Биогеография ва экология асослари фанининг методологик aсослари ва ўрганиш объекти - Биология - Рефераты

Биогеография ва экология асослари фанининг методологик aсослари ва ўрганиш объекти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Биогеография ва экология асослари фанининг методологик aсослари ва ўрганиш объекти Режа: 1. Фаннинг ўқитилишининг аҳамияти ва предмети. 2. Биогеография фанининг қисқача ривожланиш тарихи. 3. Ернинг пайдо бўлиши ҳақидаги назариялар. 4. Ареаллар ҳақида тушунча.

Ҳозирги Ўзбекистоннинг бозор муносабатларига ўтиши муносабати билан мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ва табиий географик жиҳатдан ўрганиш объектив заруриятдир. Шу нуқтаи-назардан Биогеография фани ҳам ўқитилиши ва ўрганилиши керак. Биогеография фани – ўсимликлар, ҳайвонлар географиясини умумлаштириб ягона биогеография фанини, яъни ҳаѐт географиясини вужудга келтирди. Биогеография фани ер шари юзасида ўсимликлар, ҳайвонлар ва микроорганизмларнинг умумий тарқалиш қонуниятларини ўрганади. Бу фан типик организмларнинг ер юзасидаги географик имконларини ўзгаришига қараб уларнинг тарқалиши ҳамда ўзгариб боришини бир-бирига боғлиқлигини ва ҳар бир географик районни (ўзгаришига қараб) турларни мослашиш хусусиятларини ўрганади. Ўсимлик ва ҳайвонлар гурухи бир-бири билан доимий алоқада бўлади. Ўсимликлар дунѐси ѐки жамоаси (флора) ѐки ҳайвонлар (фауна) шу муҳит учун органик оламни ташкил қилади. Шунинг учун биогеография фани жуда кўпгина фанлар билан алоқада бўлади. Жумладан, табиий география, табиатдан фойдаланиш иқтисодиѐти, экология, биценология, геоботаника каби фанлар бевосита узвий алоқада бўлади. Биогеография фани тирик организмларни мухитда жойлашиши, структураси, динамикаси, классификацияси ва келажакдаги ахволини аниқловчи фандир. Ҳозирги замон биогеография фани бошқа фанларга нисбатан жуда ѐш фан бўлиб, у биология ва география фанлари базасида вужудга келади. Фақат биогеография фани методлари билангина органик оламни ер шарида тарқалиш қонуниятларини хамда ўзаро муносабатларини ўрганиш мумкин. Ўсимлик ва ҳайвонот дунѐсидан фойдалании улар популяциясини сақлаб колиш ва инсоният учун ҳаѐтий зарурият озиқ-овқат уларнинг базасини яратиш учун зарур. Ҳаѐт шакллари биосфера қисмларида хар-хил таркалган. Биосфера - атмосферада, литосферада, гидросферада жойлашган бўлиб, унинг умумий диаметри 20-30 км.ни ташкил қилади. Лекин ҳаѐтни энг қайнаган зарур жойи

ер шарини 100 м диапазонини ташкил қилади. Ер шаридаги тирик организмлар 2,4 триллион тоннани ташкил қилади. Ер шарининг бошқа қисмлари билан солиштирадиган бўлсак атмосфера массасига нисбатан 2150 марта кам. Атмосферанинг оғирлиги 10. 5 15 кватриллион тоннани ташкил қилади. Пароход қандай босимда сузса, самолѐт хам зич ҳавода шундай сузиб юради. Ер шарининг гидросфера қисми 1,5 квинтриллион тонна, тирик организимга нисбатан 600 мартага кўп. Масса жиҳатдан қуруқликнинг асосий массасини ўсимликлар ташкил қилади, 99,2%, яъни 2,37 триллион тонна ўсимликлар ҳисобига, 0,02 триллион тоннаси ҳайвонлар ҳиссасига, яъни 0,8% ни ташкил қилади. Океанда биомасса қуруқликдагидан фарқ қилади. Океанда ўсимликлар 0,0002 триллион тонна 3,3%, ҳайвонлар 0,0030 триллион тонна 93,7 % ни ташкил қилади. Океанда 160 минг тур ҳайвонлар ва 10 минг тур ўсимликлар учрайди. Океанда энг йирик ҳайвон сут эмизувчиларга (mamalia) синфига кирувчи кўк китлардир. Уларнинг оғирлиги 150 тонна бўлиб, узунлиги 35 м.га тенг бўлади. Қуруқликдаги энг катта ҳайвон Африка фили бўлиб, оғирлиги 5 тонна 700 кг. Энг баланд сут эмизувчи жирафа 5,86 метрни ташкил қилади. Энг тез чопадиган ҳайвон геопард бўлиб, 1 соатда 170-180 кмни ташкил қилади. Энг оғир тухум 1 кг, узунлиги 20 см, диаметри 15 см. га тенг туяқуш тухумидир. Дунѐдаги энг баланд дарахт секвоядендрон 155 м. Эвкалинт-120 м. Биогеография фанининг ўрганиш методи асосан ўсимликлар флораси ва ҳайвонлар фаунасини ўрганиш методларига асосланган. Хар иккаласи биргаликда биододлар дейилади, хосил қилинган масса биота дейилади. Демак, биогеографиянинг асосий мақсади биотанинг тарқалиш қонуниятлари ва уларни рационал фойдаланиш экологик ҳаѐтни яхшилашдан иборат. Опарин назарияси - Ҳаѐт дастлаб сувда пайдо бўлиб, буни лабораторияда аниқлаш мумкин. Сувни тapкибидa CA 2 O, S, N, O 2 , H, C каби элементлар

бўлади, булар юкори температурада ўзаро бирикиб H 2 O, H 2 S, NA 3 , CO 3 , CH ҳосил қилган. 2 босқичда H 2 CO 3 , HNO 3 моддалари ҳосил бўлади. Булар яна ўзаро бир-бири билан бирикади. Биогеография ва экология асослари фанида фойдаланиладиган услублар Биогеографик ва экологик илмий-тадқиқот ишларда кўпинча тасвирий, таққослаш, тажриба ҳамда экосистемаларни моделлаштириш услубларидан фойдаланилади. Тасвирий, таққослаш ва тажриба услублари деярли барча биологик фанлар фойдаланадиган услублардир. Аммо моделлаштириш услуби биология ва экологияга энди кириб келаѐтган услублардан ҳисобланади. Шунинг учун ушбу услуб ҳақида бир оз маълумот беришга ҳаракат қиламиз. Биологияда моделлаштириш тузилишларни, физиологик функцияларни ҳамда эволюцион ва экологик жараѐнларни ва шунга ўхшашларни соддалаштириш йўли билан ўхшатиш маъносида умумлаштириш, динамик ѐки статик ҳолатларда намойиш этувчи ѐки тасаввур ҳосил қилувчи тадқиқот услубидир. Биз популяциялардаги мураккаб ҳодисаларни математик моделлар ѐрдамида ўрганмоқчимиз, яъни популяцияларнинг динамик назарияси билан танишмоқчимиз. Бу ерда популяциянинг миқдорий динамикаси унинг жинсий ва ѐш тузилмаси, ташқи муҳит таъсири, эволюциянинг ҳар хил омиллари таъсирида ўтадиган генетик шакл ва одамзод фаолияти натижалари билан боғлаб ўрганилади. Жонсиз оламда динамик жараѐнлар жуда кўп учратилади. Уларни моделлаштириш ҳам осон. Аммо тирик организмлар учун динамик моделлар яратиш нисбатан анча қийин. Шунинг учун динамик моделлар яратишдан аввал статик моделлар билан

шуғулланилган. Ўсимлик баргларининг жойланиш тартиби ѐки моллюска чиғаноқларининг бурма (спираль) чизиқлар қонунияти ѐрдамида тушунтиришга ҳаракат қилиш статик моделлаштиришга мисол бўлади. Динамик моделлар шахснинг ўсишига оид бўлиб, уларни 1831 йилда бельгиялик олим Адольф Кетлс тузган эди. Модель воқеликни аниқ акс эттириши, унинг келиб чиқиш қонуниятларини сақлаб қолиши керак.Модель тузилгандаги мушоҳада, олинган моделларнинг бир-бирига ўхшаши жуда кўп ҳодисаларнинг маъносини очишга, уларни таҳлил қилишга имкон берадиган даражада бўлиши лозим. Модель тузганда биз индивидларнинг туғилиш ва тирик қолиш механизмларини популяциялардаги ички алоқаларга боғлашимиз, популяция кўрсаткичларини эса биотик ва абиотик муҳит орқали аниқлашимиз керак. Бундан ташқари, индивидларнинг генетик хусусиятлари ҳам муҳим роль ўйнайди. Маълумки, табиатда бир жинсли популяция йўқ. индивидлар генотипи насллар сонига, кўпайиш жараѐнига катта таъсир кўрсатади. Демак, популяциянинг ҳар бир гуруҳи ўзига хос кўпайиш кўрсаткичларига эга бўлади. Бу омилларни ҳисобга олмай туриб тўғри модель тузиш мумкин эмас. Математик моделлаш биологик ҳодисаларни аниқ шарҳлаш ва келажак тадқиқотлар режасини тузишда қудратли омил сифатида катта аҳамиятга эга. Биогеография фанининг қисқача ривожланиш тарихи .Тирик организмлар ҳаѐтининг ташқи муҳит билан боғлиқлиги ҳақидаги фикр қадимдан маълум бўлган. Антик даврда яшаган файласуфларнинг асарларида ҳайвонларнинг турли ғаризалари (инстинктлари), балиқлар ва қушларнинг миграциялари, ўсимликларнинг ташқи қиѐфаси тупроқ ва иқлим шароитлари билан боғлиқлиги ҳақидаги маълумотлар келтирилади. Уйғониш давридаги ишларда ўсимлик ва ҳайвонларнинг тузилишлари яшаш шароитлари билан боғлиқ ҳолда ўрганилади. XVII—XVIII асрлардаги экологик маълумотлар тирик организмларнинг айрим гуруҳларини ўрганишга қаратилган эди. XVIII асрда Россия ўлкаси бўйлаб ўтказилган саѐҳатлар натижаларига асосланиб, кўпчилик сайѐҳлар

(С.П.Крашенинников, В. И. Лепехин, П.Г.Палласлар) ўсимликлар ва ҳайвонот дунѐси иқлимнинг ўзгаришига қараб ўзгариши ҳақидаги фикрларни ўз асарларида баѐн этганлар. Ж.Бюффон (1707—1778)нинг ишларида ҳайвонларнинг тузилишига ташқи муҳитнинг таъсири масаласи кўтарилган эди. Ж. Б. Ламарк (1774—1829) дастлабки эволюцион таълимотни ўртага ташлади ва ўсимлик ҳамда ҳайвонларнинг эволюцион ўзгаришларида энг муҳими— ташқи муҳит таъсири деб ҳисоблади. XIX асрдаги экологик маълумотлар ( А.Гумбольдт ,1769—1859) ўсимликлар географиясида янги экологик йўналишни келтириб чиқарди. Иқлим таъсири туфайли ҳайвонлар биологиясига ва тарқалишига бағишланган ишлар ҳам вужудга келди. К.Ф.Рулье (1814—1858) ўз тажрибасини ҳайвонларнинг атрофини ўраб олган ташқи муҳит ўртасидаги мураккаб муносабатларни ўрганишга қаратди. 1859 йилда Ч.Дарвин «Табиий танлаш йўли билан турларнинг келиб чиқиши» асарида табиатдаги яшаш учун кураш, яъни тур билан муҳит ўртасидаги ҳар қандай қарамақаршиликларнинг кўринишлари табиий танлашга олиб келади ва эволюциянинг ҳаракатлантирувчи кучидир деб қарайди. XIX асрнинг иккинчи ярмида экология фани ўсимликлар ва ҳайвонларнинг иқлим омилларига мосланишларини ўрганиш билан машғул бўлди. А.Н.Бекетов, (1825—1902) ўсимликларнинг ички ва ташқи тузилишларидаги хусусиятлари, уларнинг географик тарқалиши билан боғлиқлиги ҳамда физиологик усулларнинг экология учун аҳамияти катта эканлигини кўрсатди. Ана шундай ишлар ҳайвонлар ҳаѐти мисолида А.Ф.Миддендорф томонидан ўрганилди. 1877 йилда немис гидробиологи К. Мѐбиус биоценозлар ҳақидаги у тасаввурларни асослаб берди. Жамоаларни ўрганиш турли услублар билан бойиди ва ўсимликлар жамоаси (фитоценология) ўсимликлар экологиясининг мустақил соҳаси сифатида ажралиб чиқди. Ўсимликлар жамоаси ҳақида Г.Ф.Морозов ва В.Н.Сукачев батафсил фикр юритиб, бу соҳага асос солдилар. В.Н.Сукачев,

Б.А.Келлер, В.В.Алехин, В.Г.Раменский, А.П.Денников, хорижда Ф.Клементес, К.Раункиер, Т.ДюРие, И.Браун-Бланке ва бошқалар умумий биоценологиянинг ривожланишига катта ҳисса қўшдилар. 30-40-йилларда ҳайвонлар экологияси бўйича умумкй экологиянннг назарий масалалари билан биргаликда янги маълумотлар тўплана бошланди. Умумий экологиянинг ривожланишида Д.Н.Кашкаровнинг 1933 йилда чоп қилинган «Муҳит ва жамоа» деган асари кейинчалик «Ҳайвонлар экологияси асослари» номи билан биринчи ѐзилган дарслик бўлиб қолди. 30- йилларда экологиянинг янги тармоғи ҳисобланган популяцион экология вужудга келди. Унинг асосчиси инглиз олими Ч. Элтон ҳисобланади. Эволюцион ва экологик масалаларни ўз ичига қамраб олган экониша, яъни табиатда турнинг яшаши учун зарур бўлган муҳитнинг барча омиллари йиғиндиси ҳақидаги тушунчалар ғарб олимлари Ж.Гриннелл, Ч.Элтон, Р.Макартур, Д.Хатчинсон, Г.Ф. Гаузеларнинг хизмати туфайли фанга киритилди. Ҳайвонларнинг морфологик ва эволюцион экологиясини ривожлантиришда М.С.Гиляров, С.С.Шварцлар катта ҳисса қўшдилар. И.С. Серебряков томонидан гулли ўсимликларнинг ҳаѐт шакллари таснифоти ишлаб чиқилди. 40йилларнинг бошларида табиийсистемаларни ўрганиш жараѐнида янги йўналиш келиб чиқди. 1935 йили инглиз олими А.Тенсли экосистемалар , 1942 йилда эса В.Н.Сукачев биогеоценозлар ҳақидаги таълимотни илгари сурдилар. 50- йилларнинг бошларида Г. Одум, Ю.Одум, Р. Уитеккер, Р.Маргалеф ва бошқалар биологик маҳсулдорликнинг назарий асосларини яратиш борасида иш олиб бордилар. Экосистемали таҳлилнинг ривожланиши биосферани янги, яъни экологик асосда ўрганиш имконини яратди. Биосфера ҳадидаги таълимот XX асрнинг йирик табиатшунос олими В. И. Вернадский номи билан боғлиқдир. Ҳозирги вақтда «Инсон ва биосфера» мавзуидаги халқаро илмий-тадқиқот ишлари табиат билан жамият ўртасидаги асосий қонуниятларни янада чуқурроқ ўрганишга қаратилган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI бўсағасида; ҳафвсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиѐт кафолатлари. – Т., «Ўзбекистон», 1997. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон – буюк келажак сари. – Т., «Ўзбекистон», 1999. 3. АкимоваТ.А., ХаскинВ.В. Основы экоразвитие. М.: Российская экономическая академия, 1994. 4. АлимовТ.А., РафиковА.А., Экологик хатолик сабоқлари. Т.: Ўзбекистон, 1991. 5. БаратовП. Табиатни муҳофаза қилиш.-Т,;Ўқитувчи, 1991. 6. БанниковА.Г., ВакулинА.А., РустамовЛ.К. Оновы экологии и охрана окружающей среды. –М.; Колос, 1999.

Похожие

Тупроқ бонитировкасининг тарихи, ўрганиш объекти, усули ва равнақи

Ипакчилик ва тутчилик фанининг аҳамияти

Биофизика фанининг предмети ва вазифалари

Генетика фанининг предмети ва вазифалари

Биология фанининг предети, максад ва вазифалари