Arxey, proterozoy, paleozoy eralaridagi hayot - Биология - Рефераты

Arxey, proterozoy, paleozoy eralaridagi hayot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

16.7412109375 KB

Arxey, proterozoy, paleozoy eralaridagi hayot Arxey erasi* 900 mln yil davom etgan. Eraning qatlamlari dastlabki o‘zidan hech qanday hayot izlarini qoldirmagan. * Yer Quyosh sistemasidagi boshqa sayyoralar bilan birgalikda 5 mlrd yil ilgari paydo bo‘lgan. Yer paydo bo‘lganidan to hozirga qadar rivojlanish tarixi eralarga, ular esa davrlarga, davrlar esa epoxalarga bo‘linadi. Eralarning nomi yunon tilidagi arxey (arxeis) — eng qadimgi, proterozoy (proteros — zoe) — dastlabki hayot, paleozoy (paleozoe)— qadimgi hayot, mezazoy (mezos) — o‘rta hayot, kaynazoy (kai nos) — yangi hayot degan ma’nolarni bildiradi. Davrlarning nomi mazkur Yer qatlami dastlab o‘rganilgan geografik tuman, masalan, devon — Angliyadagi Devon grafligi, perm — Rossiyadagi Perm shahri, yura — Fransiyadagi Yura tog‘i nomi bilan yoki qatlamda ko‘p uchraydigan yotqiziqlar, chunonchi, karbon yoki toshko‘mir davri toshko‘mirlarni, bo‘r davri bo‘r yotqiziqlarining ko‘pligi bilan ataladi. Bir eran ing tamomlanishi ikkinchi eraning boshlanishi odatda Yer qi yofasini, masalan, quruqlik va dengizlarning o‘zaro nisbati, tog‘ hosil qilish jarayonining jadallashishi, organik olam rivojlanishining o‘zga- rishi bilan uzviy aloqador. Era va davrlarning davomiylik muddatlarini aniqlashda Yer «soati» — radioaktiv elementlarining parchalanishida hosil bo‘lgan mahsulotlar qoldig‘ini o‘zaro taqqoslashdan foydalaniladi. Bunday parchalanishlar har qanday tashqi muhit sharoitida ham muttasil tezlikda boradi. Olimlarning hisoblashicha, 1 kg uran har 100 mln yilda 985 g uran, 13 g qo‘rg‘oshin, 2 g geliy hosil qilar ekan. Bunga asosiy sabab cho‘kindi qatlamlarning yuqori harorat va bosim ta’sirida ko‘ri nishining o‘zgarib ketishidir. Organik birikmalardan ohaktosh, marmartosh, ko‘mirli moddalarning bo‘lishi arxey erasida tirik organizmlar, bakteriyalar, ko‘k-yashil suvo‘tlari bo‘lganligidan dalolat beradi. Arxeyning keyingi qatlamlaridan kolonial suvo‘tlari ham to- pilgan. Arxeyning tog‘ jinslarida ko‘proq grafitlar uchraydi. Ular mikroorganizmlardagi

organik birikmalarning tarkibiy qismi sanaladi. Ibtidoiy mikroorganizmlar yerosti boyliklari — ohaktosh tog‘ jinslaridagi temir, nikel, marganes, oltingugurt, neft va gazlarni hosil etgan. Arxey erasining ikkinchi yarmida fotosintez, jinsiy ko‘payish: ko‘p hujayrali organizmlar paydo bo‘lgan. Proterozoy erasi 2000 mln yil davom etgan. Arxeyning oxiri, proterozoyning boshlarida kuchli tog‘ hosil bo‘lish jara- yonlari ro‘y bergan. Natijada ko‘pgina quruqliklar hosil bo‘lgan. Bu erada bakteriyalar, suvo‘tlari avj olib rivojlangan. Ayniqsa, yashil, qo‘ng‘ir, qizil suvo‘tlarining hosil bo‘lishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Qirg‘oqqa yaqin joyda hayot kechiruvchi suvo‘tlarida tana tabaqalashib, uning bir qismi substratga — biron sirt yuzasiga joylashib, boshqa qismi esa fotosintezning amalga oshishiga moslashgan. Hayotning rivojlanishi Yer qobig‘ining shakli va tarkibining o‘zgarishiga olib keladi. O‘simliklar fotosintetik faoliyati natijasida atmosferadagi karbonat angidridni o‘zlashtirib, kislorod ajra tib chiqargan. Havo va suvning kislorod bilan to‘yinishi oqibatida aerob organizmlar paydo bo‘lgan. Proterozoy oxiriga kelib ko‘p hujayrali organizmlar: suvo‘tlari, kovakichlilar, hal- qali chuvalchanglar, molluskalar, bo‘g‘imoyoqlilar va umurtqasizlarning boshqa ko‘pgina tiplari ham rivojlanadi. Hayvonlarning ko‘pchiligi ikkiyoqlama simmetriyali bo‘lgan. Bu ularning tanasini oldingi va keyingi, yelka va qorin qismlariga bo‘linishiga olib keldi. Oldingi qismida sezuv organlari, nerv tugunlari bo‘lib, hayvonlarning yelka tomoni esa himoya qilish funksiyasini bajardi, qorin tomoni harakatlanish va oziq tutishni ta’minladi. Bularning hammasi hayvon fe’1atvorini, harakatchanligini, chaqqonligini, hayot faoliyatini o‘zgartirishga sabab bo‘ldi. Proterozoy erasining oxiriga kelib dastlabki xordali hayvonlar — bosh skeletsizlar kenja tipi paydo bo‘lgan, deb taxmin qilinadi. Xorda mushaklar uchun tayanch vazifasini bajargan. Keyinchalik nafas olish organi — jabra rivojlangan. Ularning hammasi organik olamning kelgusida yanada takomillashishi uchun asos bo‘lgan.

Paleozoy erasi 340 mln yil davom etgan. Mazkur era ha- yotning birmuncha xilma-xilligi, takomillashuvi bilan ta’riflanadi. Shu eradan boshlab eukariot organizmlar tanasida, skelet hosil bo‘lib, paleontologik solnomasining to‘liq va izchil bo‘li- shiga imkon bergan. Kembriy davrida iqlim mo‘tadil bo‘lib, o‘simlik va hayvonlar dengizda tarqalgan. Ularning ba’zilari o‘troq, ba’zilari suv oqimi bilan harakatlangan. Hayvonlardan ikki palla chig‘anoqli, qorinoyoqli, boshoyoqli molluskalar, halqali chuvalchanglar, trilobitlar keng tarqalgan va faol harakatlangan. Umurtqali hayvonlardan dastlabki vakillari — qalqondor baliqlar yashagan, ularda jag‘ bo‘lmagan. Qalqondorlar hozirgi davrda yashayotgan to‘garak og‘izlilar, minogalar, miksinalarning uzoq ajdodi hisoblanadi. Turkiston, Olatog‘, Zarafshon tog‘ tizmalaridan kembriy davriga xos sodda hayvonlar, bulutlar, kovakichlilar, qisqichbaqalar, ko‘k-yashil, yashil suvo‘tlari topilgan. Hisor tog‘ tizmalarida esa quruqlikda yashovchi o‘simlik sporalari uchrashi aniqlangan. Ordovik davrida dengizlar sathi ortib, unda yashil, qo‘ng‘ir, qizil suvo‘tlari, boshoyoqli, qorinoyoqli molluskalarning xilmaxilligi ortadi. Korall riflarining hosil bo‘lishi avj oladi. Bulutlar hamda ba’zi bir-ikki palla chig‘anoqli molluskalarning turli-tumanligi ka mayadi. Silur davrida tog‘ hosil bo‘lish jarayonlari kuchayib, quruqlik sathi ortadi. Iqlim nisbatan quruq bo‘lgan. Boshoyoqli mollusk alar nihoyatda ko‘paygan. Davr oxiriga kelib qisqichbaqa chay onlar rivojlangan. Qirg‘oq yaqinidagi suvlarda tarqalgan ko‘p hujayrali yashil suvo‘tlarining ba’zilari yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish tufayli quruqlikka chiqishga muvaffaq bo‘lganlar. Tuproq dastlabki quruqlikdagi o‘simlik-psilofitlar ning tarqalishiga imkon bergan. Tuproqda organik birikmalar ning to‘planishi key inchalik zamburug‘lar paydo bo‘lishi uchun imkon yaratgan. Markaziy Osiyoda kuchli vulqonli jarayonlar ro‘y bergan. Iqlim iliq bo‘lgan. Zarafshon tog‘ tizmalarida kovak ichli hayvonlar bilan past bo‘yli psilofitning toshga tushgan tasviri topilgan.

Devon davrida dengizlar sathi kamayib, quruqlik ortishi, bo‘linib ketishi yanada davom etgan. Iqlim mo‘tadil bo‘lgan. Quruqlikning ko‘pgina qismi dasht, yarim dashtga aylangan. Dengizlarda tog‘ayli baliqlar rivojlanib, «qalqondor» baliqlar- ning yashash uchun kurashda kamaya borishi ro‘y bergan. So‘ngra suyakli baliqlar kelib chiqqan. Sayoz havzalarda ikki- yoqlama nafas oluvchi baliqlar, panjaqanotli baliqlar rivojlangan. Panj aqanotli baliqlarning ayrim vakillari — latimeriya tirik «qazil ma» sifatida hozir ham Janubiy Afrika, Madagaskar qirg‘oqla ridagi suvlardan topilgan. Bu davrda baland bo‘lib o‘suvchi pap o rotniklar, qirqbo‘g‘imlar, plaunlardan dastlabki o‘rmonlar hosil bo‘lgan. Bo‘g‘imoyoqli hayvonlarning ayrim guruhlari havo bilan nafas olishga o‘tishi tufayli ko‘poyoqlilar va dastlabki hasharotlar rivojlangan. Devon davrining o‘rtalariga kelib panjaqanotli baliqlarning ayrim guruhlari quruqlikka chiqqan. Natijada suv hamda quruqlikda yashovchilarning dastlabki turlari vujudga kelgan. Toshko‘mir davrining boshlarida Markaziy Osiyoning ko‘p hududi suv bilan qoplangan. Davrning oxirida Amudaryo va Sirdaryo oralig‘i Orol dengizi o‘rnida va uning sharq tomonida dengiz chekinib, keng quruqlik hosil bo‘lgan. Quruqlikdagi sporali o‘simliklar orasida baland poyali lepidodendronlar, plaunlar, kalamitlar ko‘plab o‘sgan. Ayrim kalamitlarning balandligi 20—25 m ga yetgan. Onda-sonda dastlabki ochiq urug‘lilardan kordaitlar ham uchragan. Toshko‘mir davrida iqlim nam, havoda karbonat angidrid ko‘p bo‘lgan. Quruqlikdagi pasttekisliklarda botqoqlik yerlar ko‘p uchragan. Ularda balandligi 40 m ga yetadigan paporotniklar, qirqbo‘g‘inlar, plaunlar o‘sgan va spora yo‘li bilan ko‘ paygan. Bulardan tashqari ochiq urug‘li o‘simliklar paydo bo‘l gan. Daraxtsimon o‘simliklarning yoppasiga halok bo‘lishi o‘sha joylarda keyinchalik ko‘mir qatlami hosil bo‘lishiga olib kelgan. Suv hamda quruqlikda yashovchilarning dastlabki vakillari hisoblangan stegotsefallar nihoyatda ko‘p va xilma-xil bo‘lgan. Uchuvchi hasharot — suvaraklar, ninachilar rivojlangan. Perm davrining boshlariga kelib iqlim birmuncha quruq va sovuq bo‘lgan. Bunday sharoit suvda hamda quruqlikda yashovchilar uchun o‘ta hoqulay

hisoblangan. Ularning ancha- gina qismi qirilib ketgan. Botqoqlik va sayozliklardagi suv hamda quruqlikda yashovchilarning ancha mayda vakillari yashirinib qolgan. Quruq va past haroratli sharoitda yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish suv hamda quruqlikda yashovchilarning ma’lum guruhining o‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Keyin ulardan sudraluvc hilar sinfining vakillari kelib chiqqan. Perm davrining boshlarida Qizilqum, Farg‘ona, Pomir tog‘larida yirik orollar va yarimorollar bo‘lgan. O‘simliklardan kalamitlar, daraxtsimon kordaitlar, ba’zi ninabargli o‘simliklar uchragan. Shunday qilib, paleozoy erasida hayvonlar yanada rivojlanib, yirik aromorfozlar ro‘y bergan: jag‘siz baliqlar, qalqondor baliqlar, panjaqanotli baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilarning dastlabki vakillari, nihoyat sudralib yuruvc hi hayvonlar kelib chiqqan. O‘simliklar quruqlikka chiq ib, spora yo‘li hamda urug‘ bilan ko‘payuvchi xillari, so‘ng ochiq urug‘lilar paydo bo‘lgan.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Mezozoy, kaynozoy eralaridagi hayot

Yerda hayotning paydo bo'lishi

Hayot tushunchasi. Hayotning kelib chiqishi haqidagi biokimyoviy nazariya

Biosfera evolutsiyasi. biogenez, noogenez, noosfera

Yuksak o`simliklar sistematikasi