Ер шари табиат зоналари - Биология - Рефераты

Ер шари табиат зоналари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147 KB

Ер шари табиат зоналари Режа: 1. Ер шарида ўсимлик ва ҳайвонот дунѐсининг географик таркалишига таъсир этувчи омиллар. 2. Ер шарини табиат зоналарига ажратилиши. 3. Табиат зоналаридаги ҳайвонот ва ўсимликлар дунѐси. 4. Шимолий ярим шар ўрмонлари минтақаси ҳақида тушунча. 5. Баргли ўрмонлар минтақаси. 6. Қорақарағай туркумининг географик тарқалиши.

Ернинг куруклик кисмида ўсимликлар дунѐси ўзи яшаѐтган экологик шароитларга мослашиши ва шу мослашиш генетик жихатдан ўзининг маълум шаклига эга бўлади. Ўсимликлар ер шарини хамма жойида иқлим- хар хил бўлганлиги учун тарқалиши хам хар хил булади. .Бунга бир қанча омиллар ўз таъсирини кўрсатади: Ўсимлик микдори экватордан кутубларга караб пасайиб боради. Ўртача кенгликларда доимий нам шамолларни денгиздан курукликка караб эсиши. Экваторда эса курук шамолларни пассатларни курукликдан денгизга эсиши. Денгиздан узоклашган сари курукликнинг ичкари томонларида ѐғингарчиликни камайиб бориши натижасида. Қуѐш ѐруглигининг ер шарига бир хил бурчак остида тушмаслиги. Тупрок типларининг турлийчалиги каби хусусиятлар ер шарида ўсимликларнинг турлийча таркалишига сабаб булган. Ер шарида ўсимликлар таркалиш хусусиятларига кура куйидаги зоналарга ажратилади. Арктика муз сахролари зонаси – Арктика юнонча «шимол» дегани. Арктика зонасининг майдони 27 млн км 2 . Арктика совук сахросида ўсимлик хаѐти учун ўта ноқулай киш 8-9 ой булади. Қиска муддатли совук ѐзнинг уртача температураси 0 о С дан ошмайди. Лекин шу шароитда хам киска вакт ичида бир неча тур ўсимликлар вегитациясини тугатиб улгуради. Биргина Греландияда 450 тур ўсимлик яшайди. Булар сув утлари, замбуруглар, лишайниклар, мохлар булиб гулли ўсимликларни пакана вакиллари пакана кайн, пакана тол, бабуклниклар ўсади. Тундра зонаси – Тундра сўзи Карелия тилида ўрмонсиз дегани. Бу ҳудуд арктика сахросининг жануби хисобланади. Қиш 1-8 ой, ѐз 4-5 ой кучли шамолларнинг эсиши ва тупрокнинг 15-20 м чукурда, абадий муз копламлари мавжудлиги билан характерланади. У ерда асосан бутасимон куп йиллик ўсимликлар ўсади.

Муътадил иқлимли (ўртача иқлимли ), шимолий кенгликлар ўрмон зонаси. Бу зона жуда катта ҳудудни эгаллаганлиги сабабли 3 қисмга бўлинади. 1. Нинабаргли ѐки баргли доимий яшил ўрмонлар ва бутазорлар зонаси. 2. Аралаш ўрмонлар зонаси. 3. Кенг баргли ўрмонлар зонаси. Нинабаргли ўрмонлар зонаси -бу зона ѐзи иссик киши совуқ ва қалин қор қоплами узоқ сақланади. Буғланишнинг йиллик миқдори 700-600 мм атрофида, йиллик ўртача ѐғинлар микдори 800-1000 мм ни ташкил килади. Шунинг учун бу ҳудудлар майдони намлик юкори, боткок холатда булади. Нинабаргли ўрмонлар тайга ўрмонлари хам дебаталади. Улар географик жихатдан кенг таркалган. Дунѐ нинабаргли ўрмонларининг 70% МДХда жойлашган. Шимолдан-жанубга томон борган сари иқлим узгарганлиги туфайли нинабаргли ўрмонлар 4 га булинади. Сийрак нинабаргли ўрмонлар. Шимолий нинабаргли ўрмонлар Жанубий нинабаргли ўрмонлар. Урта нинабаргли ўрмонлар. Аралаш ўрмонлар – аралаш ўрмонлар Шаркий Европа текислигида жойлашган. У Скандинавиядан бошланади. Гарбий Европа ва Шаркий Тайга ўрмонлари ўзининг чегаралари билан аралашиб кетган. Бундай майдонлар Болтик денгизи буйида, Урал тоғларида мавжуд. Бундай зонада асосан заранг арғувон, шумтол, бук, эман, тоғ терак, оқ кайин, пихта, веймут кайрағочи каби ўсимликлар учрайди. Баргли ўрмонлар – аввлги зоналарга нисбатан бир неча бор илик ѐзи иссик, киши совук, ѐғин ва бугланиш микдори тенг. Шунинг учун бундай ўрмонларда ўсимликлар турларга бой, энг мухими яруслар кузга ташланади. Ер юзаси утсимон ўсимликлар билан копланган. Бу

ўрмонлар саноатда катта ахамиятга эга. Умуман баргли ўрмонлар хал хужалигида энг куп ишлатилади. Масалан: тилгоч, карагай, кора карагай, пихта, ель, тист, кайн, эман, дуб, заранг, бук кабилардир. Дашт зонаси – кенг баргли ўрмонларнинг жанубий кисми сийраклашиб аста-секин ўрмон дашт, дашт зоналарига айланиб кетади. Ўрмон-дашт зонасининг флораси нихоятда бой ва улар асосан мезофитлар хисобланади. Бундай даштлар асосан Европа, Осиѐ, жанубий Америка, шимолий Америка (кисман), Австралия ва Янги Зеландияда учрайди. Дашт зоналарига МДХнинг асосан Россиянинг жанубий кисми, шимолий Қозогистон ҳудудларида жойлашган бўлиб, 4 млн. км 2 дан ортиқ майдонни эгаллаган. Дашт зонаси Монголия ҳудудида хам кенг тарқалган. Унинг иқлими қуруқ континенталдир. Масалан: Козогистон даштларида ѐз 170-190 кун булса, гарбий даштларда 105-120 кун булади. Ёзнинг ўртача ҳарорати +21 - +23 о С ни ташкил қилади. Йиллик ўртача + о 3-7 о С бўлади. Жануброқда эса ўртача температура 10 о С бўлади. Даш зонаси асосан чорвачиликни ривожлантиришда аҳамияти катта. Чўл зонаси ўсимликлари – бу зона ўсимликлари узига хос иқлим хусусиятига эга. Чўл зонаси фаунаси ўзига хос булиб, бу зона шимолий ва жанубий кенгликларда таркалган. Иқлим шароитига кура 3 га булинади. 1. Тропик чўллар. 2. Уртача иқлимли чўллар. 3. Субтропик иқлимли чўллар. Ер шаридаги энг машхур чўллардан Ўрта Осиѐ чўлларини, Африка сахроси, Намиб, Арабистон сахроси чўлини, Марказий Осий чўлини, Жанубий Америка чўлларини киритиш мумкин. Умуман чўл зонасининг барчасида хам сув етишмаслиги умумий хусусиятдир. Лекин чўл мухитида эфемер, эфемероид, чала бута, бутачаларнинг жуда куп турлари усади. Ҳайвонлари асосан сут эмизувчилар, қушлар, судралиб юрувчилар, кенг таркалган. МДҲнинг чўллари 2 млн км 2 дан ортик булиб

уларнинг деярли барчаси Ўрта Осиѐ Республикалари ҳудудига туғри келади. Ёғин микдори бу зоналарда 100-150 мм дан ортмайди. Ёзи иссиқ. Тропик ўрмонлар зонаси – бу зона асосан экваторнинг шимолий ва жанубий зоналарига жойлашган булиб, ўсимлик ва ҳайвонот олами учун энг кулай шароитига кўра тропик ўрмонлар 4 группага булинади. 1. Нам тропик ўрмонлар. 2. Қишда яшил ўрмонлар ѐки бутазорлар. 3. Магра ўрмонлари ѐки нам тропик бутазорлар. 4. Саванналар кишда яшил ксерофилл ўрмонлар. Нам тропик ўрмонлар-экваторда ва унинг шимолий ва жанубий томонларида жойлашган. Улар Шаркий Осиѐнинг, Хиндистон, Бангла деш, Шри-Ланка, Бирма, Вьетнам, Камбоджа, Лаос, Индонезия, Жанубий Америкада Амазонка кўп тарқалган. Нам тропик ўрмонларда, ѐғингарчилик ниҳоятда катта, ўртача йиллик ѐғин 2000-4000 мм ни ташкил килади. Атмосферанинг нисбий намлиги, деярли 90% дан кам булмайди. Йиллик харорат 25-30 о С булиб, энг совук даврда 1-5 о С атрофида фарк қилади холос. Ёз ойининг энг иссик температураси 35-36 о С дан ортмайди. Пасти 18 о С дан пастга тушмайди. Чунки бугланишнинг кучлилиги таъсир килади. Шунинг учун нам тропик ўрмонларда ўсимликнинг энг калин (зич). Маълум майдонда яшаши мумкин булган организмнинг тула имконияти фойдаланилган. Бу ўрмонларда ерни юза кисми утлокзорлар эмас, нихоятда кам тур усади. Ўрмон ости флораси камбагал. Бу зонада лианалар (чирмашиб ўсувчи) эпифидлар ва каулифлор ўсимликлар куп учрайди. Каулифлорлар гуллари шохларида булмасдан, бевосита танасида буладиган ўсимликлардир. Нам тропик ўрмонларда учрайдиган дарахтларнинг бошка жойда учрамайдиган турлари узига хос. Фонерофитларнинг терофитларга ўзига хос турлари кўп. Айниқса бу жойларда сапрофидлар кўп, лекин паразитлар кам. Магра ўрмонлари – нам тропик бутазорлар асосан булар денгиз кирғоқларида яшайдиган ўсимликлар, улар шўр муҳитда ўсади. Улар сувни

қутарилиши ва пасайишига караб, илдиз кисми гох сув ичида, гох атмосферада яшайдиган ўрмонзорлар киради. Булар экватор зонасидаги деярли барча океан ва денгиз киргокларида учрайди. Калифорния, Бермут, Бразилия, Янги Зеландия, Австралия ва Африка кирғоқларида кўплаб ўсади. Ёзда баргини тўкадиган қишда яшил ўрмонлар – булар континентал иқлимли жойлардаги характерли булиб, гох куруқ, гох нам шамоллар эсиб туради. Ўрмонлари нам тропик ўрмонларига ўхшаса хам аммо қурғоқчилик даврларида баргларини тўкади. Бу ерда ѐғин микдори 900-1500 мм гача, йилнинг совуқ фасли билан иссиик фасли орасидаги хароратнинг фарқи 8-14 о С. Бу ерларда июнь-октябрь ойлари қурғоқчилик хисобланади ва бу ерларда дарахтлар баргини тукади. Саванналар – булар хам тропик ўрмонлар асосан Африкада, Жанубий Американинг Венесуэла, Гвиана, Бразилия, Хиндистон ва Австралияда учрайди. Йиллик ѐғингарчилик бу ерларда 4-6 ой давом этади. Масалан: Бразилия саванналарида йиллик ѐғингарчилик 1500 мм булиб, шундан қурғоқчилик даврида 100 мм атрофида ѐғин тушади холос. Ёки Африка саванналарида 1000 мм ташкил этса, қурғоқчилик даврида 10 мм ѐғин ѐғади холос. Натижада саванна ўрмонлари баргини тукиб тиним холатига ўтади. Купчилик турларининг танаси йуғон сув тўплайдиган яъни ѐзги қурғоқчилик шароитига қарши кураша оладиган турларигина яшайди холос. Шимолий ярим шар ўрмонлари минтақаси. Шимолий ярим шарда катта майдонларни ишғол этувчи ўрмонзорлар ўрмон зонасини ташкил этади. Бу зонанинг жанубий ва шимолий чегараларида иклим ва тупроқ шароити, шунингдек, ўсимликлар оллами бир-биридан кескин фарқ килади. Шунга кўра бу зона ўсимликлари, одатда учта кичик зонага: нинабаргли (доим яшил), аралаш ва баргли (ѐзда яшил) ўрмонларга бўлиб ўрганилади. Ўрмон асосан мезофилл (ўртача намликда ўсувчи) дарахтлар, буталар ва ўт ўсимликларидан ташкил топган махсус ўсимликлар жамоасидан иборат. Ўрмон зонаси Евросиѐда кўзга яққол ташланиб туради. Шимолий Америкада эса унинг чегараси меридиан буйлаб эгри чизиқ ҳосил қилади.

Ўрмон зонасида ўсувчи ўсимликлар учун шароит анча ноқулай бўлсада, лекин Шимолий қутб зонаси ўсимликларининг хаѐт шароитларига нисбатан бирмунча яхши. Ўрмон зонаси фақат МДҲ (ҳудудида 11,160 минг км 2 ни ѐки унинг умумий ҳудудининг 52,5% ини ташкил килади. ѐзнинг иликлиги, қишнинг совуқ ва узоц давом этиши, цалин қор копламининг узок, туриши, тупрогининг нордон подзол-чимли ва ботқоқ тупроқлардан ташкил топганлиги, буғланишнинг ѐғин миқдорига кўра кам бўлиши, шунингдек ўсимлик оламининг асосан дарахтлардан ташкил топганлиги зона учун харак-терли белгилардан ҳисобланади. Ўрмон зонасида арктик хаво массаси илик, денгиз хавоси ҳамда ўртача кенгликдаги континентал ҳаво билан алмашиниб туради. МДҲ ҳудудидаги Ўрмонларнинг жанубий чегараси Львов-Курск -Калуга, Ока дарѐси буйлаб Рязань ва Горький, К,озон шах.арлари орқали Вятка, Кама ва Оқ дарѐлари бўйлаб Уфагача боради. Унинг чегараси Урал тоғидан бошланиб жанубироққа бурилади, яъни Тагил — Нарбит — Тюмень — Томскнинг жануброғидан ўтиб Олтой тоғи этакларига бориб туташади. Ғарбий ва Ўрта Сибирь ерларида 46—50°лар буйлаб, Узоқ Шаркда шимолий кенгликнинг 42° ни уз ичига олади. Шундай қилиб, МДҲ ҳудудидаги урмон зонасининг кенглиги (эни) Ғарбий Сибирда 600 км ни ташкил этса, Байкал кўли атрофида 2300 км ни ташкил этади. Зонанинг деярли кўпчилик қисми текисликдан иборат бўлиб, Ўрта Сибирда бир оз тепаликлар бор. Шарқий Сибирь ва Узоқ Шарқда эса тоғли рельефлар асосий қисмини ташкил этади. Ёғингарчилик 300 мм дан (Ғарбий Сибирда) 700 мм гача (МДҲнинг Европа қисмида), Узоқ Шарқда эса 1000 мм ни ташкил қилади. Буғланишнинг йиллик ўртача миқдори 350 мм ни, тайга ўрмонларида 500 мм ни, аралаш ўрмонларда эса 600—800 м ни ташкил этади. Ёғингарчиликнинг буғланишга нисбатан кўплиги, тупроқнинг доим нам холда бўлиши баъзи жойларнинг ботқоқланишига сабаб бўлади. Ўрмон

зонасининг асосий ўсимлик типлари ва уларнинг ҳаѐт шароитлари билан яхшироқ танишиш учун кичик зоналар бўйича МДҲ ҳудуди мисолида кўриб чиқиш максадга мувофиқдир. Нинабаргли ўрмонлар яна доим яшил ѐки тайга ўрмонлари ҳам дейилади. Нинабаргли ўрмонлар ғарбдан шарққа томон чўзилган бўлиб, шимолий кенглйкнинг 57-58° ларида жойлашган. У Ўрта Сибирь ва Узоқ Шарқ чегарасида анча катта майдонни ташкил этади. Бу кичик зона ўзининг шимолий нуқталарида тундра зонасининг ўрмон тундра кичик зонаси билан ва жанубий нуқталарини аралаш ўрмонлар кичик зонаси билан чегараланади. Нинабаргли ўрмонларнинг иқлими ғарбий ва шарқий чегараларида илиқ, Шарқий Сибирь ўта континентал бўлиб, 300—500 мм атрофида ѐғин ѐғади. Нинабаргли ўрмонлар географик жиҳатдан анча кенг тарқалган бўлиб, Европада, Шимолий Осиѐда ва Шимолий Америкада катта ҳудудни эгаллайди ва шимолий кенгликнинг 57-58°ларини ўз ичига олади. Фақат МДҲдаги нинабаргли ўрмонлар 9 млн. км 2 дан ортиқ майдонни ѐки дунѐ бўйича нинабаргли ўрмонлар майдонининг 70% ини ташкил қилади. МДҲ ҳудудидаги ўрмонларнинг 73% ини нинабаргли ўрмонлар, 20% ини баргли ўрмонлар ва 7% ини бутазорлар ташкил этади. Шимолдан жанубга томон умумий иқлим ва тупроқ шароитининг ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда нинабаргли ўрмонлар кичик зонаси ўз навбатида яна 4 та кенжа зоналарга: сийрак нинабаргли, шимолий нинабаргли, ўрта нинабаргли ва жанубий нинабаргли ўрмонларга бўлиб ўрганилади. Сийрак нинабаргли ўрмонлар зонаси нинабаргли ўрмон зонасининг энг шимолий нуқтасига жойлашган бўлиб, ўрмон-тундра кичик зонаси билан чегараланади. Бу кенжа зонача асосан ўрмон тундра кичик зоначасига деярли ўхшаш бўлса ҳам, лекин Сибирь қарағайи (Рinus sibirica)нинг ўсиши ва типик арктик хамда альпик ўсимликларининг йўқлиги билан ўрмон- тундрадан фарқ қилади.

Нинабаргли ўрмон кичик зонасининг жанубий чегараси 4-кенжа зона, яъни жанубий нинабаргли ўрмонлар зоначасининг чегараси билан белгиланади. Бу кенжа зона ўрмон зонасининг аралаш ўрмонлар деб аталган кичик зонасига ўхшаб кетади. Мазкур кенжа зонада баъзи бир кенг баргли дарахт турлари дарѐ бўйларида учрайди. Юқорида кўрсатилган ҳоллар қарағай, пихта ва Сибирь қарағайи ўсадиган Европа ва Ғарбий Сибирдаги барча нинабаргли ўрмонлар учун характерли бўлиб, Енисей дарѐсидан шарққа томон бу қонуният бузила боради. Бунга асосан рельефнинг шарққа томон анча нотекисланиб бориши, тоғлик- тепаликларнинг учраши сабаб бўлади. Бу ерларда энди асосан Сибирь ва даур тилғочидан ташкил топган оч яшил нинабаргли ўрмонлар учрай бошлайди. Аммо, Азов ва Беринг денгизларига яқин келганда тўқ яшил нинабаргли қарағай ўрмонлари қайта тиклана боради. Шундай қилиб, шимолдан шарққа томон йўнал-ганда тўртта кичик зона ажратилганидек, ғарбдан шарққа томон 3 та кенжа зонага — ғарбий нинабаргли, Европа ва Ғарбий Сибирь тайга ўрмонларига ажратиш мумкин. Ғарбий нинабаргли ўрмонлар Европанинг шимоли-ғарбида жонлашган бўлиб, Скандинавия ярим оролидан Онега дарѐсигача ва Кола ярим оролининг каттагина ерини ўз ичига олади. Бу ерларда оддий қарағай , фин қарағайи (Рicea finica), қарағай (Рinus silvestres, Pjaponica), қайин ва тоғтерак асосий ўрмон ҳосил қилувчи ўсимликлар ҳисобланади. Бу хилдаги ўрмонлар нинабаргли ўрмонлар дейилади холос. Ҳақиқий тайга ўрмонлари Онега дарѐси ва кўлидан бошланади. Тайга ўрмонларини ташкил этувчи нинабарглилар тўртламчи даврда содир бўлган музликнинг орқага қайтиши натижасида Сибирнинг Олтой-Саян манбаидан тарқала бошлаган. Европа ва Ғарбий Сибирь тайга ўрмонлари тарқалган жойда яна ўзига хос бир неча группачалар (Сибирь тайгаси, жанубий тайга, Ёқутистон тилоғоч тайгаси) пайдо бўлган. Ғарбий Европадаги нинабаргли ўрмонларни Европа тилоғочи (Larix europaea), оқ пихта (Abies alba) Пиреней ўрмонларини қарағайнинг (Рinus

uncinata) тури ва Грецияда пихтанинг (Abies cephalonica) тури ташкил этади. Шимолий Америка нинабаргли ўрмонлари. Улар Лабрадор ярим ороли ва Алясканинг каттагина қисмини ишғол этиб, ғарбда Тинч океанигача, шимолдан жанубга ва Марказий Америкагача чўзилиб боради. Шимолий чегараларида текисликда, жанубий чегараларида эса тоғликлар учрайди. Турлар сони хилма-хил бўлиб, булар орасида эндемик турлар ҳам бор. Шимолий Американинг нинабаргли ўрмонлари учун қуйидаги ўсимликлар: оқ қарағай (Рinus alba), бальзам пихтаси (Larix alba ), Америка тилоғочи (Larix americana) банкс, веймут қарағайи ҳамда сариқ қарағай , чуганнинг бир неча тури қизил дарахт ѐки секвоя , мамонт дарахт (Sequoia Sempervirenes S. gigantea), арча (luniperus), дуглас пихтаси (Pseudotsuga) кабилар характерлидир. Пастки ярусларида жуда хилма-хил ўтлар ва замбуруғлар билан бирга доим яшил магония (Mahonia nervosa) ва арбутус каби бутасимон дарахтлар учрайди. Нинабаргли ўрмонлар эгаллаган майдонларнинг кўпчилиги подзол ѐки ботқоқ тупроклардан иборат. Шундай қилиб, Шимолий Америка ва Евросиѐдаги нинабаргли ўрмонларда қарағай, пихта, тилоғоч, секвоя каби туркумларнинг бир неча турлари учрайди. Шунинг учун хам улар доминант ўсимликлар бўлиб ҳисобланади. Нинабарглилар баъзи хусусиятларига кўра 2 та группага бўлинади. Биринчи группага қорақарағай, пихта, Сибирь қарағайи кабилар киради. Қоронғи ўрмонларни ҳосил қилувчи нинабарглилар, асосан, МДҲнинг дарѐ ва тоғ этакларидаги сернам озиққа бой гил тупроқларда ўсиб, коронғи ўрмонзорларни ташкил қилади. Иккинчи группага оддий қарағай (Pinus silvestrus) ва тилоғоч кабилар киради. Улар одатда унумдорлиги паст тошли ва тошлоқ тупроқларда ўсади, барглари ѐруғликни ўзидан тупроқ бетига кўп ўтказади. Шунинг учун бундай дарахт турлари ѐруғ ўрмонларни ташкил қилади.

Қуруқ, таркибида озиқ моддаси кам қумли тупроқларда ўсувчи нинабаргли ўрмонларнинг энг пастки қаватида қалин лишайникзорларни, ўртача нам унумдор тупроқлардаги ўрмонлар остида яшил мохлар, ниҳоят, сернам ва озиқ моддаларга бой тупроқли ўрмонларда бир неча хил ўтлар, буталар ўсади. Ботқоқ тупроқли ўрмонлар остида каккузиғир мохи ва торф мохи (сфагнум мохлари) кўп ўсади. Нинабаргли ўрмонларда юксак ўсимликлардан ташқари жуда кўп миқдорда замбуруғлар ва бактериялар учрайди. Улар тупроқ микрофлорасини ташкил этувчи асосий вакиллардир. Қоронғи ўрмонларни ҳосил қилувчи нинабарглилар, асосан, МДҲнинг Европа қисмида ва Олтойда, қисман Ғарбий Сибирда, Узоқ Шарқда, Кавказ ва Урта Осиѐнинг тоғли районларида учрайди. Европа қисмида бундай нинабаргли ўрмонлар асосан қорақарағай-яшил мох қопламидан ташкил топган бўлиб, бу ерда буталардан черника, голубика, брусника, ўтларидан кислица, майник, седмичник, гудайера, грушанкалар, ортилия, ўрмон герани, линнея, одноцветка, калипсо, спорали ўсимликлардан бир неча тур плаунлар, қирқбўғим, папоротниклар ва бошкалар ўсади. Тайга ўрмонларининг жануброғида баъзан елник-зеленомошник қоплами кислица (Oxalis acetosella), тукли киѐқ (Carex pilosa), зеленчук (Galeobdolon luteum), юлдузўт (Stellaria holostea), асорун, туѐқўт (Asarum europaeum), спорали ўсимликлардан жигарсимон мох (Hepatica mobilis), эркак папоротник (Dryopteris filix-mas) лардан ташкил топади. Ботқоқли қорақарағайзорларда баъзан қайин дарахти ҳам ўсади. Тупроқ устини оқ мох ѐки сфагнум мохлари, каккузиғирмохи кабилар қоплаб олади. Ўрмоннинг иккинчи ярусини тол, калина ва крушина каби дарахтлар ташкил этади. Ундан кейинги ярусни буталардан багульник, черника, голубика ташкил этади. Ундан кейинги пастроқ қаватни ўт ўсимликларидан қиѐкларнинг бир неча тури (Сагех globularis, C.Conescens, C. diaperma), сабельник (Camarum palustre), скерда (Crepis Paludosa), морошка (Rubus chamaemorus), айиқтовон (Ranunculus lapporincus) ва бошқалар ташкил

этади. Шундай қилиб, нинабаргли ўрмонлар баъзан 4-5 та ярусдан ташкил топади. Тайга ўрмонларининг аралаш ўрмонлар кичик зонасига яқин ерлари қоракарағай, баъзан арғувон, эман, заранг, ильм (қайрағоч) каби дарахт зотлари ва земляника (Fragaria vesca), медуница (Pulmonaria obscura), эгоподиум (Algopodium podagraria) каби ўтлардан ташкил топган. Ғарбий Сибирь тайга ўрмонларида ҳам Европадаги қора қарағай ўрмонлари сингари тупроқ баъзи жойларда ботқоқланган ѐки ботқоқланмаган бўлиб, ўсимликлар қопламига кўра Европа қора қарағай ўрмонларига ўхшашдир. Нинабаргли ўрмонларда ўсувчи кўп йиллик ўтсимон гулли ўсимликлар вегетатив кўпаяди, кўпчилиги эса кишда хам яшил баргли бўлади, кўпчилик турларнинг гуллари оқ ѐки очиқ пушти рангга эга, уруғлари ниҳоятда енгил бўлиб, ҳаво оқими ѐрдамида жуда осонлик билан тарқалади. Бу хилдаги хусусиятлар уларнинг мосланиш белгилари ҳисобланади. Қорақарағай туркумининг Европа қора қарағайи (Picea exelsa) деган тури ва қисман фин қоракарағайи (Picca fenica) асосан Европада кенг тарқалган. МДҲ нинг шимоли-шарқий Европа қисмида, Сибирда Сибирь қора қарағайи (Pieca obovata) деган тури кенг тарқалган. Бу ерда Сибирь қорақарағайи билан бирга Сибирь қарағайи (Pinus sibirica) ҳам учрайди. МДҲ ҳудудидаги нинабаргли ўрмонларнинг 72 млн. га майдонини ѐки 16% ини қорақарағайзорлар эгаллайди ва одатда улар якка дарахтлардангина ташкил топмасдан, бир неча бошқа ўсимликлар билан биргаликда ўсиб махсус қоплам ҳосил қилади. Шу қопламнинг юқори ярусида қорақарағай дарахти, энг пастки ярусида эса мохлар асосий ўринни эгаллайди. Ўрта ярусларда бир неча хил буталар ва кўп йиллик ўтларни кўриш мумкин. Қорақарғай яшил мох ѐки елник – зеленомошниклар ассоциация группаси. Бу ассоциация группаси ўз навбатида елник-кисличник, елник- брусничник, елник- черничник каби ассоциацияларга бўлинади. Бу хилдаги ассоциацияларнинг ҳаммасида энг юқори ярусни қорақарағай эгалласа,

иккинчи ярусни кислица, брусника ѐки черникадан ташкил топган буталар эгаллайди. Ниҳоятда учинчи-энг пастки ярусни зеленомошник деб аталувчи яшил мохлар ташкил этади. Елник-долгомошниклар ассоциация группасидан елник-долгомошник асосий ассоциация бўлиб, сернам текисликларда учрайди. Биринчи ярус қорақарағай ва остки каккузи-ғирмохидан ташкил топади. Қорақарағай танасида бородач деб аталган лишайник кўп учрайди. Елник-сфагнумлар ассоциация группасидан қорақарағай-оқ мох ассоциацияси асосий ўрин олади. Биринчи ярусда қорақарағай ва пастки ярусда сфагнум (оқ) мохлари учрайди. Бу ерда ўсувчи қорақарағайлар анча ноқулай шароитда ҳаѐт кечиради, чунки сфагнум мохлари учрайдиган жойлар ботқоқ-лана боради. Баъзи бир пасттекисликлар ва нотекис дўнглик- лардан иборат бўлган жойларда қорақарағай—қиѐқ—оқ мох ассоциациясини учратиш мумкин. Бунда 2- ярусни қиѐқ ва 3-ярусни оқ мох эгаллайди. Ботқоқли қорақарағай ўтзорлар ассоциация группаси. Бу ерга асосан қорақарағай – ўтли- оқ мохлар ассоциацияси характерли. Иккинчи ярусда учрайдиган баъзи буталар ва ўтлар жуда сийрак бўлиб, учинчи ярусда учрайдиган оқ мохлар. жуда яхши ривожланади. Бу хилдаги ўрмонларда ҳам тупроқ ботқоқлашган бўлади. Елник -дубзорлар ассоциация группаси. Бу хилдаги ўрмонларда эман, арғувон каби кенг баргли дарахтлар қарағайлар билан биргаликда учрайди. Ўтларнинг кенгбаргли ўрмонларга хос бир қанча турлари (ясменник, пролеска, азарум, ландиш ва бошқалар) учрайди. Бундай ўрмонлар анча жанубда жойлашган ва кичик аралаш ўрмонлар эонасига ўтишдан дарак беради. Елник-лишайниклар ассоциацияси. Бу хилдаги ўрмонлар, асосан, қорақарағай ўрмонларининг ўрмон-тундра кичик зонаси билан чегараланадиган жойларида учрайди, яъни нинабаргли ўрмонларнинг энг шимолий нуқталари учун хосдир.

Юқорида кўрсатилган ассоциация группаларидан ташқари қорақарағай ўрмонларида яна бошқа асооциация группаларй ҳам мавжуддир. Ҳар бир ассоциация группаси ўз навбатида бир неча ассоциациялардан ташкил топган бўлади. Шундай қилиб, қорақарағай ўрмонларининг ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат. Ўрмонлардаги ўт ўсимликлар асосан вегетатив йўл билан кўпаяди, гуллари оқ бўлади. Бу эса уларнинг ҳашаротларни ўзига жалб этишга мослашганлигидан дарак беради. Қоронғи ўрмонларда баҳорги эфемер ўтлар учрамайди. Бу ердаги баъзи ўсимлик-подъельник, ладьян ва надбородник сапрофит ҳолда ҳаѐт кечиради. Оддий ва Европа қарағайи бутун Европада, Сибирь қорақа-рағайи деб аталувчи бошқа тури эса МДҲ Европа қисмининг шимоли шарқида ва Сибирда кенг тарқалган. Тайга ўрмонла-рида қорақарағайдан ташқари Сибирь пихтаси ва Сибирь қарағайи каби нинабаргли дарахтлар учрайди. Қорақарағай ўрмонларидан ташқари Евросиѐда оддий қарағайдан ташкил топган қарағай ўрмонлари ҳам кенг тарқалган. Оддий қарағай худди оддий қорақарағай учун характерли бўлган ассоциация группаларидан ташкил топган, лекин қарағайзорлар таркибида озиқ моддаси кам ва бирмунча қуруқ бўлган қумли тупроқ жойларда учрайди. Қорақарағай дарахти дастлабки йилларда секин ўсади, кейинчалик эса тезлаша боради. У сояга чидамли ўсимлик бўлгани учун дастлаб бошқа нинабаргли дарахтлар билан биргаликда ўса олади, лекин унда ўқ илдиз бўлмаганлигидан ѐн илдизлари тупроқнинг юзароқ қатламига таралиб ўсади. Қарағай ўқ илдизли, ѐруғсевар ва совуққа чидамли бўлганлигидан қорақарағайга қараганда яхши ўсиб кетади. Ҳозирги пайтда МДҲ да 109,5 млн. га нинабаргли ўрмонлар бор. Унинг 40% ини фақат қарағай ўрмонлари ташкил қилади. Қорақарағай ва қарағай ўрмонларидан ташқари тайга ўрмонлари кичик зонасида пихта ўрмонлари, кедр ўрмонлари ва тилоғоч ўрмонлари каби группаларни ҳам учратиш

мумкин. Бу хилдаги ўрмонлардан, масалан, тилоғоч ўрмонлари МДҲ да 274 млн. га ни ишғол қилади ва у, асосан, Сибирда кўп учрайди. Чунончи, бундай ўрмонларда тилоғочнинг бир неча турлари баъзи турдаги буталар билан бир неча ассоциацияни, масалан, тилоғоч-толокнянка, тилоғоч- брусника, тилоғоч-багульник, тилоғоч-мох кабиларни ташкил қилади. Верешатниклар. Ғарбий ва Шимоли-ғарбий Европада, чунончи Шимолий Франция, Бельгия, Голландия, Ирландия, Дания ҳамда ва Германия Федератив Республикасининг шимолий районлари бўйлаб, Болтиқ денгизи бўйида, Скандинавияда махсус ўсимликлар типини ажратиш мумкин. Бу типни ташкил этувчи ўсимликларнинг барглари доимо яшил, анча дағал ва кичик бўлиб, кўпинча бутасимон ва чала бутасимон вакиллардан иборат. Улар асосан верескдошлар оиласига кирувчи ўсимликлар бўлиб, барглари одатда майда ва зич жойлашган, нинасимон. Бу хилдаги барг тузилишига эга бўлган ўсимликлар одатда верешатниклар деб аталади. Верешатниклар одатда салқин ва нам океан иқлими ҳамда подзоллашган қумли ва торфли тупроқлар мавжуд бўлган Атлантика океани бўйидаги областларда учрайди. Бу хилдаги жойлар Европада жуда кўп. Верешатниклар типидаги бундай группа ўсимликлар қарағай ўрмонларининг қирқилиши ва ѐнғинлар натижасида очилиб (бўшаб) қолган майдонларда иккиламчи ўсимликлар сифатида пайдо бўла бошлайди. Бундай жойларни ўзлаштириш ва уларни маданий экинлар майдонига айлантириш анча қулайдир. Шундай қилиб, верешатниклар группасини ташкил қилишда верескдошлар оиласи вакилларидан ташқари эмпетрадошлар, миртадошлар, дуккакдошлар каби оилаларнинг вакиллари ҳам иштирок этади. Бу жойларда энг кўп учрайдиган ўсимликлардан эрика (Erica tetralix), вереск, толокнянка, водяника, брусника, черника, голубнка ва арча (Luniperus communis) кабиларни кўрсатиш мумкян. Тупроқ юзини хилма-хил лишайниклар ва мохлар қоплаган бўлади.

Бу кичик зонанинг асосий қисми Шарқий Европа текислигида жойлашган. У Скандинавиядан бошланади. Ғарбда Европадаги ва Шарқдаги тайга ўрмоилари ўзининг жанубий чегараларида баъзи бир кенг баргли дарахтлар билан-биргаликда учрайди. Бундай жойларда эман, заранг, арғувон, шумтол, қайрағоч, каби кенг баргли дарахтлар қорақарағай, пихта каби нинабарглилар билан бирга ўсади. Бундай майдонлар Болтиқ денгизи бўйидан бошланиб, МДҲ нинг Европа қисми ва Урал тоғигача ингичка минтақа ташкил қилади. Қорақарағай-эман ўрмонлари, хусусан МДҲ нинг Псков, Калинин, Москва, Рязан областларида, қорақарағай-пихта-эман ўрмонлари эса Горький области, Чувашистон ҳамда Татаристон автоном республикалари ҳудудида кенг тарқалган. Бундай ўрмонларда юқорида кўрсатилган кенг баргли ўсимликлардан ташқари четан (рябина), ўрмон ѐнғоғи (орешник), итжумрут (крушнна), учқат берескелет каби буталар, медуница, қўзигул қарғатуѐк, ландиш, илончирмовиқ сингари ўтлар ҳам учрайди. Болтиқбўйи республикаларининг баъзи областлари, Ғарбий Белоруссия ва Қарпатда нинабарглилар қорақайин ва граб каби кенг баргли дарахтлар билан бирга ўсади. Аралаш ўрмонлар кичик зонасининг мавжудлигини музлиқ даври ва ундан кейинги даврда нинабарглилар билан кенг баргли ўсимликлар ўртасидаги таъсирнинг натижаси деб хисоблаш керак. Музлик даври тугагач кенг баргли ва нинабаргли ўрмонлар шимолга қараб силжий бошлаган. Кейинчалик иклимнинг бир оз салқинлаша бориши, намликнинг ортиши натижасида қорақарағай ўрмонлари яна жанубга томон қайтиб, эман ўрмонларини сиқиб чиқара бошлаган. Бу процесс ҳатто ҳозирги кунда ҳам давом этмоқда. Шимолий Америкада аралаш ўрмонлар Атлантик океаннинг шарқий соҳилида нинабаргли дарахтлар кенг баргли дарахтлар билан бирга ўса бошлайди. Бу ерда заранг, арғувон, шумтол, қорақайин, эман, тоғтерак, бальзам терак, оқ қайин, лола да-рахти бальзам пихтаси, веймут қарағайи каби нинабарглилар билан бирга учрайди.

Аралаш ўрмонлар таркибида 5—6% чиринди бўлган қорамтир чимли подзол тупроқли районларда ўсади. Баргли ўрмонлар учламчи даврда турларга жуда бой бўлган. Тўртламчи даврга келиб турлар сони камайган. Бу хилдаги ўрмонлар баъзан ѐзда яшил ўрмонлар деб ҳам юритилади. Баргли ўрмонлар одатда барги кенг (йирик) бўлган дарахтлар ҳамда барг пластинкаси анча кичик бўлган дарахтлардан ташкил топган. Шунга кўра улар кенг баргли ўрмонлар ва майда баргли ўрмонлар деб аталувчи кенжа группаларга бўлинади. Баргли ўрмонлар деярли шимолий ярим шарда кенг тарқалган бўлиб, асосан денгиз иқлими таъсирида ривожланади. Баргли ўрмонлар қисман Шимолий Америкада ва, асосан, Ғарбий Европада тарқалган бўлиб, ўзининг шимолий чегарасида аралаш ўрмонлар билан туташиб, жанубга томон йўналади. У МДҲ ҳудудининг ғарбий қисмидан Уралгача, шунингдек, Қримда, Кавказда, Узоқ Шарқда, Манчжурияда, Хитойнинг шарқида, Камчаткада, Сахалинда, Шимолий Япон оролларида тарқалган. Баъзи жойларда у экстразонал характерга эга бўлиб, дашт зонаси чегарасига кириб боради. Шимолий Америка ва Евросиѐда баргли ўрмонларни ташкил этишда бир неча тур эманлар иштирок этади. Баргли ўрмонлар учун ҳар йили кузда баргларининг тўкилиб туриши, бир неча туркумга мансуб бўлган дарахтларнинг мавжуд бўлиши ва бир неча ярусли дарахт буталаридан ташкил топиши характерлидир. Ўт ўсимликлар ҳам турларининг хилма-хиллиги ва ҳаѐт кечиришида турли-туман мосланишларга эга бўлиши билан нинабаргли ўрмонлардан фарқ қилади. Ҳар йили кузда хазонрезликнинг бўлиши ва ерни хазон билан қопланиши бу ўрмонларда мох-лишайниклар қаватини ривожланмаслигига сабаб бўлади. Мохлар ва лишайниклар кўпинча дарахтларнинг танасида ѐки шохларида ривожланади. Баргли ўрмонлар кичик зонасининг иқлим ва тупроқ шароити нинабаргли ўрмонлар учун бирмунча қулайдир. Масалан, бир йилда деярли 4 ой температура + 10°дан юқори бўлиб туради. Энг иссиқ ойда ўртача

температура +13 ва +23° ни, совуқ ойда эса —6°С ни ташкил қилади. Ёғингарчилик, асосан, вегетация даврида кузатилади ва бу вақтда ойига 100 —130 мм миқдорда ѐғин ѐғади. Шундай шароитнинг мавжудлиги баргли ўрмонларда жуда кўп ўсимликларнинг нормал ўсиши ва ривожланишига имкон беради. Бу ерда ўсадиган ўсимликлар мезофит ўсимликлардир. Кўпчилик дарахтларнинг барги кенг ва нозик бўлиб, улар кузга томон температуранинг пасайиши натижасида сарғайиб тўкила бошлайди. Қишки совуқлардан сақланиш учун дарахтларнинг танаси қалин пўстлоқ ҳосил қилади ва куртаклари пўстга ўхшаш тангача пардалар билан қопланади. Йилнинг баҳор ва куз мавсумида ѐруғлик нурининг таъсири ортади. Баҳор пайтида ѐруғлик кўпинча эрта кўкламда ривожланадиган эфемероид ўсимликларга фойдали таъсир кўрсатса, кузги ѐруғсевар дарахтларнинг баргини тезроқ тўкилишига таъсир этади. Натижада куздан бошлаб келгуси йили баҳоргача бундай ўрмонларда «бойчечаклар» деб аталган махсус группа ўсимликлари ўсади. Қенг баргли ўрмонларда дарахтлар, бута-лар ва кўп йиллик ўт ўсимликлар ѐз мавсуми давомида ўсиб ривожланади. Ўт ўсимликлар ѐз мавсумида ўрмонларнинг пастки қисмига ѐруғликнинг тушмаслиги сабабли, ўз ҳаѐт процессларини ѐруғлик етарли даражада бўлган куз-қиш ва баҳор фаслида тугаллашга нослашган. Бойчечаклар группасига кирувчи кўп йиллик ўт ўсимликларнинг пиѐзи, тугунаги ѐки илдизпоясида куз-қиш давомида куртаклар чиқа бошлайди ва, ҳатто қишнинг иккинчи ярмида уларнинг ер остки органларида ѐш ўсимталар ҳосил бўлади. Куз-қиш фасли давомида хазон барглар ва қалин қор катлами туфайли ер бети музламайди. Бу эса кўпгина ўсимликларни шу фаслда ўсишига имкон берадй. Шундай қилиб, баҳор бошланиши билан бойчечаклар тезда қор қатламини ѐриб чиқиб гуллай бошлайди ва уруғ ҳосил қилади. Шундай қилиб, баргли ўрмонларда ўсувчи турли ўсимликлар турлича ҳаѐт кечиришга мослашган.

Осиѐдаги баргли ўрмонлар. Хитой, Япония ва Узоқ Шарқнинг жанубий қисмида кенг баргли ўрмонлар мавжуд бўлиб, улар ўзининг жанубий чегараларида, яъни Уссурия ўлкасида субтропик ўрмонлар билан туташади. Узоқ Шарқдаги баргли ўрмонлар жуда ўсимликларга бой. Булардан монгол эмани, Амур ва Манчжурия арғувони, Манчжурия шумтоли, граб, Манжурия ѐнғоғи, бахмал дарахт ѐки Амур пўкак дарахти ва қайрағочнинг бир неча тури кенг тарқалган. Баргли ўрмонлардан қайин ўрмонлари Ғарбий Сибирда, Камчаткада, эман-зарангарғувон ўрмонлари Амур, Шимолий Уссурия ва Осиѐда учрайди. Шунингдек, кѐнг баргли ўрмонлар Кавказда (эман ва эман-граб ўрмонлари), Урта денгиз атрофида (эман ўрмонлари) тарқалган. Уссурия ўлкасидагй ўрмонлар энг қадимги ўрмонлардан ҳисобланади. Музлик даврида бу ерларга музлик келиб етмаган. Шунинг учун илиқ иқлимли бу жойларда учламчи . даврда яшаган баъзи ўсимликлар ҳозирги кунгача сақланиб келган. Улар ўз вактида жуда кенг тарқалган бўлишига қарамасдаи, кейинчалик умумий иқлим шароитининг ноқулайлашиб бориши натижасида ҳозирги кунда бу хилдаги ўсимликлар майдони жуда қисқариб кетган. Шунинг учун ҳам Уссурия ўлкасидаги баъзи ўсимликлар ноѐб ҳисобланади. Майда баргли ўрмонлар . Майда баргли ўрмонларда қайин, тоғтерак, қандағоч каби ѐруғсевар, беор ва тез ўсувчи ўсимликлар учрайди. Ғарбий Сибирь текислигида учрайдиган қайин (тоғтерак) ўрмонлари асосан бир неча тур қайиндан ва тоғте-ракдан ташкил топган. Бундай ўрмонларда черемуха, четан, тол, наъматак кабилар иккинчи ва учинчи ярусни ташкил қилувчи кичик дарахт ва буталар ҳам учрайди. Утлардан эгоподиум, костяника, илоқ, володушка, қўзи қулоқ, санчиқўт, орляк попоротниги кабилар учрайди. Камчатканинг Охота денгизи атрофида Сахалин ва Курил оролларида тош қайин оийрак бўлса-да, катта-катта майдон-ларда ўрмонлар хосил қилади. Бундай ўрмонларда ўтлардан дудник, боршевик, крестовик, каламогростис ѐки сохта қамиш кабилар ўсади.

Тилоғоч (Larix) бўйи 30—45 м ли дарахт, 500—900 йил яшайди, ѐғочи намга чидамли. Лак-бўѐқ саноатида ундан терпентин олинади. Пўстлоғидан ошловчи (дубил) моддалар, бўѐқ ва эфир мойлари олинади. Тез ўсувчанлиги ва серунум хом ашѐ бериши билан энг самарали ўсимлик ҳисобланади. МДҲ ҳудудидаги ўрмонлар майдонининг 40% ини тилоғоч ўрмонлари ташкил қилади. Қарағай (Рinus) — бўйи 20—40 м келади, 200—300 йил яшайди, ѐғочи енгил, қаттик ва чидамли. Қарағай ўрмонлари тупроқни ювилиб кетишдан сацлайди. Химия саноатида қарағай сақичидан смола, скипидар ва канифол олинади. Сибирь қарағайининг уруғидан олинадиган мой медицинада ва консерва саноатида ишлатилади; қарағай куртакларида фитонцид модда бўлгани учун улардан дизенфекция қилувчи ва нафас олишни енгиллаштирувчи восита сифатида фойдаланилади. Қорақарағай (Picea) — бўйи 20-30 м, 250—300 йил яшайди, ѐғочи қоғоз- целлюлоза, қурилиш саноатида ишлатилади. Ёғочидан гидролиз йўли билан этил спирт, ацетон, глицерин, витамин С ва ҳоказолар олинади. Пихта (Abius) — бўйи 30—40 м, 200—500 йилгачаа яшайди, танасида, пўстлоғида, баргида смола ва эфир мойлари жуда кўп. Айниқса, ѐш шохчалари ва унинг баргларидан олинган мойда 30—40% гача борнилацетат бор. Ундан борнеол спирт ва камфора мойи олинади. Пўстлоғидан ойналарни ширачловчи бальзам олинади. Тис (Тахus) — бўйи 30 м келадиган нинабаргли дарахт, 3000—4000 йил яшайди, ѐғочи қаттиқ, секин чирийди. ѐғочи дурадгорлик ва машинасозликда ишлатилади. Барги, пўстлоғи ва ѐғочида заҳарловчи токсин алколоиди бор. Қайин (Betula) — бўйи 25—30 м келадиган дарахт, 400 йилгача яшайди. Ёғочи жуда юқори сифатли бўлади. Қайиннинг куртаги ва гуллари медицинада (суяк синганда оғриқни боса-диган восита) ҳамда парфюмерияда (помадалар тайѐрлашда) ишлатилади. Эман (Quercus)— бўйи 30—40 м га етадиган, 50—100 йил яшовчи дарахт. ѐғочи юқори сифатли, пўстлоғи ва узунчоқ ѐнғоқ шаклидаги

мевалари медицинада (ичак касалликларини даволашда, қон тўхтатувчи ва заҳарланганда фойдаланувчи восита сифатида) ишлатилади. Ёғочдан ошловчи моддалар олинади. Жўка (Tilia) — 300—400 йил яшайди, бўйи 25—30 м гача етади. Ёғочи анча юмшоқ бўлиб, дурадгорчиликда ишлатилади. Арғувон гули ширага бой. Гулидан ликѐр ва коньяк тайѐрлашда фойдаланилади. Заранг (Асеr) —бўйи 25—30 м келади, 100—150 йил яшайди. Ширали ўсимлиқ ѐғочи юқори сифатли, дурадгорчиликда кенг фойдаланилади. Граб (Carpinus) — 300 йилгача яшайди, бўйи 20—25 м келадиган сояга чидамли дарахт. ѐғочи жуда оғир ва пишиқ бўлганлиги учун қишлоқ хўжалик машиналарининг ѐғочли қисмларини тайѐрлашда ишлатилади. Баргида 3—12,5% гача ошловчи моддалар бор. Улардан терини ошлашда, меваси (ѐнғоғи) дан эса озиқ-овқат сифатида фойдаланилади. Бир гектар майдондаги 100—120 ѐшли граблардан 1,5 тгача ҳосил олиш мумкин. Қорақайин (Ғаgus) — бўйи 30—40 м, 500 йилгача яшайди, 20 йилда ҳосил бера бошлайди. Ёнғоқ шаклидаги меваси тар-кибида 50% гача мой бўлиб, ундан озиқ-овқат саноатида фойдаланилади. ѐғочи жуда пишиқ ва юқори сифатли бўлганлиги учун сув ости иншоотларини қуришда, мебель ва музика асбоблари тайѐрлашда ишлатилади. Бахмал ѐки амур пўкак дарахти (Phellodendron — 300 йил яшайди, бўйи 20 —25 м гача етадиган манзарали дарахт. Ундан асосан пўкак тайѐрланади. Каштан (Castanea) — ѐввойи ҳолда ва баъзан маданий ҳолда ўсади, бўйи 25—30 м келади, 10—15 ѐшда ҳосилга киради. Мевасининг таркибида 62% крахмал, 17% шакар, 6% оқ-сил, 2% мой бор. Ундан озиқ-овқат сифатида фойдаланилади. Юқорида кўрсатилган асосий дарахтлардан ташқари ўрмон ҳосил қилишда буталар,. ўтлар, спорали юксак (мохлар, папоротниклар, плаунлар) ва тубан (замбуруғлар, лишайниклар) ўсимликлар ҳам қатнашади. Улардан хўжаликнинг турли соҳаларида кенг миқѐсда фойдаланилади.

Ўрмон зонасидаги ерлардан ҳар хил экинларни экишда фойдаланилади. Мўйна берувчи ѐввойи ҳайвонларнинг яшаши, чорва молларини боқиш, асаларичиликни ривожлантириш, турли хил дори-дармон ўсимликларни медицинада қўлланилишида хилма-хил мевали буталардан озиқ-овқат саноатида фойдаланишда ўрмонларнинг аҳамияти катта. Булардан ташқари ўрмонлар тупроқни ювилиб кетишидан сақлашда, ѐғин сувларининг йил давомида ерга текис шимилишида, экинзорларнинг доимо намланиб туришида, шунингдек, микроиқлимни қулай бўлишида, шамолнинг зарарли таъсир кучини пасайтиришда ва ҳавонинг доимо соф бўлиб туришида жуда катта аҳамиятга эга. Хуллас, ўрмон ва ўрмон ўсимликларияинг аҳамияти чексиздир. Кўпчилик мамлакатларда ўрмонлардан аѐвсиз фойдаланиш оқибатида ўрмонлар майдони кескин қисқариб бормоқда. Масалан, Шимолий Америкадаги ўрмонлар майдони яқин ўтмишда 365 миллион гектарни ташкил этган бўлиб, унда 1100 турдан иборат дарахт ўсган. Шундан 100 га яқин тури саноат аҳамиятига эга бўлган. XX аср бошларига келганда эса . Америкада атиги 262 тур дарахт сақланиб қолган ва умумий ўрмон майдони 225 миллион гектарни ташкил этган. Чунончи, Грециянинг 65% майдони ўрмонлар билан қопланган бўлиб, XIX аср охирларига келганда бу кўрсаткич 15% га тушиб қолган. Шундан атиги 4% и унумли ўрмонлар майдони ҳисобланган. Испаниянинг майдони илгари деярли ўрмон билан қопланган бўлса, кейинчалик эса шу майдоннинг 1/8 қисмидагина ўрмонлар сақланиб қолган. Дунѐ бўйича мавжуд бўлган ўрмон майдонларининг 22% ини МДҲ ҳудуд-сидаги ўрмонлар ишғол этади, яъни 9100 млн. га дан иборат. МДҲ ўрмонларида 1500 тур дарахт ва буталар мавжуд. Шу ўрмонларнинг 78% майдониди нинабаргли ўрмонлар ишғол этади. Ҳар йили МДҲ да 2,5—3,5 миллион гектар майдонда ўрмон дарахтлари қирқилади ва учдан бир ҳисса майдонда янги ўрмонлар барпо этилади. Аммо объектив анализ қилинганда кейинги 50 йил ичида МДҲнинг Европа қисмидаги ўрмонлардан ҳаддан ташқари кўп фойдаланиб, уларнинг

ўрнига янги ўрмонлар барпо этиш ишига етарли эътибор берилмаганлиги маълум бўлди. Ўрмонлардан нотўғри фойдаланиш оқибатида эса 40% қорақа-қарағай ўрмонлари майдони қайин-тоғтерак ўрмонларига айланган. Маълумки нинабаргли хусусан, қорақарағай ўрмонлари кесилгач улар ўрнида ѐғочи паст сифатли қайин ва тоғтерак дарахтлари тез ўсиб ўрмон ҳосил қилган. Шунинг учун бугунги кунда янги ўрмонлар барпо этиш иши энг зарур проблемалардан бири деб ҳисобланмоқда ва ўрмонлар майдонини қисқартмаслик шарти билан улардан унумли фойдаланиш, уларни муҳофаза қилиш илмий асосда ташкил қилинмоқда

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI бўсағасида; ҳафвсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари. – Т., «Ўзбекистон», 1997. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон – буюк келажак сари. – Т., «Ўзбекистон», 1999. 3. АкимоваТ.А., ХаскинВ.В. Основы экоразвитие. М.: Российская экономическая академия, 1994. 4. АлимовТ.А., РафиковА.А., Экологик хатолик сабоқлари. Т.: Ўзбекистон, 1991. 5. БаратовП. Табиатни муҳофаза қилиш.-Т,;Ўқитувчи, 1991. 6. БанниковА.Г., ВакулинА.А., РустамовЛ.К. Оновы экологии и охрана окружающей среды. –М.; Колос, 1999. 7. Бекнозов Р.У., Новиков Ю.В. Охраны природы. Т.: Ўқитувчи. 1995. 8. Нигматов А.Н. Экология ҳуқуқи. -Т.: Адолат. 1999 . 9. Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида Ўзекистон Республикасининг 1992 йил 9 декар Қонуни.-Т.; Адолат, 1993. 10. ТурсуновХ.Т. Экология асослари ва табиатдан фойдаланиш. -Т.: Университет, 1997. 11. www.nature.uz 12. www.uznature.uz 13. www.carec.uz

Похожие

Тупроқ ва ер нархи

Ер ости қазилмаларни муҳофаза қилиш

Ер ресурсларидан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш

Ландшафтларни муҳофаза қилиш

Ер ёнгок ва канакунжут биологияси ва етиштириш технологияси