёки бошқа биологик фаол бирикмалардан фарқ қилмайди. Ягона фарқи шунда-ки, уларни инсон ёки ҳайвонларнинг тегишли органлари ҳужайраларида эмас, балки бактериал усулда ишлаб чиқарилади. Бу ҳали ҳаммаси эмас. Ген муҳандислиги ёрдами билан ўзлари учун одат бўлган, лекин уларни ниҳоятда кўп миқдорда маҳсулот ишлаб чиқарувчи суперпродуцент ҳужайраларни олиш мумкин. Аллақачон ферментлар, айрим аминокислоталар (треонин, пролин ва ҳ.к.) ишлаб чиқарувчи бактериялар турлари ажратиб олинган”, - деган эди. Умуман олганда, микроорганизмлардан ўсимликларга, уларга қимматли хусусиятлар бахш этиш учун керакли бўлган генлар ўтказилиши мумкин. Масалан, атмосфера азотини ютиш қобилияти белгиловчи генлар. Янада муҳимроқ вазифа тиббиёт, енгил саноат ва озиқ-овқат саноатларини ҳозирги пайтда қишлоқ хўжалигида етиштирилаётган маҳсулотлар билан таъминлаш қобилиятига эга бўлган мутлақо янги продуцентларни яратиш учун юксак ўсимликлар генларини микроорганизмларга ўтказиш масалаларидир. Бу вазифалар микробиология саноати олдида янги, улкан истиқболлар очади ва унинг мамлакатимиз иқтисоди ва ижтимоий ишлаб чиқаришдаги ўрни ва аҳамиятини чексиз оширади.

Бироқ, ген муҳандислиги ва микробиология технологиясида ҳамма ишлар қилинган, ҳаммаси тушунарли ва ҳал этиш учун ўзининг Ломоносовлари, Дарвинлари, Пастерлари, Мечниковлари, Вернадский ва Лобачевскийлари, Эйнштейнлари ва Резерфордларини кутиб ётган ҳеч қандай муаммо йўқ, деб ўйлаган киши катта хатога йўл қўйган бўлар эди. Йўқ, иш биз ўйлаганчалик эмас. Академик А.А.Баев сингари обрў- эътиборли олим ўзининг барча нутқ ва маърузаларида зўр бериб ген муҳандислиги фақатгина дастлабки қадамларини қўймоқда ва ўз ривожининг бошланғич поғонасида турибди, дейиши бежиз эмас. Унинг келгуси истиқболи шубҳасиз улкандир. Бироқ бу шонли келажак йўли оғир ва машаққатли. Ҳали олдинда шубхасиз иккиланиш ва хавотир ҳарсангларидан минг машаққат билан туннел ўтказиш, мисли кўрилмаган ва сирли жарликлар устидан кўприк ташлаш, молекуляр биологиянинг чексиз уммонида янгидан-янги ҳақиқат ороллари ва қитъаларини кашф этиш каби улуғвор вазифалар турибди. Мисол тариқасида фақатгина бир масалага тўхталиб ўтамиз. Биз илгариги фикрларимизда қандайдир аксиома каби у ёки бу биологик фаол бирикмалар синтези учун бактерия гўё тирик инкубатор бўлиши қоида тарзида қабул қилинганлигини келтирган эдик. Бироқ бактерия - прокариот организм. Бизга эса эукариотлар, яъни энг аввало одам учун маҳсулот ҳамда шифобахш восита керак. Шунингдек, эукариотлар генида ёзилган оқсилнинг таркиби тўғрисидаги ахборот ҳар доим ҳам бактериал ҳужайрада тўғри акс этмайди. Бактериал РНКнинг ферменти - полимераза ҳайвон ДНКси асосида ўз РНКсини синтез қилиш вақтида хатога йўл қўйиши мумкин. Генетикларни яна бир ҳолат ташвишлантирмоқда. Кўпгина оқсиллар, айниқса, ҳужайралардан экспорт қилинадиган гормонлар ва айрим ферментлар ўтмишдошлари тариқасида синтез қилинади ва атроф-муҳитга чиқарилади. Шундан сўнг улар модификацияланади, етилади ва бу жараёнда ортиқча бўғин узилиб тушади (асосан, NH 2 -томондан) ва оқсил шу зайлда сўнгги, тайёр ва фаол шаклга айланади. Ҳар нима бўлганда ҳам бактериялар

эукариот оқсиллари (сунъий йўл билан ҳужайрага гени киритилган оқсил) модификациясини тўғри амалга ошира оладими? Бу ҳали номаълум. Нотўғри тушунча пайдо бўлмаслиги учун дарров айтиб қўя қолайлик. Прокариот ҳужайрада ҳосил бўладиган оқсил озиқ - овқат ёки озиқа мақсадлари учун мўлжалланган бўлса, у ҳолда бундай хавотирларга ўрин йўқ. Бу оқсилни олувчи организм барибир уни ўзининг ферментлари билан таркибий қисмларга парчалаб юборади. Аминокислоталар эса барча тирик мавжудотларда бир хил. Оқсил бутунлигича дори, гормон тариқасида бўлса, бошқа гап. Бу ерда кутилмаган мутаносибликлар вужудга келиши мумкин. Ҳаёт, амалиёт бу хавотирларга асос бор-йўқлигини кўрсатади. Бироқ барча шароитларда ҳам инсон ҳайвон гормони ёки ферментлари молекулаларини вужудга келтириш учун эукариот микроб ҳужайраларидан инкубатор сифатида фойдалангани афзалроқ бўлар эди. Бундай ҳужайралар ген муҳандислиги ва саноати имкониятлари даражасидами? Ҳа, деб жавоб берамиз. Бўлганда ҳам жуда кўп. Энг муҳими, улар саноат миқёсида кенг ишлаб чиқарилади. Хўш, булар қандай ҳужайралар экан? Булар бизнинг эски танишимиз - ачитқилардир. Узоқ вақтлардан буён озиқ-овқат саноатида кенг фойдаланиладиган ачитқи - сахаромицетлар ва озиқа мақсадида юзлаб минг тонна ишлаб чиқариладиган кандида туркумли ачитқилар шулар жумласидандир. Бундан 20 йилча муқаддам «Генетика» журналида (1980 йил 12-сони) В.Л.Ларионованинг “Плазмидалар ва ачитқилар - сахаромицетларнинг векторлари” номли мақоласи эълон қилинган эди. Бунда келтирилган умумлаштирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, кўпгина олимлар ачитқи ҳужайрасидан ген муҳандислигида фойдаланиш имкониятларини ҳар томонлама ўрганиб чиқишни ўша вақтларданоқ бошлаб юборганлар. Ачитқилардаги маълум плазмидалар асосида «моки» векторлар лойиҳалаштирилди, яъни рекомбинантли молекулалар мокига ўхшаб керакли бўлган бактериал ҳужайра генлари ДНКси ёки унинг бўлакчаларини

бактериал ҳужайрадан ачитқига ёки ачитқидан бактериал ҳужайрага ўтказиш мумкин эканлиги исботланган. Аммо, ҳали кўп саволлар жавобсиз қолмоқда, албатта, бу йўлда ҳали анча қийинчиликларни енгиб ўтишга тўғри келади. Яна бошқа унча осон бўлмаган ва ҳал этилмаган муаммолар ҳам талайгина. Микробиология саноатининг юқори унумли аппаратлари керакли миқдорда гормонлар ва бошқа дори-дармон препаратлари, озиқ-овқат ва озиқа моддалари, тирик табиатнинг турли-туман маҳсулотларини ишлаб чиқарадиган вақт аллақачон етиб келган. Кўпгина йирик фирмалар ўз мамлакатлари иқтисодиётини янада ривожлантиришга хизмат қилмоқдалар. Бир ҳужайралиларнинг соддалиги уларнинг биологик ва генетик тузилишининг ажойиб равишда такомиллашганлиги билан узвий боғланиб кетади. Микробиология саноати, тирик ҳужайралар биотехнологияси, индустрияси ва ген муҳандислиги инсон ақл-заковати билан тиббиёт ва халқ хўжалигининг бошқа кўп тармоқлари учун хизмат қила оладиган соҳага айланди.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557.

Похожие

O‘simlikshunоslik - qishlоq хo‘jаligining еtаkchi tаrmоg‘i ekаnligi

Маданий ўсимликларнинг келиб чиқиш марказлари

Ximoterapevtik preparatlar ularning immun sistemaga ta’siri antibiotiklar olinishi va biotexnologiyada ishlatilishi

Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi infeksion va uniug turlari yuqumli kasalliklarni davrlari microbiologik tekshirish usul va bosqichlari

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi