БАКТЕРИЯЛАР - Биология - Рефераты

БАКТЕРИЯЛАР

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

679.5 KB

www.arxiv.uz Режа : 1. Бактерияларни ташқи кўриниши 2. Бактерия ҳужайрасининг тузилиши 3. Бактерияларнинг ҳаракатланиши 4. Бактерияларнинг кўпайиши 5. Бактерияларнинг спора ҳосил қилиши 6. Бактерияларнинг таснифланиши

www.arxiv.uz Бактерияларни ташқи кўриниши Бактериялар жуда майда ва кўпинча 1 ҳужайрали организмларнинг умумий гурухини намаён этади. Бактерияларнинг шакли ва ўлчами. Бактерияларнинг асосий шакли шар, таёқча ва букилган-эгилган кўринишларидир (1-расм). 1-расм . Бактерия шакллари а -шар кўринишидагилар: 1- кокклар, 2- стрептококклар, 3- диплококклар ва тетракокклар; 4 – стафилакоклар; 5 – сарциналар; б – т аёқчасимон лар; 6- спорасиз таёқча; 7 – спорали таёқча; в – эгилган-букилган- буралганлар: 8 –вибрионлар; 9 – спириллалар; 10 – спирохетталар Шар кўринишидаги бактериялар– кокклар кўпинча оддий шар кўринишида бўлади, лекин овал ёки дуккакликлар шаклида бўлиши ҳам мумкин. Кокклар якка микрокок хужайра кўринишида ёки турлича боғланган: жуфтлик-диплококклар, 4 ликлар-тетракоклар, узун ёки қисқа занжир кўринишида-стрептококклар. 8 ҳужайрадан ташкил топган куб шаклининг тўпланиши, бири иккинчисининг устига 2 ярус бўйича жойлашган Сарциналар. Шунингдек узум (бошини, шингилини) ғужумини эслатувчи тескари шаклларининг тўплами-стафилакокклар . Таёқчасимон (цилиндрик) бактериялар узунлиги, диаметри, ҳужайра охиринипг шакли, спора ҳосил қилиши ва бошқа хусусиятлари билан бир- биридан фарқ қилади. Спора ҳосил қилиш қобилияти бўйича таёқчасимон бактериялар, бактерия ва бациллага бўлинади. Бактерия деб спора ҳосил қилмайдиган микроорганизмлар айтилади, бацилла деб спора ҳосил қиладиган таёқчасимон бактериялар айтилади. Демак, бактерия термини мужассамлашган термин бўлиб, ўз сафига бактерия, бацилла, шарсимон ва буралган микробларни бирлаштиради. Т аёқчасимон б актерияларни ҳужа й ралари ё лғиз холатда ё ки иккитада н бирлашган диплобактериялар шаклида бўлади. Бир-бирига занжирсимон боғланган таёқчалар эса - стрептобактериялар деб аталади.

www.arxiv.uz Баъзи таёқчасимон бактериялар жуда майда ва калта бўлиб, чўзилган коккларга ўхшаб кетади. Уларни коккобактериялар дейилади. Буралган бахтериялар узунлиги, қалинлиги ва буралганлиги билан бир- биридан фарқ қилади. Улар шакли бўйича вергулдан бошлаб спирал шаклида буралган узун ипларга ўхшаш бўлиши мумкин. Вергулга ўхшаш эг илган -букилган таёқчасимон бактерия вибрион - деб аталади. Бир ва бир неча марта буралган бактериялар спирилла дейилади. Жуда кўп майда спирал шаклида буралган бактериялар с п ирохета - деб ном лади. Юқорида кўрсатилган бактериялардан ташқари ипсимон, кўп ҳужайрали ёки бир ҳужайрали шохчаланган бактериялар ҳамда ён ўсимталари бор турлари ҳам бўлади. Кокк формали бактерияларнинг ўртача диаметри 0,5- 1 ( мкм) га тенгдир. Таёқчасимон бактерияларнинг ўртача диаметри 0,5-1 мкм бўлади, узунлиги эса 1-5 мкм . Баҳайбатлари ҳам, аммо жуда майдалари оддий оптик микроскопда кўринар кўринмас катталикдагилари (0,1-0,2 мкм) ҳам бўлади. Бактерия ҳужайрасининг ўртача оғирлиги 4,10 - 13 г. атрофидадир. М и к р о н СИ системасида (Ҳалқаро бирликлар системаси) м и к р о м е т р - деб аталади. м и к р о м е т р ( мкм ) ёки ( ) ; 1 мкм= 1 . 10 -3 мм Бактерия ҳужайрасининг тузилиши Ҳозирги замон микроскопия техникаси ёрдамида бактерия ҳужайраси жуда мураккаб тузилишга эга бўлганлиги аникдаган. Бу тузилиш ҳужайранинг ҳилма хил физиологик ва биокимёвий функцияларни бажаришда иштирок этади. Бактери я ҳужайра протопласт ва қобикдан ташкил топган. Протопластда цитоплазма ва ядро моддаси, баъзи бактерияларда ажралган ядронинг ўзи мавжуддир (2-расм). 2- расм. Б актерия х ужайрасининг тузилиши. (335000 марта катталаштириб кўрсатилган) 1- ҳужайра пўсти, 2 - цитоплазма мембранаси. 3 - цитоплазма Бактерия ҳужайрасининг асосий массаси цитоплазмалардан ташкил топган, у асосан оқсил ва нуклеин кислотасидан иборат. Хужайранинг

www.arxiv.uz таркибида тахминан 80 фоиз атрофида сув ва 20 фоизча қуруқ моддалар бўлади. Цитоплазма - ярим суюқ, тиниқ каллоид массадир. Микроб ҳужайрасида оқсиллар қатори нуклеиннг кислоталарини (РНК ва ДНК) аҳамияти жуда катта. Уларнинг ёрдамида ҳар бир организм учун мансуб бўлган оқсил ҳосил бўлади. ДНК асосан ядрода (хромосомаларда) жойлашиб, РНК си н тези учун матрица хизматини бажаради. РНК эса цитоплазмада жойлашган бўлиб, оқсилни синтезида иштирок этади. Цитоплазмада жуда кўп рибосома доначалари бўлиб, уларнинг таркибида 60 фоиз РНК ва 40 фоиз оқсил мавжуддир. Бактерия ҳужайрасининг қариши жараёнида вакуольлар ҳосил бўлади. Уларнинг ичида ҳужайранинг шарбати, минерал тузлар ва қандлар тўпланади. Жамғарма озуқа моддалардан ҳужайрада ёғ, гликоген (ҳайвон крахмали), валютин (азотли ва полифосфатли модда) йиғилади. Пигментли бактерияларнинг ҳужайрасида ҳар хил рангдаги бўёқ моддалар ҳам жойлашади. Ядро аппарати жуда муҳим ташкилий элсмент бўлиб, у наслнииг сақланишида ва ҳаёт жараёнларини бошқаришда катта аҳамиятга эга . Кўпчилик бактерияларни ядросининг қобиғи йўқлиги сабабли, у доимий бир шаклда бўлмайди. Шунинг учун оддий микроскопда бактериянинг ядросини топиш қийин. Ҳозиргача бактерия ҳужайрасидаги хромосомаларнинг сони аниқ маълум бўлгани йўқ. Балки у 2-3 ёки битта халқасимон деб тахмин қилинади. Қобиқ 3 қатламдан иборат бўлиб, ҳар бир қатлами ўз вазифасини бажаради, ҳаммаси биргалиқца эса ҳужайранинг шаклини сакдаб, цитоплазма ва ядрони ташқи муҳитнинг таъсирларидан сакдайди (нурлар, захарли модцалар ва ҳоказо). ҳужайра қобиғи бир қатор ажойиб хусусиятларга эга. У эластик, махкам ва ярим ўтказгич хусусиятига эга, бу демак, қобиг баъзи моддаларни ҳужайрага ўтказиб, бошқа моддаларни ўтказмайди. Бу хусусият микробларнинг озуқаланиши ва чиқинди чиқариш жараёнларида катта аҳамиятга эга. Шуниси қизиқарлики, у ҳужайрадаги тузлар ва органик кислоталарнинг юқори концентрациясидаги эритмалари ҳосил қилган 15-20 атм. ички осмотик босимга чидай олади. Ярим ўтказгич қобилиятида цитоплазматик мембрананинг ҳам аҳамияти катта цитоплазматик мембрана цитоплазмани ҳужайра қобиғидан ажратиб туради. Бактерия қобиғининг ташқи қатлами жуда юпқа бўлиб, тиниқ, шиллиқ модда билан ўралган. Баъзи бактерияларнинг ташқи қисми ўзига сувни тортиб, шиллиқяаниб, қалинлашиб, капсула ҳосил қилиб, бактерияни захарли модцалардан сақлайди. Капсулали бактерияларнинг бири Leuconostoc mesenteroides қанд ишлаб чиқарувчиларни кўп ташвишга солади. Бу микроблар тозаланмаган лавлаги шарбатига тушиб, кўпайиб, уни бемаза шиллиқ массага айлантиради. Улар бир кечада юзлаб килограмм шарбатни айнитиши мумкин. Ацидофил қатиқда эса капсулали, фойдали бактериялар Lасtоbасtегium аcidорhilus

www.arxiv.uz ривожланади. Унинг капсуласи ҳужайрасига нисбатан 20 мартта каттароқдир. Баъзи ипсимон бактериялар танаси атрофида қаттиқ ғилоф ҳосил бўлади. Ўша ғилофлар қобиғнинг қотиб қолган қатламларидан ҳосил бўлган. Бактериялар қобиғи ўсимликлар қобиғига яқин бўлсада, уларда клетчатка бўлмайди. Бактериялар қобиғи оқсил, мўмга ўхшаш модда, липид ва хитиндан иборат. Бактерияларнинг ҳаракатланиши Бактериялар орасида ҳаракат қилувчи ва ҳаракат қилмайдиган турлари мавжуд. Кўпинча бактериялар хивчинлар ёрдамида ҳаракат қиладилар (3-расм). Фақат спирохеталар таналарининг букилиши ёрдамида ҳаракат қиладилар. 3-расм Бактерия хивчинлари Хивчинлар цитоплазмадан ип шаклида ўсиб чиққан ўсимта бўлиб, қалинлиги 0,02-0,05 аммо узунлиги ҳужайрага нисбатан анча узун, баъзан 10 ва ундан кўпроқ марта узунроқ бўлади (4-расм). 4 -расм Вас terium рго teus . Электрон микроскопда хивчинларининг кўриниши (17900 марта катталаштириб кў р сатилган. Ите р сондан олинган) Шарсимон бактериялар ҳаракатсиздир. Фақат сийдик сарциналарида ҳивчинлар бўлиб, улар ҳаракат қилади. Таёқчасимон бактериялар орасида ҳаракатчан ва ҳаракатсиз турлари учрайди. Агар таёқчасимон бактериянинг бир учида бир дона хивчини бўлса, у монотрих деб номлади. Таёқчанинг иккала учида биттадан хивчин жойлашса, у биполяр монотрих дейилади. Таёқчанинг бир учида бир даста хивчинлар бўлса - лофотрих , иккала

www.arxiv.uz учид а ҳ ам бир дастадан хивчинлари бўлса - амфитрих деб аталади. Бутун танаси хивчинлар билан қопланган таёқчалар перитрихлардир . Вибрионлар ва спириллалар ҳам хивчинлари ёрдамида харакат қиладилар. Хивчинлар цитоплазма билан бўш боғланган. Механик зарба таъсирида улар узилиб кетади ва бактерия ҳаракатсиз бўлиб қолади. ҳужайра қариганда ёки ҳаёти учун ноқулай шароитда ҳам ҳаракатчанлиги йўқолиши мумкин. Бактерияларнинг кўпайиши Бактериялар иккига бўлиниш йўли билан кўпаядилар. Бунда кўпинча ҳужайранинг ўртасидан тўсиқ ҳосил бўлиб, уни иккига бўлиб, янги иккита ҳужайра барпо этади. Кокклар диаметри бўйлаб ҳар хил йўналишда бўлиниши мумкин. Таёқчасимон ва буралган бактериялар эса, кўндалангига бўлинади. Уларда тўсиқ, асосан ҳужайра марказида бўлиб, ҳужайрани тенг бўлакларга қиз ҳужайраларга ажратади. Аммо, баъзан тўсиқ. марказдан бошқа жойларда бино бўлса, бири кичик, иккинчиси каттароқ қиз ҳужайралар ҳосил бўлиб, келажакда улар она ҳужайра катталигигача ўсадилар. Спирохеталарда тўсиқ ҳужайрани ҳам узунасига, ҳам кўндалангига бўлиши мумкин. Бактерияларнинг кўпайиши, уларнинг турига ва ўсиш шароитларига боғлиқдир. Баъзи бактериялар ҳар 15-20 мин. да, бошқалари эса 5-10 соатда бўлинади. Бир суткада бактериялар тез бўлиниб, жуда катта миқдорга етади. Шу сабабдан озиқ-овқат махсулотлари бактериялар таъсирида айнийди. Айниқса юқори ҳароратда сут, гўшт, балиқ, мева, разавор ва сабзавотларни тез бузулиши кузатилади. Бактерияларнинг спора ҳосил қилиши Фақат таёқчасимон бактерияларда - бациллаларда спора ҳосил бўлади. Спора тинч ётган ҳужайра бўлиб, унинг қобиғи вегетатив ҳужайранинг қобиғига нисбатан анча қалин ва мустаҳкамдир. Унинг таркибида сув камроқ бўлиб, ташқи муҳитнинг таъсирига анча чидамлидир. Бактерияларда фақат битта спора ҳосил бўлади. Шунинг учун спора ҳосил бўлиши, кўпайиш усули эмас, ташқи муҳитга мослашиб яшаш учун кураш қобилиятидир. Спора ҳосил бўлишида цитоплазма ҳужайранинг ўртасига ёки четига тўпланади. Қуюқлашган цитоплазманинг атрофида икки қатламли қобиқ ҳосил бўлади. Ташқи қатлам экзина қалинроқ бўлиб, таркибида ёғ ва смола моддалари мавжудлиги сабабли спорага сув ва бошқа моддалар киришини қийинлаштиради. Ички қатлам юпқа ва эластик бўлиб, бўлажак янги вегетатив ҳужайра учун қобиққа айланади. Споралар ташқи муҳитга чидамли. Баъзи бактерияларнинг споралари бир неча соат қайнатса ҳам ўлмайди ҳамда кимёвий захарларга чидамли бўлади. Спора ҳосил бўлиши бир неча соат давом этади.

www.arxiv.uz Спораларнинг шакли ва катталиги турли ча дир. Улар юмалоқ, тухумсимон, чўзиқ бўлиши мумкин. Агар спора ҳужайранинг ўртасида ҳосил бўлса марказий, ҳужайранинг охирига яқин жойлашса субтерминал ва охирида жойлашса - терминал спора ҳосил бўлиш – деб номланади. Баъзи бактериялар спорасининг диаметри ҳужайранинг диаметридан каттароқ бўлади. Бундай спора ҳужайранинг ўртасида жойлашса клостридиал, четида жойлашса плектридиал спора ҳосил бўлиши дейилади, ҳужайралар эса клостридия ва плектридия деб аталади. Спораларнинг ўсиш муддати бир неча соат давом этади. Споралар юзлаб ва минглаб йиллар давомида яшаш қобилиятини сақлаб туриши мумкин. Бактерияларнинг вегетатив ҳужайралари озиқ-овқатларни айнитади (5- расм). 5 -расм . Спораларнинг ўсиш типлари: 1 — С lostridium Mutyricum —бир учидан ўсиши; 2— Вас illus subtilis — э кваториал ўсиши (1000 марта катталаштириб кўрсатилган) Бактерияларнинг таснифланиши Бактериялар морфологияси жудда оддий бўлгани сабабли ҳамда баъзи хусусиятлари ўзгарувчанлиги туфайли уларнинг тавсифи анча мураккаб. Олимлар турли тавсифларни таклиф этганлар. Масалан, Берджи ҳамма бактерияларни шизомицетлар деб, уларни 6 туркумга бўлади. Н.А. Красильников эса - 4 синфга: 1. Асtinomycetes. 2. Еubасteriaе - чин бактериялар. 3. Мухоbасteriae. 4. Sрirосhаеtае. Лейман ва Нейман ҳамма бактерия ва актиномицетларни Schizomycetes деб номланган бир синфга киритиб, уларни икки тартибга бўлганлар: шизомицетлар ва актиномицетларга. Сўнг тартиблар бир неча оила, туркум, т урларга бўлинган. Микроорганизм номи туркум ва тур номлари билан а талади. Масалан, Streptococcus 1асtis, Васillus subtilis, Мicrососсus аlbus. Микробиологияда "штамм" термини ҳам қўлланади. Бу турга нисбатан т орроқ тушунчадир. Штамм деб бир турга кирадиган, бир биридан кам ф арқи бўлган культуралар номланади. Масалан, турли жойлардан ажратнб олинса ёки бирор хусусияти билан асосий турдан фарқ қилса, штамм дейилади.

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557. 9. Производство атибиотиков /Под. ред. С.М. Новешини и др. М., 1970. 10. Хакимова Ш.И . «Шаробчилик микробиологияси». Тошкент. ТКТИ. 2001. 11. Абдуллаев Р., Сафаров К., Аҳмедов Й., Асомов Д. Ўсимликлар биохимиясидан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1994. 12 . Гариев Б.Г. Микробиологиядан амалий машғулотлар. Тошкент «Ўқитувчи» 1985. 13. Давронов Қ.Д,. Хўжамшукуров Н.А. Техник микробиология – маъруза матнлари. Тошкент-2003 ТошДАУ. 14. Фёдоров.М.В. Микробиология. Тошкент «Ўқитувчи техник микробиология. Тошкент. 2003.» 1966. 15. К.А. Мудрецова-Висс. Микробиология. М.: «Экономика». 1978. 16. Вербина Н.М., Каптерева Ю.В. Микробиология пищевых производств. М, ВО «Агропромиздат». 1988. 17. Асонов Н.Р. Микробиология. Москва . ВО «Агропромиздат» 1989. 18. С .В.Нецепляев. А.Я Панкратов. «Лабораторный практикум по микробиологиии пищевых продуктов животного происхождения» М., Агропромиздат 1990. 19 . Заварзин Г.А. Введение в природоведческую микробиологию. Книжный дом Университет, 2001, -С.256.

Похожие

Микроорганизмлар, уларнинг классификацияси, морфолигияси, тузилиши ва кўпайиши

Микроорганизмлар ва уларга ташқи факторларнинг таъсири

Микроорганизмларга ташқи муҳит омилларининг таъсири

Азот цикли аммонификация нитрификация денитрификация азотофиксация

Микроорганизмларнинг озиқланиши