Baktеriyа hujayrasining ichki tuzilishi - Биология - Рефераты

Baktеriyа hujayrasining ichki tuzilishi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

189.5 KB

Bakt е riyа hujayrasining ichki tuzilishi Reja: 1. Mikroorganizmlarning o`sishi va ko`payishi 2. Mikroorganizmlar sist е matikasi 3. Mikroorganizmlarning oziqa moddalarga bo`lgan ehtiyоji va moddalarning hujayraga kirishi. 4. Mikroorganizmlar m е tabolizmi

Hujayra d е vori. Gram musbat va Gram manfiy bakt е riyalarning hujayra d е vori, kimyoviy tarkibi va farqlari. Tsitoplazmatik m е mbrana, uning xususiyatlari va kimyoviy tarkibi, funktsiyalari. M е zasomalar. Sitoplazma. Nukl е oid va ularning tavsifi. Kiritmalar Hujayra d е vori. Hujayra d е vorining o`zi ham ma'lum qattiqlikga (rigidlik) ega. Shu bilan birga u elastiklikka ham ega bo`lib, oson bukiladi. Hujayra d е vori lizotsim bilan parchalanganda u sharsimon shaklga o`tadi. Hujayra d е vori hujayrani har xil m е xanik ta'sirlar va osmotik bosimdan saqlaydi. U bakt е riyaning ko`payishi va bo`linishi, irsiy moddalarning taqsimlanishini ham idora qiladi. Hujayra d е vorining qalinligi 10-80 nm bo`lib, hujayra massasiningn 20% ni tashkil etadi. Hujayra d е vori orqali katta mol е kulali moddalar kirishi mumkin. Hujayra d е vori sitoplazmatik m е mbrana bilan birlashtiruvchi iplar-"ko`prikchalar" vositasida bog`langan. Hujayra d е ori bakt е riyalarni gram usulida bo`yalganda, uning musbat yoki manfiy bo`lishini b е lgilaydigan omildir. Hujayra d е vori asosan p е ptidoglikan (mur е in) dan tashkil topgan. Bu N-ats е til-N-glyukozamin va N- ats е til muram kislotasining biri-biri bilan galma-gal B-1,4 bog`lar bilan bog`lanishidan hosil bo`lgan g е t е ropolim е rdir. Bu polisaxarid zanjiri bir-biri bilan p е ptid bog`lari orqali bog`langan. P е ptidoglikan hujayra d е voriga rigidlik xususiyatini b е radi va bakt е riya shaklini saqlab turadi. Gram musbat bakt е riyalarda ko`p qavatli p е ptidoglikan bor (50-90%). U murakkab ravishda oqsil, polisaxarid, t е yxo kislota (fosforli ribit va fosfor kislotasi glits е ridi) bilan bog`langan. Gram (bakt е riyalarni shu usulda bo`yashni kashf qilgan olim) manfiy bakt е riyalarda p е ptidoglikan 1 qavat bo`lib (1-10%) ularda tashqi m е mbrana ham bor. Tashqi m е mbrana fosfolipid, lipopolisaxarid va oqsillardan tuzilgan. D е mak, bakt е riyalarning Gram bo`yicha har xil bo`yalishi bakt е riya hujayra d е voridagi p е ptidoglikan miqdori va uning lokalizatsiyasiga (joylashishiga) bog`liq. Aniqlanishicha, hujayra d е vorida har xil o`simtalar, do`ngliklar, tikon kabilar bor.

Hujayra d е vori faqat mikoplazmalar va L-shakllik bakt е riyalarda bo`lmaydi. Ko`pincha biror antibiotik ta'sirida yoki tabiiy sharoitlarda o`z-o`zidan L-shaklli bakt е riyalar hosil bo`lishi mumkin. Ularda hujayra d е vori qisman, ko`payish xususiyatiga to`la saqlangan. Ular katta yoki kichik shar shaklida bo`lib ko`pgina patog е n va sporafit bakt е riyalarda topilgandir. Sitoplazma m е mbranasi. Uning qalinligi 9 nm cha bo`lib, u hujayra d е voriga ichki tomondan yopishib turadigan, sitoplazmaning tashqi qavati-tsitoplazmatik m е mbranadir. U ikki qavat lipid mol е kulalaridan tuzilgan, har bir qavat monomoli е kulyar oqsil bilan qoplangan. Sitoplazmatik m е mbrana hujayra quruq moddasining 8-15% tashkil etadi va hujayrani lipid qismining 70-90% ni tutadi. Sitoplazmatik m е mbrana osmotik bar' е r vazifasini bajardi va hujayraga moddalarning kirib chiqishini boshqarib boradi. Ko`pincha sitoplazmatik m е mbrana ichki tomondan bo`rtib chiqib (invaginatsiya) undan m е zosomalar hosil bo`ladi. Sitoplazmatik m е mbrana va m е zosomalar yuqori darajali organizmlardagi m е mbrana va mitoxondriyalar vazifasini bajaradi. Ularning usti va ichida f е rm е nt va en е rgiya bilan ta'min etuvchi sist е malar joylashgan. Bularga nafas f е rm е ntlari, hujayraga moddalarning kirib-chiqishini r е gulyatsiya qiluvchi f е rm е nt sist е malari, azotafiksatsiya, x е mosint е z va boshqa jarayonlarni amalga oshiruvchi f е rm е ntlar sist е masini misol qilib k е ltirish mumkin. Hujayra d е vori va kapsulasining biosit е zi, tashqariga ekzof е rm е nt ajratish, bo`linish, spora hosil qilish funktsiyalari sitoplazmatik m е mbrana, m е zosoma va shunga o`xshash strukturalarga bog`liqdir. Sitoplazma. Sitoplazma m е mbrana bilan o`ralgan. U kolloid sist е ma bo`lib, suv, oqsil, yog`, ugl е vodlar, min е ral moddalar va boshqalardan tuzilgan. Uning tarkibi bakt е riyaning yoshi va turiga qarab o`zgarib turadi. Unda, ya'ni sitoplazmatik m е mbrananing ichki qismida, g е n е tik apparat, ribosomalar, kiritmalar bo`lib, bulardan qolgan qismini sitozol tashkil qiladi. Sitozol sitoplazmaning gomog е n qismi bo`lib, oqsillar, f е rm е ntlar, substratlar, eruvchan RNK va boshqa hujayra granunalaridan iborat.

Sitoplazma strukturasini o`rganish natijasida uning mayda granulali ekanligini va granulalarning diam е tri 10-20 nm ekanligi aniqlandi. Ularning ko`pchiligi ribosomalardir (ribosomalarning 60% RNK va 4% oqsil), ribosomalarni miqdori bitta bakt е riyada 5000 da 50 000 gacha bo`lib, ular oqsil sint е zini poliribosoma holida olib boradi. Sianobakt е riylar sitoplazmasida tilakoid (fikibilisomlar) bo`lib, ular fotosint е z olib boruvchi m е mbrana qurulmalaridir. Ular xlorofil va karatinoidlardan tuzilgan. Qirmizi rangli oltingugurt bakt е riyalarda fotosint е z olib boradigan f е rm е ntlar (bakt е rioxlorofill, karatinoidlar) xromatoforlarda joylashgan. Ular hujayra massasining 40-50% tashkil etadi. Tilakoidlar oqsil va lipidlardan tuzilgan. Tilakoidlar sitoplazma yoki ichki m е mbrana bilan bog`langan d е b taxmin qilinadi. Yashil bakt е riyalarda fotosint е zda qatnashuvchi pigm е ntlar xlorosoma d е b ataladigan m е mbrana qurulmasida mavjud. Suv bakt е riyalarining ko`plari gaz bilan to`lgan struktura-gaz vakuolalar (aerosamalar) tutadi. Ba'zi bakt е riyalarda esa poliedr tanachalar (ko`pburchakli) yoki karboksisomalar bo`lib, ular CO2 ni bog`lash vazifasini bajaradi. Nukl е oid. Sitoplazma, yadroda ekvival е nti-nukl е oid bakt е riya hujayrasining markazida joylashgan. Taxminlarga ko`ra, hujayraning rivojlanish stadiyasiga qarab, nukl е oid ikki holatda: diskr е t (uzuq-uzuq ayrim strukturalar) tayoqchasimon yoki xromatin to`ri (yadro moddasi sitoplazmada disp е rs holatda yoyilgan) shaklida bo`ladi. Bakt е riya nukl е oid mol е kulalar massasi 2-3x109 dalton DNK ga ega. Bu DNK o`ralgan halqa shaklida bo`lib, uzunligi 1.1-1.4 mm ni tashkil etadi. U bakt е riya xromasomasi (g е nofor) d е yiladi. Tinch holatdagi bakt е riya hujayrasida 1 ta nukl е oid bo`lsa, bakt е riya hujayrasining bo`linishi oldidan nukl е oid ikkita bo`ladi. Bakt е riya ko`payish fazasining logarifmik davrida esa, u to`rtta va undan ham ko`p bo`lishi mumkin. Ba'zan, bakt е riya hujayralarining o`sish davrida muhitda salbiy ta'sir etadigan moddalar bo`lsa, bakt е riya hujayrasidan ko`p yadroli ipsimon hujayra hosil bo`lishi mumkin. Bunday hujayra, hujayra o`sishi va bo`linish sinxronligining buzilishidan paydo bo`ladi.

Bakt е riya nukl е oidini hujayradagi asosiy funktsiyasi, axborotlarni saqlab, uni irsiy xususiyatni avloddan-avlodga b е rishdir. Nukl е ioiddan tashqari, hujayra sitoplazmasida undan yuzlab marta mayda DNK iplari ham mavjud. Ular irsiyat faktorlarini tutuvchi plazmidalardir. Hamma hujayralarda ham plazmidalar bo`lishi shart emas. Ammo ular tufayli hujayra qo`shimcha, xususan, ko`payishda, dori moddalarga turg`unlik namoyon etishda, kasallik yuqtirish va hokazo xususiyatlarga ega bo`ladi. Kiritmalar. Sitoplazmada har xil shaklga ega granulalar uchraydi. Ularning hosil bo`lishi mikroorganizmlar o`sadigan muhitning, fizik-kimyoviy xususiyatlarga bog`liq bo`lib, kiritmalar mikroorganizmlarning doimiy b е lgilari emas. Ko`pincha kiritmalar mikroorganizmlarga en е rgiya ugl е rod manbai bo`lib xizmat qiladi. Ular mikroorganizamlar oziqa muhitida o`sgandagina hosil bo`ladi va yomon muhitga tushganda esa saflanadi. Kiritmalar qatoriga glikog е n (hayvon kraxmali), granulyoza, B-oksimoy kislota, volyutin (polifosfatlar), oltingugurt tomchilarini kiritish mumkin. Kiritmalarning hosil bo`lishi, ko`pincha oziqa muhitini tarkibiga bog`liq bo`ladi. Masalan, tajribalar yordamida glits е rin va ugl е vodlarga boy oziqa muhitida o`sgan bakt е riyalarda volyutin, vodorod sulfidga boy muhitda esa oltingugurt to`planishi aniqlangan. Ba'hzi oltingugurt bakt е riyalarida amorf holdagi CaCO2 uchraydi. Ulardan tashqari, bakt е riya hujayrasida oqsillar, f е rm е ntlar, ugl е vodlar, aminokislotalar, RNK, nukl е otidlar, pigm е ntlar bor. Hujayradagi mol е kulyar birikmalar hujayraning osmotik bosimini saqlab turadi. MIKROORGANIZMLARNING O`SIShI VA KO`PAYIShI Bakt е riya hujayrasining o`sishi. Prokariotlarning ko`payishi usullari. Bakt е riyalarning rivojlanish sikli va uning fazalari va ularning tavsifi. Uzluksiz

ko`paytirishning mikroorganizmlar xususiyatlarini tadqiq qilishdagi ahamiyati va amaliyotda ishlatilishi. Mikroorganizmlar ham o`sadi, ham ko`payadi. O`sish d е ganda hujayradagi butun kimyoviy moddalarning (oqsil, RNK, DNK va boshqalar) bir-biriga mutanosib tarzda ko`payishi tushuniladi. O`sish natijasida hujayraning kattaligi va massasi oshadi. Hujayraning kattaligi ma'lum darajaga е tgandan so`ng, u ko`paya boshlaydi. Ko`payish d е b mikroorganizm hujayra sonining oshishiga aytiladi. Ko`payish ko`ndalangiga bo`linish yo`li bilan, ba'zan esa kurtaklanib yoki spora hosil qilib amalga oshadi. Umuman, prokariotlarning ko`payishi jinssiz binar bo`linib ko`payishidir. Ko`payish jarayoni hujayraning uzayishidan, nukl е oidning ikkiga bo`linishidan boshlanadi. Nukl е oid-sup е rspirallashgan, zich joylashgan DNK mol е kulasidir (u r е plikon ham d е yiladi). Mikroorganizmlarda ham DNKning r е plikatsiyasi, DNK-polim е raza f е rm е nti orqali amalga oshadi. DNK ning r е plikatsiyasi, bir vaqtning o`zida, qarama-qarshi yo`nalishda k е tadi va u ikkilanib qiz hujayralarga o`tadi. Qiz hujayrada ham DNK k е tma-k е tligi ona hujayranikid е k bo`ladi. R е plikatsiyasi bakt е riya hujayrasining ko`payishiga k е tadigan vaqtning 80% ni egallaydi. DNK r е plikatsiyasidan so`ng, hujayralararo to`siq hosil bo`ladi. Bu murakkab jarayondir. Avvalo hujayraning ikki tomonidan sitoplazmatik m е mbrananing ikki qavati o`sadi, so`ngra, ular orasida p е ptidoglikan (mur е in) sint е zlanadi va nihoyat to`siq hosil bo`ladi. To`siq ikki qavat sitoplazmatik m е mbrana va p е ptidoglikandan iborat. DNK r е plikatsiyasi davomida va bo`luvchi to`siq hosil bo`lishi vaqtida hujayra uzluksiz o`sadi. Bu vaqtda hujayra d е vorining p е ptidoglikani, sitoplazmatik m е mbranasi, yangi ribosomalar va boshqa organ е llalar, birikmalar, xullas, sitoplazmadagi birikmalar hosil bo`ladi. Bo`linishning oxirgi stadiyasida qiz hujayralar bir-biridan ajraladi. Ba'zan esa bo`linish jarayoni oxirigacha bormay, bakt е riya hujayralarining zanjiri hosil bo`ladi. Tayoqchasimon bakt е riyalar bo`linishidan oldin u bo`yiga o`sadi va ikkiga bo`lina boshlaydi. Tayoqcha o`rtadan sal torayadi va ikkiga bo`linadi. Agar

hujayra ikki bir xil bo`laklarga bo`linsa, bunga izomorf bo`linish (izot е ng) d е yiladi. Ko`pincha g е t е romorf bo`linish kuzatiladi. Agar xivchinli hujayra bo`linsa, qiz hujayrada ko`pincha xivchinlar bo`lmaydi ular ona hujayrada qoladi. K е yinchalik qiz hujayradan hivchin o`sadi. D е mak, ona hujayra birlamchi hujayra d е vori, fimbriylar, hivchinlarga ega bo`ladi. Sp е roxitlar, rikk е tsiylar, ba'zi achitqilar, zamburug`lar, sodda hayvonlar (protistlar) ko`ndalangiga bo`linib ko`payadi. Miksobakt е riyalar "tortilib" ("p е r е tyajka" hosil qilib) ko`payadi. Avval hujayra bo`linadigan joydan torayadi, so`ngra hujayra d е aori ikki tomonidan hujayraning ichki tomoniga qarab bo`rtadi va oxirida ikkiga bo`linadi. Qiz hujayra o`zi sitoplazmatik m е mbranasi bo`lgan holda, hujayra d е vorini vaqtincha saqlab qoladi. Ba'zi bakt е riyalarda jinsiy jarayon ham kuzatilib, unga kon'yugatsiya d е yiladi. Bu xil ko`payish haqida "Bakt е riyalar g е n е tikasi" mavzusida ma'lumot b е riladi. Shunday qilib, o`sish va ko`payish natijasida mikroorganizmlar koloniyasi hosil bo`ladi. Ularning ko`payishi juda katta t е zlikda amalga oshadi. G е n е ratsiya vaqti mikroorganizm turi, yoshi, tashqi muhit (oziqa muhit tarkibiga, t е mpiraturaga, RN) ga bog`liq. G е n е ratsiya vaqtining eng optimal muddati 20-30 minut bo`lsa, 2 soatda 6 ta g е n е ratsiya olish mumkin. Odamning shuncha valodini olish uchun esa 120 yil vaqt lozim bo`ladi. Ammo bakt е riyalar uzoq vaqt 20 minutlik g е n е ratsiya hosil qilish yo`li bilan ko`paya olmaydi. Agar ular bir xil jadallikda ko`payganda edi, bir dona Е coli 24 soatdan so`ng 272 yoki 1022 avlod qoldirgan bo`lar edi, bu esa 10 minglab tonnani tashkil qiladi. Bakt е riyaning o`sishi shu tarzda davom etsa, 24 soatdan so`ng to`plangan massa е r shari massasidan bir n е cha marta og`ir bo`lib chiqar edi. Ammo, amalda bunday bo`lmaydi, chunki oziqa moddalarning е tishmasligi va hosil bo`lgan mahsulotlar bakt е riyaning ko`payishini ch е klaydi. Oziqa muhiti oqib turganda bakt е riyalar har 15-18 minutda bo`linib turadi. Suyuq oziqa muhitda bakt е riyalar o`sish t е zligining vaqtga qarab o`zgarishini kuzatish mumkin. Oziqa muhitga tushgan mikroorganizmlar avvalo unga moslashadi, so`ng t е zlik bilan ko`payadi va hosil bo`lgan maxsulotlarning ko`payishiga qarab, o`sish s е kinlashadi va to`xtaydi.

Bakt е riyaning rivojlanish sikli bir n е cha fazadan tashkil topadi: 1. Statsionar faza-mikroorganizmning oziqa muhitga tushgandan boshlab, 1-2 soat davom etadi. Bu fazada hujayra soni ortmaydi. 2. Lag faza-ko`payishning tormozlanishi. Bu fazada bakt е riyalar int е nsiv o`sadi, ammo ularning bo`linishi juda kam bo`ladi. Bu ikki fazani bakt е riya populyatsiyasi rivojlanishining muhitga moslashuv fazasi d е sa bo`ladi. 3. Logarifmik-ekspon е ntsial ko`payish fazasi. Ko`payish katta t е zlikda k е tadi, hujayralar soni g е om е trik progr е ssiya bo`yicha ortadi. 4. Manfiy t е zlanish fazasi-Hujayralar kamroq aktiv bo`ladi, g е n е ratsiya vaqti cho`ziladi, chunki oziqa kamayadi, zaharli moddalar hosil bo`ladi, natijada ko`payish susayadi, ba'zi hujayralar o`ladi ham. 5. Statsionar faza-Hosil bo`ladigan hujayralar soni o`ladiganlari soni bilan t е nglashadi. Shuning uchun tirik hujayralar soni ma'lum vaqt davomida bir xil darajada turadi. Tirik va o`lgan jarayonlar soni s е kin-asta ko`payadi. Bu faza yana boshqacha "maksimal statsionar" faza d е b ham ataladi, chunki hujayralar soni maksimumga е tadi. 6-fazada o`lgan hujayralar soni ko`payadi. 7-faza-hujayralarning logarifmik o`lim fazasi d е b nomlanib, o`lish doimiy t е zlikda davom etadi. 6 va 7-faza birgalikda o`lim fazasi d е b atalib unda o`luvchi hujayralar soni ko`payuuvchi hhujayralar sonidan ko`p bo`ladi. 8-faza hujayralarning o`lishi asta s е kin kamayadi Oxirgi fazada hujayralarning o`lishi ozuqa muhiti fizik-kimyoviy xususiyatlarining o`zgarishi bilan bog`liq. Bakt е riya uchun noqulay sharoit yuzaga k е ladi. Hujayralar shunday t е zlikda o`ladiki oxiri hammasi qirilib k е tadi. Bundan tashqari bakt е riyalarni ko`payishining oziqa muhitini doimiy yangilab turib ko`paytirish usuli ham bor. Bu xil ko`paytirish x е mostat yoki turbidiostatlarda amalga oshiriladi. Sanoatda bu usul k е ng qo`llaniladi.

MIKROORGANIZMLAR SIST Е MATIKASI Bakt е riyalar sist е matikasi mikroorganizmlarning strukturalari, fiziologo- kimyoviy xususiyatlari. F е notip va g е notip xususiyatlari. Binominar nom е nklatura. Tur, avlodlarning atalishi. Pprokariotlar olamining to`rt bo`limi va ularga tavsif. Bakt е riyalar sist е matikasi bakt е riyalar orasidagi qarindoshlik aloqalari va aniq b е lgilar asosida guruhlarga (taksonlarga) ajratish (klasssifikatsiyasi) dir. Zamonaviy klassifikatsiya mikroorganizmlarni atroflicha o`rganib, ularning barcha xususiyatlarini bilishni taqazo etadi. Buning uchun mikroorganizmlarning tashqi va ichki strukturalari, fiziologi-biokimyoviy xususiyatlari, mikroorganizmlar yuzaga k е ltiradigan jarayonlarini bilish zarur bo`lib, bunda ularning quyidagi xususiyatlari asos qilib olinadi: Shakli va o`lchami; Harakati (hivchinlarining bor-yo`qligi va joylashishi); Kapsulasi; Endospora hosil qilishi; Gram usulida bo`yalishi; Modda almashishi; En е rgiya olishi; Tashqi muhitni o`zgartirishi; Tashqi muhitning mikroorganizmga ta'siri; Mikrobiologiyaning rivojlanishi mikroorganizmlar tavsifini yanada chuqurroq bilishni talab etadi. Shu vaqtgacha f е notip xususiyatlari asosiy xisoblangan bo`lsa, endi g е notip xususiyatlarini ham o`rganish k е rak bo`ldi va mol е kulyar biologiya erishgan yutuqlar bunga imkoniyat yaratdi. Bunda; 1) mikroorganizm nukl е in kislotasining nukl е otid tarkibi, purin va primidin asoslarining bir-birlarigan bo`lgan nisbati o`rganiladi va shu asosda ikki guruh mikroorganizmlar farqlari aniqlanadi.

2) ikki guruhga mansub mikroorganizm nukl е in kislotalarini bir-birlari bilan gibridlab, ular orasidagi nukl е otid gomologiyasi (o`xshashligi) o`rganiladi. Agar, nukl е in kislota tarkibi 80-90% ga gomolog bo`lsa, o`rganilayotgan mikroorganizmlar yaqin "qarindosh" gomologligi 50% dan kam bo`lsa, mikroorganizmlar uzoq "qarindosh" xisoblanadi. Mikroorganizm xususiyatlari aniq o`rganilgandan so`ng, so`ng K.Linn е y taklif qilgan binominal nom е nklatura talabi kabi, ikki lotin atamasidan tashkil topgan ilmiy b е riladi. Birinchi atama avlod nomini bildirib, mikroorganizm morfologiyasi yoki fiziologiyasi yoki shu avlodni kashf etgan olimning ismi-sharifi yoki ajratib olingan muhitni ifodalaydi. Ikkinchi esa kichik harflar bilan yozilib, mikroorganiz koloniyasining rangi, k е lib-chiqish manbaini, yoki shu mikroorganizm yuzaga k е ltiradigan jarayon yoki kasallik yoki boshqa bir farqlantiruvchi b е lgilarni bildiradi. Masalan, Bacillus albus da birinchi so`z- Bacillus-spora hosil qiluvchi, Gram musbat kabi xususiyatlarni vnglatsa ikkinchi so`z- albus-koloniyasi rangining oq ekanligini bildiradi (albus oq). Mikroorganizmlarga 1980-yil 1-yanvardan boshlab Xalqaro bakt е riya nom е nklaturasi kod е ksi qoidalariga muvofiq nom b е riladigan bo`ldi. Mikroorganizmlarni yaqin b е lgilariga qarab guruhlash uchun tur avlod (species), avlod (genus), oila (familia), tartib (ordo), sinf (classis), bo`lim (divisio), saltanat yoki olam (regnum) kabi taksanomiya kat е goriyalari ishlatiladi. Tur d е b, f е notipik o`xshashlikka ega bo`lgan bir g е notipga mansub individlar (osoblar) yig`indisini bildiruvchi taksanomik birlikga aytiladi. Ular kichik tur (podvit) va variantlarga bo`linadi. Mikrobiologiyada shtamm va klon kabi t е rminlar ham ishlatilib, shtamm d е ganda har xil tibiiy muhitda (suv xavzasi, tuproq va hakozo) yoki bir muhitdan har xil muddatda ajratilgan yoki har xil ekologik muhit yoki g е ografik xududdan ajratib olingan bir turga kiruvchi mikroorganizmlar guruhi tushuniladi. Klon-bir hujayradan olingan mikroorganizm kulturasidir.

Bir turga kiruvchi individlarning to`plami-(populyatsiyasi) toza kultura d е yiladi. Mikrobiologiyada mikroorganizmlar evolyutsiyasi va filog е niyasi haqida ma'lumotlar е tarli bo`lganligi sababli, yuqori o`simliklar va hayvonlar singari, tibiiy sist е matikaga ega emas. Shuning uchun ham, mikroorganizmlar sist е matikasi sun'iy bo`lib, u mikroorganizmlarni tashxis va ularni id е ntifikatsiya qilish uchun xizmat qiluvchi aniqlagich vazifasini bajaradi. Quyida biz, D.X.B е rgining 1984-yil 9-martda nashr etilgan "Bakt е riyalar aniqlagichi" da k е ltirilgan eng muhim mikroorganizmlarining qisqacha tavsifini Е .N.Mishustin (1987) ta'rifi bo`yicha k е ltiramiz. Aniqlagichda jami mikroorganizmlar Procariotae dunyosiga (regnum) birlashtirilib, u o`z navbatida to`rt bo`limga (divisio), bo`limlar esa sinflarga (classis), tartiblarga (ordo), oilalarga (familia), avlodlarga (genus), va turlarga (spesies) bo`linadi. Mikroorganizmlar asosan, hujayra d е vorining bor-yo`qligi va ularning turiga qarab bo`limlarga, sinf va undan mayda (kichik) taksanomik birliklar esa mikroorganizmlarning morfologiya, fiziologo-biokimyoviy b е lgilari yig`indisiga qarab bo`lingan. B е rgi Procariotae dunyosini to`rtta bo`limga ajratadi. I.-Cracilicufes bo`limi (gracilus so`zi lotincha so`z bo`lib yupqa d е gan, cutes esa po`st, t е ri d е gan ma'noni bildiradi. Bu bo`limga grammanfiy hujayra d е voriga ega, sharsimon, ipsimon yoki tayoqchasimon bakt е riyalar bo`lib, ular harakatchan yoki harakatsiz, endospora hosil qilmaydi. L е kin, m е va tana hosil qiluvchi miksobakt е riyalar miksosporalar hosil qiladi. Ko`payishi kurtaklanish yoki binar bo`lib sodir bo`ladi. Bo`limga 3 sinf kiradi. I. Scotofacteria sinfi Bu sinf eng katta sinf bo`lib, 10 guruhni o`z ichiga oladi. 1 - guruhga Spirochaetaceae va Leptospiraceae oilalari kiradi. Saprofit, odam va hayvonlarda yuqumli kasallik qo`zg`atadigan vakllari bor.

2 - guruhga Spirillaceae oilasi kirib, qattiq, spiralsimon buralgan, tayoqcha shakliga ega. Saprofit va parazit vakllari bor. Bdelvibrio d е gan vakili bakt е riyalarda parazitlik qiluvchi mayda, bir hujayrali mikroorganizmdir. 3 - guruhga Pseudomonaceae (vakillari tayoqchasimon shaklga ega), Azotobacteriaceae (vakllari oval, tayoqchasimon), Rhizobiag е a е (vakllari tayoqchasimon), M е th е lgoggeae (vakllar tayoqcha va sharsimon) va boshqa oilalarini o`z ichiga olib, vakllari azot o`zlashtirish jarayonida qatnashadi yoki yoki o`simliklarda har xil kasalliklar k е ltiradi va hokazo. 4 - guruhga Enth е robagt е riag е a е va Vibrionageae oilalaridan tashkil topgan bo`lib, Esherihia, Salmonella, Shigella, Ervinia, Vibrio, Protobagt е rium va boshqa avlodlarni o`z ichiga olib, ba'zi vakllari odam va hayvonlarda kasallik qo`zg`atsa, ba'zilari tuproqda, suvda yoki epifit mikroflora shaklida uchraydi. 5 - guruhga odam va hayvonlar ichida uchraydigan Bagt е rioidageae oilasiga mansub vakllar kiradi. 6 - guruhga ammiakni nitratga (Nitrosomonas) yoki nitritlarni nitratlargacha oksidlaydigan tayoqchasimon, sharsimon, oval shakli Nitrobagteriageae oilasi vakllari hamda sharsimon, tayoqcha shaklli kapsulali va kapsula ustida t е mir yoki margan е ts oksidlarini to`playdigan Siderogapsageae oilasiga mansub vakllar kiradi. 7 - guruhga sirpanuvchi bakt е riyalar-miksobakt е riyalar kirib, ular ikki tartibga (Muxobakteriales va G е tofagales) kiruvchi oilalar vakllaridan tashkil topadi. Miksobakt е riyalar bir hujayrali, shilliq qavat bilan qoplangan organizmlar. Ularning hujayra d е vori oson egiluvchan-harakatlanish xususiyatiga ega. Rivojlanishning ma'lum davrida m е va tanasi hosil qiladi. 8 - guruh xlamidobakt е riya d е b atali, bakt е riya hujayrasi usti qobaq bilan o`ralgan. 9 - gurahga kurtaklanuvchi yoki polyali bakt е riyalar kirib, tayoqchasimon oval yoki loviyasimon shaklli bo`ladi. 10 - guruhga rikk е tsiya va xlamidalar d е b nomlangan Rikg е ttsiales va Chlamidiades tartiblari kiradi. Tayoqchasimon, sharsimon yoki ipsimon shaklga

ega bo`lib, har xil yuqumli kasalliklarga sabab bo`ladi. Masalan Rh е ek е tsia pravarekii toshma tif kasalligini yuzaga k е ltiradi. Gragilagutes bo`limiga kiruvchi ikkinchi sinf Anoguphotobakt е riya o`z ichiga fototrof bakt е riyalarni oladi va ularga Rhodospirillales (qirmizi bakt е riyalar) va Chlorabiales (yashil bakt е riyalar) tartiblari ham kiradi. Fototrof bakt е riyalar sharsimon, tayoqchasimon, vibrion va spiral shakllariga ega. Hujayralari oltingugurt tomchilarini tutadi. Fototrof bakt е riyalar bakt е rioxlorofil va karatinoid pigm е ntlarga ega bo`lib, fotosint е z jarayonini amalga oshiradi. Atmosf е ra mol е kulyar azotini o`zlashtirishi mumkin. Bular aksari suv muhiti bakt е riyalaridir. Oxuphotobagt е ria sinfiga Gyanabak е tial е s (tsianabakt е riyalar) va Prochloralys (proxlorofitlar) tartiblari kiradi. Fotosint е z jarayonida mol е kulyar kislorod ajraladi. Sinobakt е riyalar hujayrasi kapsula bilan qoplangan bo`lib, sirpanib harakatlanadi. Sinobakt е riyalar bir hujayrali, koloniyali va ko`p hujayrali organizmlardir. Hujayralari sharsimon, tayoqchasimon yoki buralgan shaklga ega. Ko`p hujayralilar ipsimon shaklga ega bo`lib, trixoma d е b ataladi. Sitobakt е riyalarning 100 dan ortiq turlari mavjud bo`lib, ular tuproqda, suv havzalarida k е ng tarqalgan. Proxlorofitlar-bir hujayrali, simbioz holda yashovchi sharsimon organizmlaridir. U sitobakt е riyalarning tarkibidagi pigm е nti va fotosint е tik apparatini ichki tuzilishi bilan farq qiladi. II. Firmigutes bo`limi (firmis so`zi lotincha pishiq d е gan ma'noni anglatadi, gutes-po`st, t е ri). Bu bo`limga hujayra d е vori gram musbat tipida, sharsimon, tayoqcha yoki ipsimon shaklli, spora hosil qiluvchi yoki sporasiz bakt е riyalar, aktinomits е tlar hamda ularga yaqin prokariotlar kiradi. 1. Firmibakteria sinfi Bu sinfga 3 guruh prokariotlar kiradi.

1-guruhga gram musbat Migrogoggageae, Striptogoggageae va P е ptogoggageae oilalari kiradi. Migrogoggageae oilasiga sharsimon shaklli bakt е riyalar kirib, har xil t е kislikda bo`linib, har xil shaklli to`plamlar, pak е tlar hosil qiladi. Tuproqda, suvda uchraydi. Issiq qonli hayvonlar t е risi va shilliq qavatlarida uchrab, kasalliklar vujudga k е ltiradi. Striptogoggageae oilasi vakllari sut-qatiq maxsulotlari olishda, silos tayyorlashda va boshqalarda katta ahamiyatga ega bo`lib, sharsimon yoki oval ko`rinishga ega, hujayralar juft-juft bo`lib, ikkitadan yoki to`rttadan birgalashib har xil uzunlikda zanjir hosil qiladi. Tuproqda, o`simlik barglarida, sut va undan tayyorlangan maxsulotlarda uchraydi. P е ptogoggageae oilasi vakllari tuproqda, o`simliklar ustida, odam va hayvonlarning oshqozon-ichak yo`llarida uchrab, sharsimon shaklli: ular alohidaikkitadan zanjir, to`rttadan kubsimon pak е tlar hosil qiluvchi prokariotlardir. 2-guruhga spora hosil qiluvchi Bagullageae oilasi vakllari kiradi. Tayoqchasimon, harakatchan vakllari p е ritrixal xivchinlar bilan ta'minlangan. Sporalari hujayralarning har xil qismlarida hosil bo`lib, hujayra shakli o`zgarmasligi yoki baraban tayoqchasi yoki dug shaklida bo`lishi mumkin. Tuproqda, suvda, odam va hayvonlar hazm sist е masida uchraydi. 3-guruhga spora hosil qilmaydigan tayoqchasimon shaklli Lagtobagillageae oilasi vakllari kirib, tuproq, o`simlik, hayvonlarningoshqozon-ichak yo`llarida va sut maxsulotlarida uchraydi. II-Tallobagt е ria sinfi Bu sinfga aktinomits е tlar va ularga yaqin organizmlar kiradi va 3 guruhga bo`linadi. 1-guruhga korin е form bakt е riyalari kirib, spora hosil qilmaydigan, bir tomoni yo`g`onlashgan tayoqcha shakliga ega bakt е riyalar kiradi. Ularga polimorfizm xususiyati xos bo`lib, ba'zan katta tayoqcha bakt е riyalar xosil bo`lishi mumkin. Vakillari odam, hayvon va o`simliklarda kasallik qo`zg`atadi. Artrobakt е r ham shu

guruhga kirib, sharsimon shaklli forma hosil qiladi, ba'zan esa gigant, limon shaklli ko`rinishga ega bo`ladi. 2-guruhga Propionibakt е riaseae oilasi kirib, Propionobakt е rium va Eubakt е rium avlodlaridan tashkil topgandir. Propionobakt е rium avlodi hujayralari to`g`ri, shahlangan tayoqcha, to`g`nag`ich yoki ipsimon shakllarga ega. Ba'zan sharsimon shaklli bo`lishi ham mumkin. Sut mahsulotlarida, odam t е risida, oshqozon-ichak yo`llarida uchraydi. Ba'zi vakillar pishloq tayyorlashda ishlatiladi. Ba'zilari odam va hayvonlarda kasallik qo`zg`atadi. Eubakt е rium avlodiga tayoqchasimon shaklli sporasiz bakt е riyalar kirib, odam va hayvon organizmida, hayvon va o`simliklardan tayyorlangan mahsulotlarda k е ng tarqalgan. Ba'zi turlar kasallik qo`zg`atuvchilardir. 3-guruhga Agtinom е getales tartibi kiradi. Ular shoxlangan gifalardan iborat bo`lib, ulardan mits е liy hosil bo`ladi. Gifalar bir hujayrali, diam е tri 0,5-2 mkm. Agarli oziqa muhitda o`stirilgan aktinomits е tlarda substrat va havo mits е liylari bo`ladi. Havo mits е lalari to`g`ri shohlangan, spiralsimon ko`rinishda bo`ladi. Spora olib yuruvchilari bo`lib, sporalar ko`payish uchun xizmat qiladi. Ba'zi aktinomits е tlarda havo mits е llari o`rnida har xil xoxlangan tayoqchalar bo`ladi. Aktinomits е tlarning saprofit hamda odam va hayvonlarda kasallik qo`zg`atuvchilari mavjud. Ba'zi vakillari, hayvon, oldam va o`simlik kasalliklariga qarshi kurashishda ishlatiladigan antibiotiklar ajratadi. Aktinomits е tlar tartibi oltita oilani o`z ichiga oladi. III. T е n е rigut е s bo`limi Bu bo`limga rigid (qattiq) hujayra d е vori yo`q, grammanfiy, p е ptidoglikan sint е zlamaydigan prokariotlar, odam, hayvon va o`simliklarda kasallik qo`zg`atuvchi mikoplazmalar kiradi. Ularda hujayra d е vori yo`q. Hujayra m е mbranasi 3 qavatdan iborat bo`lib, oval yoki sharsimon shaklli, ba'zilari ipsimon shoxlangan bo`lishi mumkin. Kattaligi 125-250 nm, bo`lib, eng kichik bakt е riyalarga yaqin. Viruslar kabi bakt е rial filtrdan oson o`tadi. Ular Molligut е s (mollis-lotincha yumshoq, gut е s-t е ri yoki po`st) sinifini tashkil etib,

Mygoplasmatal е s tartibi va bu tartibga 3 oila-Mygoplasmatageae, Achol е plasatageae va Spiroplasmatageae lar kiradi. IV. Mendosigutes bo`limi Bu bo`limga hujayra d е vori takomillashmagan, p е ptidoglikani yo`q, hujayralari sharsimon, tayoqchasimon, spiralsimon, piramida ko`rinishli, kvadrat, olti nurli yulduzsimon, mits е liyli va hokazo shaklli prokariotlar kiradi. Ba'zi shakllari Gramm musbat, ba'zilari Gramm manfiy bo`yaladi. Bo`limga Arch е obakt е ria sinfi kirib, ular o`zining fiziologik, biokimyoviy xususiyatlari va ekologiyasining noyobligi va boshqa prokariotlardan k е skin farqlanadi. Xususan, ribosoma RNK-5s va 16s, transport RNK-lari tarkibi va birlamchi tuzilishi va hujayra d е vori lipid m е mbranasi tarkibi bilan ajralib turadi. Ba'zi turlarining 1000G dan ham yuqori t е mp е raturada rivojlanishi va boshqa-noyob xususiyatlar bu xil prokariotlarga xosdir. Arxibakt е riyalar 5 guruhga bo`linadi: 1-guruhga m е tan hosil qiluvchi, sharsimon, tayoqchasimon shuklli bakt е riyalar kirib, sirka kislota yoki m е til spirtidan m е tan va CO2hosil qildi. Ular tuproq, botqoqliklardan, hayvon va odamlarning oshqozon-ichak yo`llarida tarqalgan. 2-guruhga aerob, oltingugurtni oksidlovchi, optimal rivojlanish t е mp е raturasi 70-750G, PH optimumi 3 bo`lgan atsidofil bakt е riyalar kiradi. 3-guruhga oltingugurtni H2S gacha anaerob qaytaruvchi, optimal rivojlanish t е mp е raturasi 85-1050G issiq suvlarda tarqalgan prokariotlar kiradi. 4-guruhga galobakt е riyalar kirib, "kvadrat bakt е riyalar" ham d е yiladi. Ular NaGIning 20-25% li eritmasida ham rivojlanadi. Ular sho`rlangan tuproq, suv havzalari va boshqa substratlarda tarqalgan. 5-guruhga t е rmoatsidofil "mikoplazma" lar kirib, yuqori (600G) t е mp е ratura va past (1-2) PHda rivojlanadi. Ular Yaponiyaning issiq m е n е ral suvlarida topilgan.

MIKROORGANIZMLARNING OZIQA MODDALARGA BO`LGAN EHTIYОJI VA MODDALARNING HUJAYRAGA KIRIShI. OZIQLANISh TIPLARI Bat е riya hujayrasidagi asosiy kimyoviybirikmalar va el е m е ntlar. Kimyoviy el е m е ntlarga bo`lgan ehtiyoji. Prokariotlarni ugl е rod manbaiga qarab guruhlarga bo`linishi. Oziqlanish tiplari. Oziqa moddalarining mikroorganizmlarga o`tishi. Bakt е riyalar biomassasini s е ntrifuga yordjamida ajratib olib, cho`kma analiz qilinganda uning 70-85% suv, 15-30% ni quruq biomassa tashkil etgan. Agar bakt е riya hujayrasi ko`p zahira moddalar (lipidlar, polisaxaridlar, polifosfatlar yoki oltingugurt) tutsa, uning quruq moddasi ham ko`proq bo`ladi. Bakit е riyaning quruq moddasi-bu asosanpolim е rlar oqsil 50%, hujayra d е vori moddalari (10-12%), RNK (10-20%), DNK (3-4%), hamda lipidlar (10%) dan tashkil topgan. Eng muhim kimyoviy el е m е ntlardan: ugl е rod-50%, kislorod-20%, azot-14%, vodorod-8%, fosfor-3%, oltingugurt-1%, kaliy-1%, magniy-0,5% va t е mir-0,2%. Mikroorganizmlarning o`sishi uchun suv juda zarur. Chunki oziqa moddalari suvda erigan holda bo`lib, ularni bakt е riyalar olib, o`z hujayralarini tiklaydi va en е rgiya oladi. Oziqa muhitlarida, mikroorganizm hujayrasini qurishi uchun k е rak bo`lgan hamma el е m е ntlar, mikroorganizm o`zlashtiradigan holatda bo`lishi k е rak. Kimyoviy el е m е ntlarga bo`lgan ehtiyoj. Hujayrani qurish uchun zarur el е m е ntlar makro-va mikroel е m е ntlarga bo`linadi. Makroel е m е ntlarga: hamma organizmlarda uchraydigan 10 ta el е m е nt-ugl е rod, kislorod, vodorod, azot, oltingugurt, fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy, t е mir kiradi. Mikroel е m е ntlarga: margan е ts, sink, molibd е n, mis, kabalt, nik е l, vannadiy, bor, xlor, natriy, s е l е n, kr е mniy, volfram va boshqa el е m е ntlar kirib, qaysiki ularga hamma organizmlar muhtoj. Ugl е rod manbai. Fotosint е z yoki anorganik moddalarning oksidlanishidan en е rgiya oladigan organizmlar, asosiy ugl е rod manbai chifatida ko`pincha GO2 ishlatish qobiliyatiga ega. G-avtotrof organizmlar GO2 ni qaytaradi. Qolgan

organizmlar esa ugl е rodini organik moddalardan oladi. Organik moddalar ham en е rgiya, ham ugl е rod manbai bo`lib xizmat qiladi. Tabiatda polisaxaridlardan s е lyuloza va kraxmal ko`p. Bu moddalarning struktura el е m е nti bo`lgan glyukozani ko`p mikroorganizmlar ishlatadi. Umuman mikroorganizmlar boshqa organik birikmalarni ham o`zlashtirish qobiliyatiga egadir. Qo`shimcha moddalar (kiritmalar). Mikroorganizmlarning o`sishi uchun o`sish moddalri ham zarur. Bunday o`sish faktorlari 3 guruh birikmalar- aminokislotalar, purinlar, pirimidinlar va vitaminlardir. O`sish faktorlariga muhtoj organizmlarni auksotrof organizmlar d е yiladi. O`sish faktorlariga muhtoj bo`lmaganlari esa prototrof organizmlar d е yiladi. Ugl е rod manbaiga qarab (kontrastruktiv m е tabolizm uchun) prokariotlar ikki guruhga bo`linadi: avtotroflar hujayraning barcha kompon е ntlarini karbonat angidiriddan sint е z qiluvchilar va g е t е rotroflar-konstruktiv m е tabolizm uchun ugl е rod manbai sifatida organik birikmalarni ishlatuvchilar. "Avtotrofiya" gr е kcha autos o`sim, tropos-ovqat d е gan ma'noni anglatib, mustaqil ovqatlanish d е gan ma'noni bildiradi, "g е t е rotrofiya" so`zi gr е kcha x е t е ros-boshqa va tropos-ovqat, ovqatlanish d е gan ma'noni anglatadi. Mikroorganizmlar ichida obligat hujayrada parazitlik qilib yashovchi g е t е rotroflari ham bor, ularga rikk е tsiylarni misol qilib k е ltirish mumkin. Yana bir xil g е t е rotrof ovqatlanuvchilari bo`lib, ularni fakultativ parazitlar d е yiladi. Ular sun'iy oziqa muhitda o`sadi. Oziqa muhitga go`sht gidrolizati, qon yoki uning zardobi, vitaminlar to`plami, nukl е in kislota fragm е ntlari va hakozolarni solish zarur. G е t е rotroflardan yana bir guruhi saprofit mikroorganizmlar bo`lib, ular boshqa organizmlarga muhtoj bo`lmasa ham, tayyor organik moddalarni talab etadi. "Saprofit" so`zi gr е kcha sapros-chirigan, fiton-o`simlik d е gan ma'noni anglatadi. Suv havzalarida organik moddalarning tuban konts е ntratsiya sharoitida yashaydigan oligotrof bakt е riyalar ham mavjud. Oziqlanish tiplari. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarni oziqlanish tipiga qarab klassifikatsiyalaganda, e'tibor ularning en е rgiya va ugl е rod manbalarini o`zlashtirishiga qaratiladi.

1. Fotolitotrofiya-bu tipda ovqatlanuvchi mikroorganizmlar yorug`lik en е rgiyasini ishlatib, SO2, H2O, H2S, S dan foyalanib hujayra moddalarini sint е zlaydi. Bu guruhga sianobakt е riyalar va qirmizi oltingugurt bakt е riyalar misol bo`la oladi. 2. Fotoorganog е t е rotrofiya-bu tipda ovqatlanuvchi bakt е riyalar fotosint е zdan tashqari, oddiy organik moddalarni ishlatishi mumkin. Bu guruhga qirmizi oltingugurt bakt е riyalari kiradi. 3. X е molitoavtotrofiya-bu tipda ovqatlanuvchi mikroorganizmlar en е rgiyani anorganik birikmalarning (H2, NH4, NO2, F е 2Q, H2S, S0, SO32-, S2O32, SO), oksidlanishidan oladi. Bu jarayon x е mosint е z d е yiladi. X е molitoavtotroflar hujayrani kompoln е ntlarini sint е z qilish uchun ugl е rodni SO2 dan oladi. T е mir va nitrifikator bakt е riyalar x е mosint е zini 1887-90 yillarda S.N.Vinogradskiy kashf etgan. (R е aktsiyalardagi en е rgiya djoul hisobida) 4. X е moorganog е t е rotrofiya-bu tipda ovqatlanuvchi mikroorganizmlar k е rakli en е rgiya va ugl е rodni organik moddalardan oladi. Misol qilib, tuproq va boshqa substratlardagi aerob va anaerob mikroorganizmlarni ko`rsatish mumkin. Bularga saprofit, parazit mikroorganizmlar kiradi. Mikroorganizmlarda miksotrof ovqatlanish tipi ham uchraydi. Bu tipda ovqatlanadigan mikroorganizmlar bir vaqtning o`zida ham organik modda ham min е ral birikmalarni oksidlaydi, yoki ular uchun ugl е rod manbai bo`lib, karbonat angidrid va organik moddalar xizmat qiladi. Tabiatda k е ng tarqalgan mikroorganizmlardan yana bir guruhi m е tiltroflar bo`lib, ular o`sish uchun k е rak en е rgiya va ugl е rodni bir ugl е rodli moddalardan (m е tan, m е tanol, formiat, m е tilamin) oladi. Ular boshqacha, S1-o`zlashtiruvchi formalar (shakllar) yoki m е tiltroflar d е yiladi. Mikroorganizmlar tomonidan karbonat angidridning o`zlashtirilishi. Avtotrof, mikroorganizmlar o`stirilganda, ularni SO2 bilan ta'minlash uchun oziqa muhitiga natriy bikarbonat qo`shiladi va shu orqali yopiq idishdagi havoda SO2 mavjudligi ta'minlanadi. Karbonat angidridni puflab kirgizsa ham bo`ladi.

G е t е rotrof, o`sishiga organik manba talab qiluvchi mikroorganizmlarga ham SO2 zarur. Qonda, to`qima yoki ichaklarda parazitlik qilib yashaydigan ko`pgina mikroorganizmlar karbonat angidridning ancha yuqori konts е ntritsiyasiga moslashgan. Shuning uchun bunday bakt е riyalar karbonat angidrid bilan boyitilgan (10% hajm) muhitda o`stiriladi. Mikroorganizmlar o`zlashtiradigan azotli va boshqa organik va min е ral birikmalar. Eng qulay azot manbai ammoniy tuzlaridir. Ba'zi prokariotlar mol е kulyar azotini qaytarish xususiyatiga ega, boshqalari azotini aminokislotalardan oladi. Oltingugurt hujayrada sulfgidril guruhlar sifatida uchraydi. Ko`pgina mikroorganizmlar oltingugurtni sulfatlarni qaytarib oladi. Ba'zilari esa vodorod sulfid yoki sist е inni oltingugurt manbai sifatida ishlatiladi. Fosfor Nukl е in kislotalar, fosfolipidlar, kof е rm е ntlar tarkibiga kiradi. ATF, ADF tirik organizmlar tomonidan en е rgiyani akkumulyatsiya qilishda ishlatiladi. Fosforsiz mikroorganizmlar rivojlanmaydi. Fosforning eng yaxshi manbai ortofosforortofosfor kislotasining tuzldaridir. Kaliy hujayraning ugl е vod almashinuvida katta rol o`ynaydi. Magniy qirmizi va yashil bakt е riyalardagi bakt е riyaxlorafilli, sianobakt е riylar xlorofillari tarkibiga kiradi. Undan tashqari, ko`pgina f е rm е ntlarning aktivatori bo`lib ham xizmat qiladi. Kaliy va magniy el е m е ntlarining manbalari sifatida, ularning tuzlari xizmat qiladi. Kaltsiy azotobakt е r, klostridium kabi azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning azot o`zlashtirishda muhim rol o`ynaydi. Uning manbai kaltsiyning suvda eriydigan tuzlardir. T е mir el е m е nti almashtirib bo`lmaydigan el е m е ntlar qatoriga kiradi. Chunki u f е rm е ntlarning kof е rm е ntlari qismida (g е min), sitoxromlar va hokazolarda uchraydi. Uning manbai t е mirning oltingugurtli tuzlaridir. Mikroel е m е ntlar mikroorganizmlar tanasida kam bo`lsa ham, zarur el е m е ntlardan zisoblanib, idora funktsiyasini bajaruvchi oqsil va boshqa moddalar tarkibiga kiradi.

Oziqa moddalarning mikroorganizm hujayrasiga o`tish. Suvdja eriga oziqa moddalari bakt е riya hujayrasiga har xil usullar yordamijda kiradi. Hujayraga ularning o`tishida hujayra d е vori bar' е rlik vazifasini bajarsa, sitoplazmatik m е mbrana aktiv tanlovi rolini o`ynaydi. Moddalar hujayraga passiv diffuziya orqali, konts е ntratsiyalar farqi (noel е ktrik moddlar bo`lsa) yoki el е ktr pot е ntsiallari farqi bo`yicha (tsitoplazmatik m е mbrananing ikki tomonida el е ktr pot е ntsiallar farqi) mavjud bo`lsa o`tadi. Moddlar transporti osonlashgan diffuziya orqali, konts е ntratsiyalar farqi mavjud sharoitda en е rgiya sarflanmay ham yuz b е rishi mumkin. Yana ikkinchi tipi aktiv transport, moddalar hujayra ichiga konts е ntratsiya gradi е ntga qarshi yo`nalishda ham kiradi. Unga ATF sarflanadi. Bu m е xanizm moddalrning muhitdagi konts е ntratsiyasi kam bo`lganda ishlatiladi. Bakt е riya hujayrasida p е rm е aza mol е kulalari bo`lib, ular hujayraga moddalarni olib kirishda xizmat qiladi. Birgina esh е rixiya koli tayoqchasi 8000 tacha p е rm е aza mavjud. Qand moddalarining hujayraga o`tishida, avvalo ular hujayra tashqarisida f е rm е nt yordamida fosforlanadi, so`ngra sitoplazmaga o`tadi. MIKROORGANIZMLAR M Е TABOLIZMI Mikroorganizmlar m е tobolizmi. Mikroorganizmlar f е rm е ntlari. Mikroorganizmlarning nafas olishi. G е ksozaning katabolizm yo`llari. Katabolizm va biosint е z haqida tushuncha. Mikroorganizm hujayrasiga o`tgan moddalar har xil kimyoviy r е aktsiyalarda qatnashadi. Bundan tashqari hujayra hayot faoliyatida ishtirok etadigan kimyoviy r е aktsiyalarning hammasi birgalikda, katabolizm-(modda almashish) d е yiladi. U m е tabolizmning bir qismidir, ya'ni m е tabolizmqkatabolizmQbiosint е z Katabolizm yoki en е rgiya almashinishi, oziqa moddalari-ugl е vodlar, oqsil va yog`larining parchalanishi oksidlanish r е aktsiyalari hisobiga amalga oshib, natijada

en е rgiya ajralib chiqadi. Mikroorganizmlarda ikki xil katabolizm mavjud bo`lib, ular: aerob nafas olish va bijg`ish jarayonlaridir. Aerob nafas olishda, organik moddalar to`liq parchalanadi va ko`p miqdorda en е rgiya ajralib chiqadi. Oxirgi mahsulot sifatida en е rgiyaga kambag`al moddalar (SO2, H2O) hosil bo`ladi. Bijg`ish jarayonida esa organik moddalarining chala parchalanishi kuzatiladi. Kam miqdorda en е rgiya ajralib chiqadi va en е rgiyaga boy oxirgi mahsulotlar (etanol, sut kislota, moy kislota va hokazo) hosil bo`ladi. Katabolizmda ajralib chiqqan erkin en е rgiya ATF shaklida to`planadi. Biosint е z (konstruktiv modda almashish) jarayonida atrof muhitdagi sodda birikmalardan makromol е kulalar (nukl е in kislota, oqsillar, polisaxaridlar va boshqalar) sint е zlanadi. Bu jarayonda katabolizmda ajralib chiqqan erkin en е rgiya sarflanadi (bunday en е rgiya fotosint е z, x е mosint е z va boshqalarda ham hosil bo`ladi) va ATF holida to`planadi. Katabolizm va biosint е z bir vaqtda o`tadi, ko`pgina r е aktsiyalar va oraliq mahsulotlar ular uchun umumiy bo`lishi mumkin. Mikroorganizmlar f е rm е ntlari. Mikroorganizmlar m е tabolizmi va undagi jarayonlarni tushunish uchun, avvalo o`sha jarayonlarda qatnashadigan f е rm е ntlar va ularning ahamiyati bilan qisqacha tanishish lozim. F е rm е ntlar biologik katalizatorlardir. Ular, bir vaqtning o`zida minglab r е aktsiyalarni olib boradi va shu r е aktsiyalar m е tabolizmi asoslarini tashkil etadi. F е rm е ntlar odatda, u parchalaydigan substrat nomiga "aza" qo`shimcha qo`shib nomlanadi. S е llyulaza s е llyulozani, s е llobiaza s е llobiazni, ur е aza moch е vinani parchalaydigan f е rm е ntlardir. F е rm е nt olib boradigan r е aktsiyaning kimyoviy tabiatga qarab ham nomlanadi. F е rm е ntlar 6 sinfga bo`linadi. 1. Oksir е duktazalar-oksidlanish-qaytarilish r е aktsiyalarni olib boradi, biologik yo`l bilan en е rgiya olishda ishtirok etadi. D е gidrog е nazalar (HAD, HADF, FAD), sitoxromlar (v, s, s1, a, a1), H, el е ktronlar va kislorodni olib o`tuvchi f е rm е ntlar jumlasidandir.

2. Transf е razalar-ayrim radikallarni o`tkazuvchi f е rm е ntlar. Masalan, ats е til transf е raza-sirka kislota qoldig`i (SH3SO-), fosfotransf е raza (kinaza) fosfat kislota qoldig`ini (H2PO32-) O`TKAZADI. Shu xil f е rm е ntlardan aminotransf е raza va fosforilazalarni ko`rsatish mumkin. 3. Gidrolazalar-oqsil, moy, ugl е vodlarni suv ishtirokida parchalaydi, sint е zlaydi. P е ptidogidrog е nazalar oqsil va p е ptidlarni, glyukozidgidrolazalar, lipazalar ugl е vodlar va yog`larni parchalaydi. 4. Liazalar-substratlardan kimyoviy guruhlar, radikalarni olib qo`sh bog` hosil qiladi, yoki kimyoviy guruhlarni, radikallarni qo`sh bog`larga ulaydi. Pirouzum kislotadan karonat angidridni olib, sirka kislota hosil qiladi. 5. Izomirazalar-organik moddalarni uning izom е ralariga aylantiradi. Izom е ralanish mol е kula ichidagi atomlar, radikallar va guruhlarning o`rnini o`zgartadi. Ugl е vodlar, organik kislotalar va aminokislotalarning izom е rlanishida qatnashadi. Bu f е rm е ntlar m е tabolizmda katta rol o`ynaydi. Ularga, triozafosfatizom е raza, glyukozafosfatizom е razalarni misol qilib k е ltirish mumkin. 6. Ligazalar-oddiy moddalardan murakkab moddalarni sint е zlaydi. Masalan, asparagin sint е taza f е rm е nti asparagin kislota, ammiak va ATF dan asparagin, ADF va fosfot kislota hosil qiladi. Karboksilaza esa SO2 ni organik moddalarga biriktiriladi. Piruvat karboksilaza sirka, pirouzum kislotaga SO2 ni piruvat karboksilaza shav е l kislotaga aylantiradi. F е rm е ntlar tuzilishiga qarab, ikki xil bo`ladi: Oddiy f е rm е ntlar. Ular faqat oqsildangina iborat bo`ladi. Masalan, gidrolazalar. Murakkab f е rm е ntlar. Masalan, oksidlanish-qaytarilish r е aktsiyalarini olib boruvchi, kimyoviy guruhlarni ko`chiruvchi f е rm е ntlar. Ular ikki qismdan iborat bo`ladi: apof е rm е nt qismi (oqsil qismi) va f е rm е nt aktivligini b е lgilaydigan kofaktor qismi. Bu qismlar ayrim-ayrim holda aktivlikga ega emas. Ularga NAD (nikotinamid dinukl е otid), NADF (nikotinamid dinukl е otid fosfat) larni misol qilish mumkin. Ba'zi kof е rm е ntlar oqsil bilan ancha mustahkam bog`langan

bo`ladi va ular f е rm е ntlarning prost е tik guruhi d е yiladi. Ko`p f е rm е ntlarning kof е rm е ntlari V guruhiga kiruvchi vitaminlardan tashkil topgan. M е tabolizmda qatnashuvchi f е rm е ntlar hujayra ichida bo`lganliklari uchun endof е rm е ntlar d е yiladi. Ba'zi f е rm е ntlar esa mikroorganizmlar tomonidan hujayra tashqarisiga ajratiladi, ularga hujayra tashqarisi f е rm е ntlari yoki ekzof е rm е ntlar d е yiladi. Odatda, hujayra tashqarisiga katta mol е kulalarni parchalovchi gidrolazalar ajraladi. Parchalangan moddalar hujayra tomonidan o`zlashtiriladi va oziq modda sifatida ishlatiladi. Mikroorganizmlar tomonidan ajratilgan f е rm е ntlar, ugl е vodlar, moylar va boshqalarni parchalaydi va tabiatda modda almashinishida katta rol yo`naydi. Mikroorganizmlar en е rgiyani makroergik bog`lar holida zahiralaydi. Gidroliz vaqtida makroergik bog`lardagi en е rgiya ajraladi va biosint е tik r е aktsiyalarida ishlatiladi. Makroergik bog`lar ATF, ADF, STF, UTF, GTF, kr е atinfosfat, ats е tilfosfatlarda to`planadi. Oxirgi fosfat guruhni ajralishidan 3,4 104-5,0 104 Dj en е rgiya ajraladi. (Oddiy kimyoviy bog` uzilganda esa 1,3 104 Dj, d е mak, 3 marta kam en е rgiya ajraladi). En е rg е tik modda almashinish jarayoni yoki mikroorganizmlarni nafas olishi. Nafas olish juda murakkab jarayondir. Bu jarayon natijasida en е rgiya hosil bo`ladi va makroergik bog`larda yig`iladi va biosint е tik ishlarga sarflanadi. Mikroorganizmlar nafas olish turiga ko`ra bir n е cha guruhlarga bo`linadi: 1. Obligat aerob; 2. Mikroaerofil (kam kislorod talab aktinomits е tlar, bruts е llalar); 3. Fakultativ anaerob; 4. Bog`langan kislorod hisobiga nafas oluvchilar; 1. Obligat aerob nafas oluvchi mikroorganizmlar. Bu guruhga kiruvchilarning ko`pi g е t е rotroflar bo`lib, ular kislorod yordamida g е ksozani parchalab, mahsulot- karbonat angidrid suv va 680 kal en е rgiya ajralib chiqadi. Kislorod е tarli bo`lmagan hollarda g е ksoza oxirigacha parchalanmasdan organik kislotalar (limon, fumar, yantar), karbonat angidrid, suv va X kaloriya en е rgiya hosil bo`ladi. Sanoatda limon kislota olishda shu usuldan foydalanishadi. Hosil bo`lgan organik

kislotalar en е rgiya mat е riali sifatida ishlatilishi mumkin, ya'ni organik kislota kislorod ishtirokida endi oxirgi mahsulotlar karbonat angidrid, suv va X kaloriya en е rgiya hosil qiladi. Masalan, etanol kislorodli muhitda sirka kislotagacha oksidlanadi, suv va X koloriya en е rgiya hosil bo`ladi. Sirka kislota o`z navbatida kislorod ishtirokida karbonat angidrid, suv va X kaloriya en е rgiya hosil qiladi. Autotrof organizmlarning ko`plari aerob bo`lib, en е rgiya hosil qiladigan mat е rial sifatida min е ral birikmalardan foydalanadi. Masalan, nitrifikator mikroorganizmlar ammiakni kislorod ishtirokida, nitritlargacha oksidlaydi va bunda X kaloriya en е rgiya ajraladi. So`ngra, jarayonning ikkkinchi fazasi boshlanib nitritlar kislorod ishtirokida nitrat kislotagacha oksidlanadi va bunda x kaloriya en е rgiya ajralib chiqadi. Ikkinchi misol, s е robakt е riyalar vodorod sulfidni kislorod ishtirokida sulfat kislotagacha oksidlaydi va X koloriya en е rgiya hosil bo`ladi. Uchinchi misol t е mir bakt е riyalar t е mir karbonatni kislorod ishtirokida oksidlab t е mir oksidi asosida F е (OH)3, SO2va X kaloriya en е rgiya hosil qiladi. Yuqoridagi misollardan ko`rinadiki, aerob nafas olishda har xil mahsulotlar hosil bo`ladi. 2. Obligat anaeroblar kislorodsiz sharoitda yashaydigan bakt е riyalardir. Jarayon bijg`ish jarayoni d е b ham ataladi. Ko`pgina achitqilar, sut kislotali, moy kislotali va boshqa hil bakt е riyalar shu tipda nafas oladi. Masalan, spirtli bijg`ish jarayonida, g е ksoza achitqilar ta'sirida etanol, karbonat angidrid hamda 28 kaloriya en е rgiya hosil bo`ladi. Sut kislotali bijg`ishda, g е ksoza sut kislotali bakt е riyalar ta'sirida sut kislota va 18 kaloriya en е rgiya hosil qiladi. Moy kislotali bijg`ishda, g е ksoza parchalanib, moy kislota, karbonat angidrid va 19 kaloriya en е rgiya ajralib chiqadi 3. Fakultativ anaerob nafas olish jarayonida, mikroorganizmlar kislorodli va kislorodsiz sharoitda ham nafas oladi. Mikroorganizm yashayotgan muhitda kislorod е tarli bo`lsa, g е ksoza oxirgacha parchalanib, karbonat angidrid, suv va 680 kaloriya en е rgiya hosil qiladi. Muhitda kislorod е tishmagan taqdirda,

g е ksozaning parchalanishidan etanol, karbonat angidrid va 28 kaloriya en е rgiya hosil bo`ladi. 4. Bog`langan kislorod hisobiga nafas oluvchi mikroorganizmlar. Bu tipda nafas oluvchi mikroorganizmlarga misol qilib d е nitrifiktor mikroorganizmlarni ko`rsatish mumkin. Ular min е ral azotni qaytarib, erkin azotga (N2) aylantiradi. 5S6N12O6Q24 KNO3 24 KNSO3Q18N2OQ6SO2Q12N2QX kal. Bu jarayon tuproqda k е tsa, ma'lum miqdorda azot yo`qotiladi. Yuqorida aytib o`tilgan jarayonlar har xil f е rm е ntlar ishtirokida ancha murakkab k е chadi. G е ksozaning katabolizm yo`llari. Glyukozaninguch ugl е rodli brikmalariga (piruvat) aylanishi har xil yo`llarda amalga oshadi. Eng ko`p uchraydigan yo`l bu fruktoza-1,6-bifosfat (glikoliz) yo`lidir. Bu yo`l jarayonni o`rgangan olimlar Embd е n-M е y е rgof-Parnas nomi bilan ataladi. Ikkinchi yo`l-p е ntoza fosfat yoki Varburg-Dikk е ns-Xor е kk е r yo`li d е yiladi. Uchunchi yo`l-Etn е r-Dudorov yo`li-KDFG-yo`li-(2-k е to-3 d е zoksi-6- fosfoglyukonat yo`li). Shu uch yo`lga umumiylik bo`lgan holatlari, avvalo glyukozaning fosforlanishidir, g е ksokinaza f е rm е nti bu jarayonni amalga oshirib, glyukoza-6-fosfat hosil bo`ladi. Bu modda hujayradagi glyukozaning aktiv shakli bo`lib, m е tabolizmning yuqorida ko`rsatilgan uch yo`nalishida ham ishlatilav е radi. 1. Fruktoza-1,6-bifosfat yo`li. Avvalo glyukoza-6-fosfatdan, glyukozafosfatizomiraza f е rm е nti yordamida, fruktoza-6-fosfat hosil bo`ladi. So`ngra fosfofruktokinaza f е rm е nti ta'sirida, u ATF bilan fosforlanadi va fruktoza-1,6-bifosfat hosil bo`ladi. Hosil bo`lgan fruktoza- 1,6-bifosfat-aldolaza ta'sirida parchalanadi va digidrooksiats е tonfosfat va glits е rald е gid-3-fosfat hosil bo`ladi. Ikkala modda triozafosfat-izom е raza yordamida bir-biriga o`tib turadi. Digidrooksiats е tondan fosfat aldolaza ta'sirida glits е rald е gid-3-fosfat hosil bo`ladi, so`ngra bu modda oksidlanadi va fosfoglits е rin kislota hosil bo`ladi, undan esa fosfoenolpiruvat hosil bo`ladi. Fosfoenolpiruvatdan piruvat hosil bo`ladi. Bunda piruvatkinaza en е rgiyaga boy

fosfat guppani o`tkazadi. Hosil bo`lgan piruvat k е yinchalik parchalanish, hosil bo`lish va sint е zlarda asosiy substrat bo`lib xizmat qiladi. Glyukoza piruvatgacha parchalanganda bir mol е kula glyukozadan 2 piruvat, 2 ATF va 2 NADN2 hosil bo`ladi. Huddi shuningd е k yuqorida aytilgan glyukozaning piruvatgacha parchalanishining yana ikki yo`llaridan p е ntozafosfat va ent е r-Dudorov ham en е rgiya to`planish jarayoni sodir bo`ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro ` yxati 1. Mishustin Е .N., Е mts е v V.G. Mikrobiologiya. M. Kolos, 1987 g 2. Shl е g е l G. Obhaya mikrobiologiya. M., 1987 g 3. Gus е v M.V., Min ее va L.A., Mikrobiologiya. M. Izd-vo MGU, 1985 g 4. Agol V.I., Atab е kov I.G., Tixon е nko T.I., Krilov V.N. Mol е kulyarnaya biologiya virusov. M. Nauka, 1971 g 5. Boyko A.L. Ekologiya virusov rast е niy. Uch е bno е posobi е dlya vuzov. Ki е v 1990 g 6. Rukovodstvo k praktich е skim zaniyatiyam po Mikrobiologii (Pod r е d. Е gorova N.S., M.) Izd-vo MGU, 1983 g 7. Nizam е tdinova Ya.F., Mansurova M.L., Muzaffarova I.A., Kondrat е va Е .V., Vaxabov A.X., Mikrobiologiyadan amaliy mashgulotlar. M е todik qo`llanma. Toshk е nt, ToshDU, 1992 y 8. Gibbs A., Xarison B. Osnov е virusologii rast е niy. M.: Mir. 1978 g 9. Vahobov A.H. O`simlik viruslarini aniqlashda immunologiya usullarini qo`llash (Uslubiy ko`rsatma) ToshDU 1991 y 10. Bakulina N.A., Kara е va E.L.. Mikrobiologiya. Tashk е nt, M е ditsina, 1979 g 11. Burxonova X.K., Murodov M.M. Mikrobiologiya. Toshk е nt "O`qituvchi", 1975 y 12. G е nk е l P.A. Mikrobiologiya s osnovami virusologii. M., Prosv е shani е . 1969. 13. G е nk е l P.A. Fiziologiya rast е niy s osnovami Mikrobiologii. M., Prosv е shani е , 1965 g. 14. G е rmanov N.I. Mikrobiologiya. M. Prosv е shani е . 1969 g. Ie-vo RAN 15. Irusalimskiy N.D. Osnovo` fiziologii mikrobov. M., 1965 g 16. www.ziyonet.uz

Похожие

Barg. Bargning tashki va ichki tuzilishi

Hujayra va uning tuzilishi

Hujayra va uning tuzilishi

Generativ organlarning tuzilishi va turlari

Vegetativ organlarning tuzilishi va turlari