Hujayralararo bog’lanishlar - Биология - Рефераты

Hujayralararo bog’lanishlar

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

2053.171875 KB

Hujayralararo bog’lanishlar Ko’phujayrali organizmlarda hujayralararo aloqalar hisobiga turli yo’llar bilan saqlanib turadigan hujayralar to’plami hosil bo’ladi. Embrional to’qimalarda, ayniqsa rivojlanishning dastlabki bosqichlarida hujayralar yopishish xususiyati hisobiga bir-biri bilan bog’langan holda bo’ladi. Bu adgeziya bo’lib, hujayralarning yuza qismini o’ziga xos ta’sirlashishidir. Buning mexanizmi to’liq o’rganilmagan bo’lsada, uni plazmatik membrananing lipoproteidlari va glikokaliksi o’rtasidagi o’zaro ta’siridan kelib chiqadi, deb hisoblash mumkin. Embrional hujayralarning bunday o’zaro ta’sirida membranalar oralig’ida doimo 20 nm kenglikdagi yoriqcha qoladi va u glikokaliks bilan to’lgan bo’ladi. To’qimalarning glikokaliksini bir butunligini buzuvchi (mukazalar, mukopolisaxaridlar) yoki plazmatik membranani buzuvchi (proteazalar), fermentlar bilan ishlash hujayralarni bir-biridan ajralib (dissotsiatsiya), mustaqil bo’lib ketishiga olib keladi. Agar bu faktorni olinsa, hujayralar yana birlashib oladilar. Shu yo’l bilan bir-biridan rangi bilan farqlanuvchi (sariq va to’q sariq) bulut(Spongia)larning hujayralarini dissotsiatsiyalash mumkin. Bu hujayralarni birgalikda saqlanganda (dissotsiyalovchi faktor bo’lmaganda) ikki xil: faqat sariq va to’q sariq hujayralar to’plami (agregati) hosil bo’ladi. Demak aralash suspenziyadan ko’phujayrali strukturasini qayta tiklab olar ekan. Shunga o’xshash natija amfibiylar embrionining ajratilgan hujayralarida ham olindi. Bunda ektoderma, entoderma va mezoderma hujayralarining har biri o’z xillari bilan topishib birlashadi. Ko’phujayrali organizmlarning to’qima va organlarining tarkibidagi hujayralarning bir-birlari bilan birlashishi murakkab, maxsus hujayralararo birlashtiruvchi strukturalar yordamida amalga oshadi. Bunday strukturalar ko’proq chegara to’qimalarda – epiteliylarda ko’zga tashlanadi. Elektron mikroskopik tekshirishlar yordamida bunday strukturalarning nozik tuzilishlari haqida ma’lumotlar to’plandi.

Barcha hujayralararo bog’lanishlarni uch guruhga:1) hujayralararo yopishgan ( adgeziv ); 2) ajratuvchi ; 3) kommunikatsion ( bog’lovchi ) larga bo’linadi. Birinchilariga oddiy birikish, qulf va desmosomalar kiradi. Ikkinchisiga-zich bog’lanish, uchinchisiga-yoriqchali (hayvonlarda) va plazmodesmali (o’simliklarda) birikishlar kiradi(ilova,12). Nerv hujayralari o’simtalarida o’ziga xos sinaptik bog’lanish kuzatiladi. Jigar hujayralarida bog’lanishlarning barcha xillari uchraydi(15 rasm). Oddiy birikish turli kelib chiqishga ega bo’lgan har xil hujayralarning aloqasidir. Epiteliy hujayralarining yuzalari shu yo’l bilan birikadi. Bunda qo’shni hujayralar membranalari orasida 15-20 nm kenglikdagi bo’shliq qoladi. Bu bo’shliq membrana usti komponentlaridan tashkil topadi. Bu zonaga hujayra sitoplazmasi tomonidan hech qanday qo’shimcha maxsus strukturalar yaqin kelmaydi. Tishsimon (qulf) birikish bir hujayra plazmatik membranasining qabarib chiqqan joyini, ikkinchisining qabarib chiqqan qismiga kirishi orqali birikishidir. Bu duradgorlikdagi chokga o’xshaydi. Bunday birikishda ham membranalararo bo’shliq oddiy birikishdagi kabi ko’rinishda bo’ladi. Hujayralararo birikishning bunday xili ko’pchilik epiteliylarda uchraydi va u hujayralarni yagona plast holida mexanik mahkamlanishini ta’minlaydi. 15-rasm.Membranalararo aloqalarning umumiy sxemasi. 1-oddiy, 2-tishsimon, 3-zich, 4-desmosoma, 5- tirqishsimon aloqalar. Tasmasimon desmosoma tipidagi bog’lanish ichak epiteliysi, buyrak kanallari, bez yo’llari, yurak muskuli va silliq muskul hujayralariga xosdir.

Yopishish zonasi hujayraning atrofida belbog’ni hosil qiladi. Bu ko’proq zich bog’lanishdan keyinoq boshlanadi. Shu joyda membranalararo bo’shliq biroz kengayadi (25-30nm) va oqsil tabiatli modda bilan to’lgan bo’ladi. Sitoplazma tomonidan bu joyga 7 nm qalinlikdagi ingichka mikrofilamentlar to’r hosil qilib joylashadi. Haqiqiy desmosoma chegara epiteliysida ko’proq uchraydi. Desmosoma zonasida plazmatik membranaga sitoplazma tomonidan zichlangan modda yaqin joylashadi, shuning uchun bu joy qalinlashgandek ko’rinadi. Uning ostida ingichka fibrillar – tonofibrillar joylashadi, ular ko’p hollarda ilmoq hosil qilib, sitoplazmaga qaytadi(16 rasm). 16 rasm. Membranalararo aloqalar. Ikki qo’shni silindrsimon epiteliy hujayralarining zich aloqalari-desmosomaning ko’rinishi. Yana ham ingichkaroq filamentlar membranalararo bo’shliqdagi markaziy zich qavatni hosil qiladi. Ko’p sonli desmosomalar hujayralarni qattiq, shu bilan birga elastik to’qima hosil bo’lishini ta’minlaydi. Zich (tutashuvchi) birikish ikki plazmatik membrananing tashqi qavatlarini maksimal yaqinlashishidir. Ko’p hollarda, membranalarning uch qavatliligi ko’rinadi. Ikkala membrananing tashqi ikki osmiofil qavati go’yoki bir-biriga quyilib ketadi va bitta umumiy qavatni hosil qiladi.

Membranalarning quyilishi bir necha nuqtali yaqinlashish orqali bo’ladi. Zich birikish endoteliy, mezoteliy, ependima hujayralarida uchraydi. Bu to’qimalar kulturasida fibroblastlar, embrional epiteliy va mezenxima hujayralarida ham kuzatilgan. Tirqishli birikishlar hujayralarning kommunikatsion bog’lanishi hisoblanadi. Bular kimyoviy moddalarni bir hujaradan ikkinchisiga to’g’ridanto’g’ri o’tkazish uchun xizmat qilib, katta fiziologik ahamiyatga ega bo’ladi. Bu birikishning xarakterli tomoni qo’shni hujayralar plazmatik membranalarining 2-3 nm oraliqqacha yaqinlashishidan iborat. Birikish zonasi 0,5 -5 mkm dan iborat bo’lib, unga 8-10 nm tanachalar geksogonal joylashadi. Ular orasida 2 nm diametrli kanalchalar bo’lib, ular konneksonlar deb ataladi. O’sha teshiklar orqali yonma-yon turgan hujayralar sitoplazmasi to’g’ridan- to’g’ri kimyoviy aloqada bo’ladi. Birikish zonasida 10-20 dan bir necha mingtagacha konneksonlar bo’lishi mumkin, bu hujayralarning funksional holatiga bog’liq bo’ladi. Konneksonlarni turli metodlar yordamida ajratib o’rganilganda, ularning har biri molekulyar og’irligi 20 ming bo’lgan oqsil konnektinning oltitadan subbirligidan tuzilgan. Ular bir-birlari bilan birikib, konnektinlar markazida kanalchasi bo’lgan silindrik agregat-konneksonni hosil qiladi. Har bir konnekson shunday joylashadiki, u yonma-yon turgan hujayralar plazmatik membranasini bir xil joyidan teshib o’tib turadi, yani uning kanali orqali ikkala hujayra sitoplazmasi aloqada bo’ladi. Konneksonlar kanali orqali ionlar, kichik molekulali moddalar bir hujayradan ikkinchisiga o’tib turadi. Shu narsa aniqlandiki, konneksonlar qisqarib, kanal diametrini o’zgartirishi mumkin, shu orqali ular hujayralar o’rtasidagi moddalar transportini boshqarishi mumkin ekan. Tirqishli birikishning funksional ahamiyati ikki qanotli hasharotlarning so’lak bezlarining gigantik hujayralarini o’rganish vaqtida ochildi. Yonma-yon turgan ikkita hujayraga elektrodlar kiritilsa, ularning membranalari elektrga kam qarshilik qilar ekan va shuning uchun hujayralar o’rtasida tok o’tar ekan. Bundan tashqari, agar bir hujayraga fluoressiyalanuvchi bo’yoq kiritilsa u yonidagi

hujayraga ham tezda tarqaladi. Sutemizuvchilarning to’qimalari kulturasida turli bo’yoqlarni qo’llash yoriqsimon birikish orqali molekulyar og’irligi 1000 ga va kattaligi 2 nm dan ortmagan moddalarning o’tishi isbotlandi. Ular orasida turli ionlar, aminokislotalar, nukleotidlar, qandlar, vitaminlar, steroidlar, gormonlar uchraydi. Oqsil ham, nuklein kislotalar ham bu joydan o’ta olmaydi. Yurak miokardining barcha muskul hujayralari tirqishli birikish orqali bog’langan bo’ladi. Bu ko’p sondagi hujayralarning sinxron qisqarishiga sharoit yaratadi. Tirqishli birikishning bir butunligi va ish bajarishi hujayradagi Ca ++ ionlarining miqdoriga bog’liq. Odatda, Ca ++ ionlarining soni hujayrada oz bo’ladi. To’qimalar kulturasida bitta hujayraga Ca ++ ionini kiritilsa, yonidagi hujayraga o’tmas ekan. Bir qancha vaqt o’tib, kiritilgan Ca ++ ionlari mitoxondriyalarga yig’ilganidan so’ng tirqishli birikishning strukturasi va funksiyasi tiklanadi. Bu tibbiyotda katta amaliy ahamiyatga ega. Sinaptik birikish ( sinapslar ). Bu nerv to’qimasi uchun xarakterli bo’lib, u ikki neyron o’rtasida yoki neyron va retseptor yoki effektor o’rtasida hosil bo’ladi. Sinapslar ikkita hujayra birikishining qismlari bo’lib, ta’sir yoki qo’zg’alishni bir tomonlama o’tkazishga ixtisoslashgandir. Sinapslar nerv hujayralarining o’simtalarida-dendrit va aksonlarning chetki qismlarida hosil bo’ladi. Neyronlararo sinapslar odatda, noksimon kengaygan ko’rinishda bo’lib, nerv hujayrasi o’simtasining oxiriga joylashadi. Nerv hujayralarining birining bu chetki (terminal) kengaygan qismi boshqa hujayraning tanasi yoki uning o’simtasi bilan birikishi mumkin. Nerv hujayralarining periferik o’simtalari (aksonlar) effektor hujayralar yoki retseptor hujayralar bilan o’ziga xos birikishni hosil qilishi mumkin. Binobarin, sinaps-bu ikkita hujayra qismlari o’rtasida hosil bo’ladigan strukturadir (desmosomaga o’xshash). Bu hujayralarning membranalari hujayralararo bo’shliq-kengligi 20-30 nm bo’lgan, sinaptik yoriqcha orqali ajralgandir. Ko’proq bu bo’shliqda ingichka tolali, membranaga perpendikulyar joylashgan material ko’rinadi. Sinaptik birikish joyida bir hujayraning membranasini presinaptik deb, ikkinchi-impulsni qabul qiluvchi

hujayraning membranasini postsinaptik deb ataladi. Presinaptik membrana yaqinida ko’p sonli mayda vakuolalar, mediatorlar bilan to’lgan sinaptik pufakchalar bo’ladi. Nerv impulsi o’tish lahzasida sinaptik pufakchalar sinaptik yoriqchaga ichidagi moddalarni chiqaradi. Postsinaptik membrana odatdagi membranadan qalinroq ko’rinadi, chunki sitoplazma tomonida bu joyga ingichka fibrillar to’planadi. Sinaptik nerv uchlarini nerv to’qimasi komponentlarining fraksiyalash orqali ajratib olish mumkin. Hujayra qismlari buzilsa ham qo’shni hujayralarning nerv uchlari ajraladi, ammo bir-biridan faqat ajralib ketmaydi. Bundan ko’rinadiki, sinapslar nerv qo’zg’alishini o’tkazish vazifasidan tashqari, o’zaro ta’sirlashuvchi hujayralarni bir-biriga mustahkam bog’lash vazifasini ham bajarar ekan(ilova,13). Plazmodesmalar. Bunday birikish o’simlik hujayralarida uchraydi. Plazmodesmalar ingichka kanalchalar bo’lib, yonma-yon turuvchi hujayralarni bir-biriga biriktiradi, bu kanallarning diametri 40-50 nm. Kanallarni o’rab turuvchi membrana yonidagi hujayra plazmatik membranasiga bevosita o’tadi. Plazmodesmalar hujayralarni ajratib turuvchi hujayra po’stini ham teshib o’tishi mumkin. Shunday qilib, ba’zi o’simlik hujayralarida plazmodesmalar qo’shni turgan hujayralar gialoplazmasini birlashtiradi(17 rasm).

17- rasm. Hujayralararo aloqalarning plazmodesma xilining elektron mikroskopik tuzilishi. A-qo’shni hujayralar orasidagi 2 ta plazmodesma, B- plazmodesmalarning ko’ndalang kesmasi . Shuning uchun, bu holda, bir hujayra tanasini boshqasinikidan ajralishi aniq bo’lmaydi, buni sinsitiy deb atash to’g’riroq bo’ladi, ya’ni ko’p hujayralar xududlarini sitoplazmatik ko’priklar orqali birikishidir. Plazmodesmalarning ichiga qo’shni hujayralarning endoplazmatik to’r sisternlarini birlashtiruvchi membrananing naysimon elementlarini ham kiritish mumkin. Plazmodesmalar hujayralar bo’linishida birlamchi hujayra qobig’i shakllanayotganda hosil bo’ladi. Yosh hujayrada plazmodesmalar soni 1000 ga yaqin bo’ladi. Hujayra qariganda ular kamayadi. Plazmodesmalarning funksional roli juda katta. Ular yordamida oziqa moddalar, ionlar va boshqa birikmalar tutgan eritmalarni aylanishi (sirkulyatsiya) yuz beradi. Lipid tomchilar ham plazmodesma orqali harakatlanadi. Hujayraning o’simlik viruslari bilan zararlanishi ham plazmodesmalar orqali yuz beradi. Plazmatik membrananing ixtisoslashgan strukturalari Ko’pchilik hayvon hujayralarining plazmatik membranalari turli o’simtalar hosil qilishi mumkin. Ularga xivchinlar, kipriklar va sezuvchi hujayralarning o’simtalari kiradi. Epiteliy hujayralari, fibroblastlar, leykotsitlarning yuzasida mikroso’rg’ichlar bo’ladi, ular sitoplazmaning o’simtalari bo’lib, plazmatik membrana bilan o’ralgan, uchi to’mtoq silindrlardir. Mikroso’rg’ichlarning yo’g’onligi 100 nm atrofida bo’ladi. Har xil tip hujayralarda ularning soni va uzunligi turlichadir. Mikroso’rg’ichlar ichak va buyrakning cho’tkali hoshiya deb ataluvchi epiteliysida eng ko’p bo’ladi. Bu yerda ular hujayraning apikal

yuzasida zich qatlamni hosil qiladi. Ularning balandligi 0,6-0,8 mkm. Bitta ichak epiteliysi hujayrasiga 3000 tagacha mikroso’rg’ich to’g’ri keladi. Mikroso’rg’ichlar oralig’idagi tor bo’shliqlarda plazmatik membranadagi glikokalikslar qalin qatlamni hosil qiladi, u orqali so’rish jarayonida turli moddalar o’tadi. Mikroso’rg’ichlarning markazi orqali uzunasiga filamentlar joylashadi, ular sitoplazmada to’r hosil qilib tugaydi(18 rasm). 18-rasm.Hayvon hujayrasi mikroso’rg’ichining elektron mikroskopik (a) va sxematik (b) tuzilishi. 1-mikroso’rg’ich;2- α -aktin;3-aktin filamenti;4-ko’ndalang filament; 5-plazmatik membrana;6-miozin. Mikroso’rg’ichlarning joylashishi turli hujayralarda har-xil bo’ladi. Cho’tkali hoshiya epiteliysi hujayralarida ular ichakning bo’shlig’iga qaragan holda joylashadi. Jigar hujayralarida mikroso’rg’ichlar qisqa va kam sonli bo’lib, o’t kapillyarlari zonasida va qon tomir kapillyarlariga qaragan hujayraning bazal qismida joylashadi. Agar jigar hujayralarini bir-biridan ajratilsa, har bir

hujayraning hamma tomoni mikroso’rg’ichlar bilan qoplanganligini ko’rish mumkin. Mikroso’rg’ichlarning kattaligi va soni turli to’qima hujayralarida doimiy bo’lmaydi. Qalqonsimon bez hujayralarida tinch holatda ular qisqa va oz, bezning ishi kuchayib to’plangan gormon qonga o’tganda, ular uzayadi va soni ortadi. Ba’zi umurtqasizlarda mikroso’rg’ichlar daraxtsimon shoxlanadi. So’lak bezlari malpigiy naylari hujayralari mikroso’rg’ichlarida mitoxondriyalar bo’ladi. Mikroso’rg’ichlar hujayraning yuzasini kengaytiradi, bu ayniqsa ichak epiteliysida yaqqol ko’rinadi. 1mm 2 epiteliy yuzasida 2. 10 8 ta mikroso’rg’ichlar joylashadi. Umurtqali hayvonlar ko’zining to’r pardasi yorug’lik sezuvchi retseptorlari tayoqcha va kolbasimon hujayralardir. Tayoqchalarning ixtisoslashuvida ularning oxirida membrana bilan o’ralgan kipriksimon tanacha-sitoplazmatik o’simta rivojlanadi. U mikronaychalar bilan to’lgan bo’ladi, ularning asosida bazal tanacha joylashadi. Keyin kiprikning yuqorigi qismi kengayadi, membrana pufakchalari va plazmatik membrana burmalari bilan to’ladi. Hujayraning bu qismining o’sishi natijasida uning hamma qismi zich joylashgan yassi xaltachalar shaklidagi plastinkalar bilan to’ladi. Shunday qilib, tayoqchaning tashqi qismi isitish radiatoriga o’xshash burmali strukturaga aylanadi(19 rasm).

19-rasm.Ko’zning yorug’lik sezuvchi tayoqcha (a)va kolba(b) hujayralari.1-tashqi segment;2-bazal tanacha; 3- ichki segment;4- yadro;5-sinaptik zona Kimyoviy, eshitish va boshqa retseptor hujayralar ham plazmatik membrana bilan qoplangan sitoplazmatik o’simtalardan hosil bo’ladi. Plazmatik o’simtalarning kiprik va xivchin xillari. Ular sitotplazmatik membrana bilan qoplangan, bazal tanacha bilan bog’langan mikronaychalar tizimini ushlaydi. Kipriklarning diametri taxminan 200 nm, uzunligi 20 mkm ga teng. Kipriklarning soni har-xil bo’ladi, agar kiprik bitta va yo’g’on bo’lsa xivchin deb ataladi, uning uzunligi 1 mkm dan 2 mm gacha bo’ladi Ularing tuzilishi va vazifalari haqida keyingi boblarda alohida bayon qilinadi.

Lomasomalar -o’simlik hjayralari plazmatik membranasining burmalanishidan hosil bo’ladigan membrananing pufakchalari yoki naychalaridir. Ular hujayra po’sti bilan plazmatik membrananing oralig’ida hujayraning periferik qismida joylashadi. Ularning vazifasi aniq emas. ]

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Umumiy gistologiya

O`simlik to`qimalari

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz

Embriologiya asoslari

Biоlоgiya tа`limining mаzmuni. dаvlаt tа`lim stаndаrtlаri, iхtisоslik bo`yichа