Эволюцион таълимотнинг амалии ва назарий ахамияти - Биология - Рефераты

Эволюцион таълимотнинг амалии ва назарий ахамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

160.5 KB

Эволюцион таълимотнинг амалии ва назарий аҳамияти Режа: 1. Эволюцион таълимот ва амалиёт 2. Эволюцион таълимот ва табиатни муҳофаза қилиш 3. Эволюцион таълимотнинг методологик асоси 4. Дарвинизм ва антидарвинизм

1. Эволюцион таълимот ва амалиёт Демографик маълумотларга кўра, дунё аҳолиси 5 миллиарддан ортиб кетди. Гужов Ю. Л. қайд қилишича, ҳар йили 75 млн тонна озиқ оқсили ишлаб чиқарилади. Бу киши бошига ўртача 58 г дан тўғри келади. Ваҳоланки, шифокорлар эътиборича, оқсилнинг кунлик нормаси 100—120 г ни ташкил этади. Агар биз дунё аҳолисининг 60% озиқовқат танқислигига учраётганлигини, 30% оч яшаётганлигини эътиборга олсак, у ҳолда озиқовқатни кўпайтириш энг асосий муаммо эканлигига шакшубҳа қолмайди. Бу муаммони ҳал этиш табиатда кенг тарқалган ўсимликлар, ҳайвонлар, замбуруғлар турларини ҳар томонлама ўрганиш, улар орасидан инсон учун озиқовқат сифатида ишлатилиши мумкин бўлганларини аниқлаш, маданийлаштириш муҳим аҳамият касб этади. Қишлоқ хўжалик экинлари ва уларнинг ёввойи а?кдодлари уруғи коллекциясини биринчи марта Вавилов Н. И. тўплаган. Ҳозирги вақтда олим ташкил этган Бутуниттифоқ ўсямликшунослик институтида 250 мингта хилмахил навлар ва ёввойи ўсимлик намуналари йиғилган бўлиб, улар 2000 турга мансуб. Ана шу бой коллекция асосида мамлакатимизнинг турли районларида экиладиган 1000 дан ортиқ серҳосил, касалликларга чидамли маҳаллий шароитга мослашган ўсимлик навлари чиқарилган. Атоқли совет дарвинисти Вавилов органик олам эволюциясида селекциянинг ролига тўхталиб, 1935 йили шундай деб ёзган эди: «Туб моҳияти билан, селекция эволюцион назарияни ривожлантиришдир. У эволюция жараёнига тадқиқот бошланғичини киритади. Селекция жараёни ўсимликлар табиатига инсон аралашуви натижасидир. Селекция эволюцион таълимотнинг инсон томонидан бошқариладиган бир шохобчаси сифатида намоён бўлади. Агар Дарвин эволюцион таълимот ва табиий танланиш назариясини яратишда селекциянинг санъат сифатидаги далилларига суянган бўлса, эндиликда селекция фан шаклида эволюция жараёнини ёритиш учун ниҳоятда муҳимдир. Амалий селекция ишини олиб борувчи селекционер — тадқиқотчи эволюция муаммосида четлашиши мумкин эмас. Селекциянинг

фан сифатида ривожланиши, организмлар тараққиётини идора этишга яқинлаштириши, инсон хоҳишига кўра, организмлар ирсиятини ўзгартириш учун қудратли восита эканлигига биз шубҳа қилмаймиз». Бинобарин, эволюцион таълимот селекция учун катта аҳамиятга эга. Олимнинг бу соҳадаги мулоҳазалари ҳозирги вақтда ҳам ўз қимматини йўқотгани йўқ. Организмларнинг индивидуал ва тарихий ривожланиш қонунларига асосланиб, селекционер ўсимлик навлари ва ҳайвон зотларининг маҳсулдорлигини оширади. Бунда у эволюциянинг бошланғич кучлари бўлган ирсий ўзгарувчанлик, табиий ва сунъий танлашдан фойдаланади. Бу билан у организмлар, популяция, турлар, биогеоценозларнинг ўзгаришига сабабчи бўлади. Озиқовқатни кўпайтириш учун зарур нав, зот, штаммларни яратишда генетик инженерия (генни синтез қилиш, кўчириб ўтқазиш, ҳужайра культураси, соматик ҳужайраларни дурагайлаш, аллофен формалар чиқариш ва ҳоказолар), анеуплоид, полиплоид формалар олиш, узоқ формаларни чатиштириш кабилардан фойдаланиш диққатга сазовор. Бунинг учун тирикликнинг ҳужайра, геном эволюциясини янада ҳар томонлама тадқиқ қилиш талаб этилади. Қишлоқ хўжалик экинларининг фотосинтез самарадорлиги пастлиги ҳосилни оширишидаги энг асосий тўсиқдир. Шунга кўра, фотосинтезнинг таъсир этиш коэффициентини оширишни тадқиқ қилиш ҳосилдорлик

ортишининг асосий гаровидир. Ҳо силдорликни оширишга оид шу давргача селекцияда қўлланиб келинаётган усуллар фотосинтез жараёнининг самарадорлигини оширишга эмас, балки ўсимликларнинг тана тузилишини ўзгартиришга, барг пластинкаси ҳажмини оширишга қаратилган. Генетикаселекция усулларининг ҳозирги ҳолати ҳосилдорлик имкониятлари ни рўёбга чиқарувчи ҳар ҳар қандай генлар комбинациясини яратиш Имкония тини беради. Соматик ҳу жайраларни дурагайлаш бўйича СССР Фанлар Ака демиясининг ўсимликлар физиологияси институтида Р. Г. Бутенко қизиқарли тадқиқот ишларини амалга оширди. У целлюлоза, пектиноза ва бошқа ферментлар ёрдамида ҳужайра пўстини емириб, ҳужайра модда — протопластларни элкш ва сўнгра ҳар хил навлар ва турлар протопластини полиэтиленгликоль ёрдамида аралаштириб, дурагай ҳужайралар олишга муваффақ бўлди. Ҳозирги вақтда фотосинтезнинг активлигини оширишни икки усули — фотосинтетик тестлар бўйича селекция олиб бориш, СО2 нинг фотосинтез орқали ўзлаштирилиш генетик модификациясини амалга ошириш мавжуд. Озиқовқат муаммосини ҳал этишда хўжаликда айрим ўсимликларнинг якка ҳокимлигини бартараф этиш, зараркунанда ҳашаротларга қарши курашнинг биологик усулларидан кенг фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Бу ўзўзидан агроценоз ва биогеоценоздаги биотик ва абиотик муносабатни чуқурроқ ўрганишни ва ана шу муносабатларнинг инсон учун энг қулай хилларини танлашни тақозо қилади. Эволюцион назариянинг медицина тараққиёти учун ҳам аҳамияти катта. Маълумки, атрофмуҳитнинг ифлосланиши туфайли одам организмида хилмахил мутациялар содир бўлмоқда. Уларнинг кўпчилиги одамда турли ирсий касалликларни келтириб чиқармоқда. Одам генетикасида тўпланган маълумотларга қараганда, ҳозирги вақтда одамда учрайдиган ирсий касалликлар 3000 дан ортиб кетган. Бу касалликларнинг келиб чиқиш сабабларини ўрганиш, олдини олиш ва одамзоднинг келгуси ривожланиши йўналишини прогноз қилиш ҳам эволюцион назарияда чуқур тадқиқот

ишларининг ечими билан боғлиқ. Атрофмуҳит ифлосланишининг ўсимликлар, замбуруғлар, одам прокариот организмларга таъсирини ўрганиш, унинг зарарли оқибатларини олдиндан кўра билиш ва зарур кураш чоратадбнрларини ишлаб чиқиш эволюция синтетик назариясиьинг ривожи билан узвий боғлиқдир. Қайд қилинганларнинг ҳаммаси эволюцион назария амалиёт учун ниҳоятда катта аҳамиятга эга эканлигидан далолат беради. 2. Эволюцион таълимот ва табиатни муҳофаза қилиш Табиатда ҳар бир организм тури алоҳидаалоҳида ҳолда мавжуд эмас. Улар доимо бирбири билан органик боғлиқ бўлади. Шунга кўра, айрим турларнинг у ёки бу сабабларга кўра қирилиб кетиши ўз навбатида биогеоценозга кирувчи бошқа турларнинг ўзаро мутаносиблиги.га салбий таъсир кўрсатади. Масалан, бирорта ўсимлик турининг қирилиб кетиши, ўз навбатида 5—7 та ҳашарот ва бошқа умуртқасиз ҳайвонларнинг ҳам йўқолиб кетишига сабаб бўлади. Илмийтехник революция даврида инсоннинг табиатга аралашуви тобора кескин тус олмоқда. Инсон янги саноат марказлари бунёд этганда ёки янги ерлар очганда, қишлоқ хўжалиги юритганда турмушда турли химиявий препаратлардан фойдаланганда улар қандай оқибатларга олиб келишини кўпинча олдиндан билмайди. Масалан, саноатни ривожлантириш, транспортнинг кўпайиши билан уларнинг чиқиндилари, ўсимлик ва ҳайвонларнинг ёппасига нобуд бўлиши, биосферадаги мувозанатнинг бузилиши рўй бериши мумкин. Шунга кўра, турли биогеоценозларда мувозанат бузилишнинг сабабоқибатларини ўрганиш эволюциянинг энг муҳим муаммоларидан бири бўлиб қолади. Уни ечмасдан туриб биосферадаги жараёнларни самарали равишда бошқариш мумкин эмас. Ҳозирги вақтда энг хавфли ҳодисалардан бири табиатнинг тобора камбағаллашиб бораётганлигидир. Бу айниқса инсон фаолияти учун ниҳоятда фойдали бўлган ўсимлик ва ҳайвон турларининг йилданйилга камайиб кетаётганлигида кўзга яққол ташланади. Фақат Узбекистоннинг

ўзида 400 дан ортиқ ўсимлик тури ва 400 дан ортиқ ҳайвон зоти камёблиги бунинг ёрқин далилидир. Уларнинг аксарияти бир томондан, овлаш ёки кўплаб йиғиш билан, иккинчи томондан, табиий комплексларнинг йўқолиши ҳисобига рўй бермоқда. Кейинги вақтда янги навлар ва зотларнинг тарқалиши ҳисобига халқ селекцияси томонидан чиқарилган, маҳаллий шароитга яхши мослашган нав ва зотлар камайиб, баъзан эса тамомила йўқолиб кетмоқда. Ҳозирги вақтда 250 000 юксак ўсимлик туридан 20 000 тури муҳофаза қялиниши зарур. Айниқса, Узбекистон, Қрим^ Украина, Молдавия, Қавказ ўсимликлари кўплаб нобуд бўлмоқда. Минг йиллардан бери сақланиб келаётган Урта Осиёдаги мевали дарахтларнинг кўп навлари ва уларнинг ёввойи аждодлари деярли йўқолди, дейиш мумкин. Европада маҳаллий ҳайвонларнинг 175 та зотидан 115 таси тамомила йўқолиб кетиш арафасида турибди. Ваҳоланки, ана шу нав ва зотлар маҳаллий шароитга яхши мослашган ва ноёб генлар наборига эгадир. Усимлик ва ҳайвонлар тур, нав, зотлари сонининг камайиши, генетик хилмахилликнинг камайишига сабаб бўлади. Ҳар бир тур, зот ва нав мавжудлигини сақлаш фақат амалиётда эмас, балки органик олам эволюцияси жараёнининг нормал бориши учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Камайиб кетган ҳайвон, ўсимлик турларини қайта тиклаш соҳасида олиб борилаётган тадқиқот натижаларига кўра бирор умуртқали ҳайвон тури 500 тадан, умуртқасиз ҳайвон тури 50 мингдан кам бўлмаслиги керак. Акс ҳолда ўша ҳайвон турининг мавжудлигини таъминлаш мумкин эмас. Агар ундан кам бўлса, тур генетик ахборотининг ярми сақланади, холос. Шуни ҳисобга олиб, Бош Ассамблеянинг табиатни муҳофаза қилиш бўйича Халқаро Иттифоқида, 1978 йил октябрь ойида қабул қилинган табиатни муҳофаза қилиш бутун дунё стратегиясишшг бир моддаси ҳар бир турга кирувчи популяциянинг ҳаётчанлигини сақлаш учун етарли бўлган тур ичидаги ўзгаришларнинг тўлиқ миқдорини сақлашга қаратилган. Ҳозирги вақтда ёввойи ва хонакилаштирилган ҳайвонлар, маданий

ўсимликлар генофондини сақлашнинг бир неча усуллари ишлаб чиқилган. Биогеоценозларни табиий ҳолда сақлашга қаратилган қўриқхоналар, ботаника боғлари, ҳайвонот боғлари ташкил этиш, ўсимлик, ҳайвон ҳужайралари, тўқималари, органларини, тухум ҳужайралари, сперматозоидларини музлатилган ҳолда сақлаш, улардан янги организмлар етиштириш шулар жумласига киради. Дунё ҳайвонот боғларида ҳозир қушларнинг 72 тури ва сут эмизувчиларнинг 162 тури сақланмоқ да. Уларнинг 179 дан ортиқ тури урчитилмоқда. Лекин бу ерда диққатэътиборни фақат уларни сақлашга қаратмоқ керак эмас. Чунки инбред йўл билан урчитиладиган организм авлодларида наслнинг ҳаётчанлиги пасайиб кетишини ҳамма билиши ва шу сабабли диққатэътиборни тур ёки популяциянинг генетик хилмахиллигини сақлашга қаратиш керак. Органик оламнинг хилмахиллиги, турлар, популяция генотипининг турлитуманлиги узоқ давом этган эволюция жараёнининг бизга қолдирган катта инъоми эканлигини унутмаслик керак. 3. Эволюцион таълимотнинг методологик асоси Ч. Дарвин таълимоти органик олам эволюциясини илмийматериалистик нуқтаи назардан тушунтириб берди.Утабиатдаги воқеаҳодисаларни объектив равишда ифодалайди. Эволюцион таълимотнинг материалистик ғояси айниқса табиатга тарихий ёндашишда кўзга яққол ташланади. У органик олам нинг генетик код тузилишидан то биосферагача бўлган ривожланишини тарихий жараён натижаси деб талқин қилади. Дарвин органик оламнинг тарихий ривожланиши билан бирга организмларнинг муҳитга мосланишини ҳам илмий асосда тушунтириб, табиатшунослик соҳасидан идеализм, метафизика оқимларини қувиб чиқарди ва биологиянинг кенг кўламда ривожланишига йўл очиб берди. Эволюцион назариянинг материалистик моҳияти шундан иборатки, у биологик эволюциянинг мураккаб жараёнларини ирсий ўзгарувчанлик, яшаш учун кураш, табиий танланиш, алоҳидаланиш каби моддий омиллар ёрдамида изоҳлаб ва илоҳий кучларга ўрин қолдирмайди. Эволюцияни

ҳаракатлантирувчи кучларнинг моддийлигини тан олиш дарвинизмнинг илмий назарияга айланишида муҳим аҳамият касб этган Эволюция жараёнига олиб келувчи асосий зиддият популяция таркибига кирувчи сифат жиҳатдан фарқ қилувчи индивидлар билан муҳит ўртасидаги зиддиятлардир. Бу зиддият ички зиддият бўлиб, тузилиш даражасининг юксалиши билан бу муносабатлар кучая боради. Организм билан муҳит ўртасидаги зиддиятлар яшаш учун кураш, табиий танланиш, мавжуд ва янги мосланишларнинг пайдо бўлиши билан бартараф қилинади. Органик оламдаги эволюция қарамақаршилик кураши мавжуд тузилиш, форма ва ҳоказоларни сақлаш билан, уларнинг янги шароитда ўзгариши ўртасидаги зиддиятни бартараф этиш_ натижаси эканлигини қайд этиш зарур. Зиддиятлар кураши орқали Дарвин биологиянинг энг асосий масалаларидан бири бўлган органик оламдаги мосланиш муаммосини ҳам материалистик асосда тушунтирди. Эволюцион таълимот органик олам доимо ҳаракатда, ўзаро муносабатда ва қарамақаршиликда эканлигини атрофлама очиб берди. Органик оламдаги тарихий ривожланиш юзаки қараганда тасодифий ҳодисаларга, тўсатдан пайдо бўладиган ўзгаришларга асослансада, аслида у табиий танланиш орқали маълум йўналишга киради. Молекуляр генетик даражадаги муқаррар ва қонуний ўзгарувчанлик яшаш учун кураш индивидларнинг қирилиши даражасида бутун эволюцион жараён учун қонуний ва йўналишли бўлади. Эволюцион таълимотда ривожланиш жараёни бир томондан узлукли, миқдор, иккинчи томондан, секин ва тез содир бўлувчи сифат ўзгаришларини алмашлаб туриши натйжаси эканлигини қайд этиш керак. Эволюцияни ҳаракатлантирувчи кучлар ривожланаётган системаларнинг ҳар бири, чунончи, популяция, тур, биогеоценоз ичида бўлиши ишончли далиллар билан тушунтириб берилди. Диалектик материализм фалсафаси сингари дарвинизмда ҳам органик оламнинг ривожланиш манбаи бўлиб, зиддиятлар ҳисобланади, тараққиёт эса қарамақаршилик курашидан иборат, деб талқин қилинади. Бу эволюцион назариянинг методологик асосини ташкил этади. Эволюциянинг бошқа

кўпгина муаммолари, хусусан, эски тузилишнинг янги тузилишга ўтиши, ривожланишнинг йўналишли ва йўналишсизлиги, прогресс ва регресс, эволюциянинг қайтарилмаслиги, қайтарилиши ҳам фалсафий тавсифга эга. Эволюциянинг асосий йўналиши майда ирсий ўзгаришлар танланиш туфайли йиғила бориши ҳисобига амалга ошади. Шундай қилиб, бошқа биология фанларига нисбатан эволюцион назария ривожланишнинг умумий қонунларини ўрганувчи фалсафа (диалектика) билан чамбарчас боғлиқдир. Ривожланишнинг диалектика концепцияси эволюцион назария учун методологик асос бўлиши билан бирга ўзи ҳам эволюцион таълимот маълумотларини хулосалаб такомиллаштира боради. 4. Эволюциянинг муаммоли масалалари Эволюция жараёнининг ҳал қилинмаган кўпгина масалалари бор. Улардан бири турнинг бир экологик шароитдан бошқа экологик шароитга ўтиш сабабларини аниқлашдир. Баъзи эволюционистлар онтогенетик реакция кенг кўламда беқарор бўлишини, бошқалари преадаптацияни, учинчилари ўзгарувчанликнинг сафарбарлик резервини ва танлаш ҳодисасини бунга асосий сабаб деб кўрсатмоқдалар. Эволюция асосий омилларининг табиий танланишга бўлган муносабатини аниқлашда ҳам олимлар орасида якдиллик йўқ. Баъзи олимлар эволюциянинг бошланғич омилларидан ҳисобланган мутация жараёни, популяция тўлқини, алоҳидаланиш,, табиий танланишнинг ҳар бирининг «босими» эволюцияни вужудга келтиради, деб талқин қиладилар. Бу омилларга баъзилар дурагай (комбинатив) ўзгарувчанликни ҳам киритадилар. Бундай тасаввурлар албатта эволюция омиллари сонини камайтиради, уларнинг таъсирини тенг қийматли қилиб қўяди ва оқибатда қўйилган муаммони соддалаштиради. Булардан ташқари, юқоридаги тасаввурларда ҳайвонларнинг хаттиҳаракати, фенотип, популяция тузилиши, ҳар хил урчишнинг роли эволюция жараёнида тегишли баҳоланмаган. Табиий танланишни эволюциянинг бошланғич омилларига киритиш ҳам мунозарага сабаб бўлмоқда. Буларнинг ҳаммаси эволюция омилларини

классификациялаш эволюцион назарияда долзарб муаммо эканлигидан далолат беради. Баъзи олимлар табиий танланишни эволюциянинг бошланғич омилларига киритиб бўлмайди, чунки у бошқа омиллардан алоҳида бўлса, ҳам, уларнинг таъсирини бирлаштирувчи механизми деб уқтирадилар. Яшаш учун курашни эволюцион омиллари қаторига киритиш лозимлиги ҳақида ҳам фикр билдирилмоқда. Шу муносабат билан И. Шмальгаузен эволюциянинг генетикматематик назариясини қаттиқ танқид қилади ва бундай тадқиқотлар эволюция механизмини очиб бермаслиги, унинг қонуниятларини тўлиғича ифода эта олмаслиги, чунки унда яшаш учун кураш тушунчаси диққатэътибордан четда қолганлигини, табиий танланиш ташқи омил, организм эса бўшанг объект сифатида талқин этилганлигини таъкидлайди. Яшаш учун курашни эволюция омили сифатида талқин қилишдаги келишмовчилик микроэволюциянинг популяцион механизмини тушунтиришда генетик ва экологик ёндашишнинг маъл)гм жиҳатдан алоҳидалигидадир, яъни уларнинг эволюция ҳодисаларини тушунтиришда ҳали тўлиғича бирлашмаганлигидадир. Симпатрик тур пайдо бўлиши, генетикавтоматик жараён, генлар дрейфи билан танланишнинг алоқаси, популяция ичидаги рақобат, гуруҳли танлаш ва унинг зволюциядаги роли ҳақида ҳам мунозара бормоқда. Геологик солномаларнинг чалалиги билан юқори таксонлар келиб чиқишининг алоқаси, қисқа геологик давр ичида эволюция жараёнининг нисбатан тезлигининг ортиши муаммолари ҳам ҳали ўз ечимини тўлиғича топганича йўқ. Эволюцияда абиотик ва биотик омилларнинг етакчи роли ҳам мунозарага сабаб бўлмоқда. Дарвиннинг эволюция жараёнида биотик омилларнинг роли ниҳоятда катта эканлиги ҳақидаги ғояси кўпчилик биологлар томонидан эътироф этилсада, лекин унга қарамақарши, космик ва геологик сабаблар ролига ортиқча баҳо берувчилар ҳам учрайди. Эволюция омиллари ва қонунлари ҳақидаги масалаларнинг ҳолати эволюцион

таълимотнинг янада ривожланишини чеклаб қўйиши мумкинлигини таъкидлаб ўтмоқ керак. Дарвин таълимоти эволюция жараёни механизми ва қонуниятларини тадқиқ қилиш билан бирга, турли биологик системаларнинг яшаш шароитига мосланиши, органик оламнинг хилмахиллиги сабабларини тушунтириб берган таълимотдир. Бироқ Дарвин таълимоти эволюциянинг синтетик назарияси органик олам эволюция билан боғлиқ барча муаммоларни ҳал қилди, деб айтиш қийин. 4. Дарвинизм ва антидарвинизм Ҳозирги замонда эволюциянинг синтетик назарияси кенг тарқалганлигига қарамай, эволюцион таълимотга қарши бўлган хилмахил тасаввурлар, назариялар мавжуд. Антидарвинистик назариялар орасида Берг асос солган номогенез кенг ўрин олган. Берг органик олам эволюцияси тасодифий ўзгаришлар, табиий танланиш асосида эмас, баъзи бир қонуниятлар орқали рўй беришини тан олади. Дарвин организмлардаги мосланиш, мақсадга мувофиқлик табиий танланиш натижаси, деб уқтирган бўлса, Берг мақсадга мувофиқлик ҳар бир индивидга хос азалий хусусият, деб талқин қилади. Неономогенетик концепция панпсихизм ғоясини қувватлайди. Унинг муаллифларидан бири бўлган Оже муртак плазмаси ўзининг ички физикхимиявий мувозанат ўзгаришини онгли равишда мутациялардан излайди, деб қайд қилади. Р. Элкен мулоҳазасига кўра, эволюция учун тасодифийлик эмас, балки мақсадга мувофиқ, мураккаб онгли тартиб муҳим ҳисобланади. Номогенез назариясининг фаол ҳимоячиларидан бири А. Любишевдир. У худди Берг сингари, тур пайдо бўлиши махсус ички қонунлар асосида рўй беради, лекин организмларнинг хилмағхиллик имкониятларини белгиловчи омиллар ҳамма вақт ҳам эволюцион йўналишни белгилаб бера олмайди, деб таъкидлайди. Баъзи бир далиллар гўё зволюция «ички қонунлар» асосида йўналишини тасдиқлайди. Масалан, отлар эволюцияси бир йўналишда

борганини, яъни беш бармоқдан, бир бармоқли ҳозирги замон отлари томон ўзгарганлигини кўрамиз. Лекин эволюцияда ўрганилган қаторларнинг бир йўналишли тараққиёти адаптациядан бошқа нарса эмаслигини, таъкидлаб ўтмоқ даркор. Маълумки, табиий танланишда ҳар гал шароитга мослашган формалар сақланиб қолади. Агар филогенетик қаторлар яшаётган шароит узоқ муддат бир хил бўлиб қолса, унинг таъсири ҳам турғун, яъни бир йўналишли бўлиши муқаррар. Бинобарин, филогенетик қаторнинг бир йўналишли эволюцион ривожи ички интилиш натижаси бўлмай, балки табиий танланиш оқибатидир. Демак, табиий танланиш билан филогенетик қаторларнинг бир йўналишли зволюциясини аниқ тушунтириш мумкин. Тажриба йўли билан исботлаб бўлмайдиган макроэволюция муаммолари кўп ҳолларда антидарвинистик қарашларнинг мавзуи ҳисобланади. Чунончи, Шиндевольф томонидан илгари сурилган типогенез назарияси бунга ёрқин мисолдир. Бу назарияга мувофиқ тузилишнинг йирик морфологик типи тўсатдан пайдо бўлади, сўнг у турғун ҳолатга ўтиб, кенг майдонга тарқалиб, гуллабяшнайди ва ниҳоят ўлимга маҳкум этилади. Эволюциянинг бундай цикли кейинчалик ҳам такрорланади. Кўриниб турибдики, Шиндевольф назариясида макроэволюция бирламчи бўлиб, у тўлиғича микроэволюциядан ажралган ҳолда талқин қилинади ва табиий танланиш фақат майда ўзгаришларни ҳосил қилади, барча йирик филогенетик тармоқлар эса онтогенетик асосда тараққий зтади, деган мазмун ётади. Дарвинизмга қарши бўлган оқимлардан бири сальтоционизмидир. У янги турлар табиий танланиш иштирокисиз, тўсатдан йирик сакраш туфайли ҳосил бўлади, деб талқин қилади ҳамда индивидларда мосланишдан ташқари «ташкилотчи белгилар» бор (А. Келликер, Э. Зюсс, О. Шиндевольф), деган фикрларни илгари суради (С. Коржинский, Г. де Фриз, В. Бэтсон). Неомутационизм оқимининг тарафдори француз генетиги Кено мутация индивиднинг муҳитга бўлган мосланишини камайтириш ҳисобига келгусидаги шароитга олдиндан мослаштириши (преадаптация) оқибатида

яшаб келган бир шароитдан бошқа шароитга ўтса, кўпайиб янги тур учун аждод вазифасини ўташи мумкин, деб қайд қилади. Худди шундай фикрни Р. Гольдшмит ҳам ҳимоя қилади. Унинг айтишича, макромутация туфайли ҳосил бўлган мажруҳ форма келгусида турдан юқори бўлган таксонларни ҳосил қилиш учун асос бўлади. Лекин ушбу фикрни айрим жинсли индивидларга қўллаш мумкин эмас. Чунки бир хил шароитда иккита бир хил мажруҳ индивиднинг тушиб қолиш ҳодисаси эҳтимолдан йироқ. Неомута ционизм дастлаб Д. Ж. Кинг, Т. Джукс, С. Оно, М. Кимура томонидан тарғиб қилинган. Механоламаркизмнинг сўнгги тарафдори академик Т. Д. Лисенкодир. У фан тарихида «ижодий дарвинизм» оқимининг асосчисидир. «Ижодий дарвинизм» оғизда Дарвин таълимотини ривожлантиришга йўналган бўлсада, амалда унга қарши қаратилган оқимдир. У дарвинизмдан фақат табиий танланишни, Ламарк таълимотидан касб этилган белгиларнинг ирсийланиши, мутационизмдан эса турларни тўсатдан сакраш йўли билан пайдо бўлиш ғоясини олган. «Ижодий дарвинизмнинг» фанга киритган янгилиги шахсий тараққиётининг роли тўғрисидаги ғоядир. Бу ғояга кўра, организм талабига мос бўлмаган муҳит билан таъсир этилса, унинг ирсияти беқарор бўлиши, шахсий тараққиёти ўзгариши мумкин. Шу йўл билан қисқа вақт ичида ўсимликларнинг янги навларини, ҳайвонларнинг янги зотларини чиқариш мумкин. Лисенко фикрича, ўсимликка талабига мос бўлмаган шароит орқали таъсир этиб, янада каттароқ муаммоларни ҳал этиш мумкин. Масалан, паст ҳарорат билан таъсир этиш орқали баҳори буғдойни кузги формага ёки қорақарағайни қарағайга, сулини ёввойи сулига айлантиришни, майда чумчуқсимонлар туридан какку қушини олиш мумкин. Организмларнинг тўсатдан ўзгариши ҳақида фанда тўпланган маълумотларга асосланиб, Лисенко бир турнинг тўсатдан иккинчи турга айланиши концепциясини илгари сурди. Ҳакиқатда эса ушбу далилларнинг турлар сакраш йўли билан пайдо бўлишига ҳеч қандай алоқаси йўқ. Уларни классик генетика фани нуқтаи назаридан тушунтириш мумкин. Лекин

Лисенко Мендель, Вейсман, Морган таълимотини сохта таълимот деб эълон қилди ва бу соҳада ишлаётган олимларни таъқиб остига олди. Лисенко ва унинг тарафдорлари тур ичидаги курашни инкор этдилар. Зич экилган ўсимликларда майсаларнинг кўплаб нобуд бўлиши улар орасидаги рақобатнинг натижаси эмас, аксинча, тур учун фойдали, яъни ўзўзини яганалаш орқали энг яхши ўсимликларнинг сақланишига қаратилган хоссадир, деб талқин этди. Кейинги йилларда молекуляр биологияни, хусусан, генетик кодни тадқиқ қилиш туфайли эволюцияни Дарвин таълимотисиз тушунтириш концепцияси пайдо бўлди. Мазкур концепцияга мувофиқ, аксарият ҳолларда нейтрал мутациялар танланиши мумкин. Генетик коднинг айниши бундай дейишга асос бўлиб хизмат қилади. Чунончи, баъзи бир аминокислоталар кодини олсак, у бир неча хил триплетдан иборат эканлиги маълум. Хусусан, лейцин аминокислотаси УУА, УУГ, ЦУУ, ЦУЦ, ЦУА, ЦУГ каби 6 хил триплет ёрдамида полипептид боғ таркибига киради. Бошқача айтганда, триплетларнинг бирор нуклеотидида рўй берган мутация синтез натижасига таъсир этмайди. Бу эса молекула даражасидаги кўпгина мутациялар нейтрал эканлигидан далолат беради. Шу сабабли бундай мутациялар табиий танланиш назоратидан четда қолади. Лекин нейтрал концепцияга қарамақарши далиллар ҳам кўплаб учрайди. Махсус ўтказилган тажрибаларда бундай мутациялар индивидлар яшовчанлигига таъсир этганлиги аниқланган. Умуман олганда, мутацияларни нейтрал, фойдали, зарарли хилларга ажратиш нисбий эканлигини, ҳар қандай мутация бир хил шароитда фойдали, бошқа шароитда зарарли, учинчи хил шароитда нейтрал бўлишини таъкидлаш керак. Бу эса ўзўзидан, нейтрал мутация концепцияси ғояси етарли асосланмаганлигини, органик олам эволюциясида табиий танланиш етакчи омил эканлигини ифодалайди. Лекин нейтрал концепция тарафдорлари табиий танланиш органик олам эволюциясида йўналтирувчи омил эканлигини инкор этмасалар ҳам, молекула даражасидаги эволюцион жараён бошқача йўналишда бўли шини таъкидлайдилар.

Кено, Лекарт ва дю Ноюи тарғиб қилган «тасодифга қарши» фараз номуайян, тасодифий мутацион ўзгаришлар ва улар асосида ишлайдиган табиий танланиш оқибатида рўй берадиган эволюцияни инкор этади ва у маълум мақсадлар томон йўналган ҳаракат натижаси, деб тушунтиради. Бундай қараш финализмнинг ҳозирги кўринишидан бошқа нарса эмас. Финализмнинг ўзгартирилган яна бир шакли «ўзўзини бошқариш» (авторегуляция) концепциясидир. Вандел илгари сурган бу концепцияда филогенез онтогенезга қиёс қилинади ва ҳар бир филогенез ёшлик, гуллаб яшнаш, қарилик, ўлим босқичларини бошидан кечиради, деб уқтиради, Неокатастрофизм, финализм ва неономогенез тарафдорлари тажрибага асосланиб якун чиқарадиган олимлар бўлмагани учун макроэволюцияни қандайдир тахминлар асосида тушунтирадилар ва уларни тажриба асосида олинган микроэволюция сабаблари ҳақидаги билимлар билан бир ўринга қўядилар. Юқорида баён этилган фикрларни хулосалаб, антидарвинизмнинг уч йўналиши борлигини қайд этиб ўтиш керак. Булар касб этилган хоссаларнинг наслданнаслга ўтишини ҳимоя қилувчи эктогенез (механоламаркизм), адаптив эволюция ҳар қайси организмдаги ички кучлар иштирокида ҳосил бўлади, деб қайд этувчи автогенез ва ниҳоят янги турлар, авлодлар оилалар сакраш йўли билан вужудга келувчи ўзгаришлар асо сида амалга ошади, деб талқин этувчи мутационизмдир. Барча антидарвинистик назариялар ошкора ёки яширин равишда органик мақсадга мувофиқликни, мутлақликни эътироф этиб, табиий танланишнинг ижодий ролинн инкор қилади.

Похожие

Ч. Дарвин эволюцион таълимоти ва унинг биология фанларининг ривожланишидаги ахамияти

Эволюцион гоялар тарихи. Берунийнинг эволюцион карашлари. Ламаркнинг эволюцион канцепцияси.

Эволюцион таълимот

Эволюция назарияси. Ч.Дарвин эволюцион

Маккажўхорининг ахамияти, биологияси ва етиштириш технологияси