logo

Юлдузлар атмосферасининг кўтарилиши. Оқ эгизак юлдуз туркумларининг хусусиятлари. Пульсарлар. Рентген астроманбалар

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

73.5 KB
Юлдузлар атмосферасининг кўтарилиши. Оқ эгизак юлдуз туркумларининг хусусиятлари . Пульсарлар . Рентген астроманбалар Аввал хеч нарса билан ажралмайдиган лекин бирданига чақнаб қисқа вақт ичида ярақлаши бир неча юз ёки минг марта ошиб осмондаги бошқа юлдузларга нисбаптае яккол сезиладиган юлдузлар янги юлдузлар дейилади. Янги юлдузлар ярақлаши маълум вақт ўтгандан кейин чақнашдан олдинги ярақлашига қайтади. Яъни юлдузхларни иккига бўлиш мумкин. 1 Тез янги юлдузлар 2 Секин янги юлдузлар. да бошланғич ҳолатлардан чақнаб ярақлаши максиумуга эришганча 1-2 ўтади. ларда бу давр бинр неча суткадан бир неча ойгача давом этади. 1572 йил Техо Брах Stella Nova деб айтган ва лекин бунда янги юлдуз пайдо бўлмай олдинги юлдуз ёрқинлиги ўзгарган Юлдуз чақнаганда янги юлдуз қайта қайта чақнаши мумкин буларда қайта янги юлдуз чақнайди дейди. Бу Гарвард обсерваториясида бу юлдузнинг 6 июндаги фотоғрафиясида унинг ёрпкинлиги 10,5 га тенглиги аниқланди. 7июнда 6,6г 8а тенглиги аниқланган. Бундан 9 соат ўтгандан кейин Ҳиндистонда 1 катталиги давомида кузатилган шундай 1918 йил 8 июн куни Осиё Африка ва Акшдаги акстроидлар янги юлдузни кузатдилар. 9 июнь куни у максимумга эришди. Шундан 8 соат ўтгандан кейин бу юлдуз 1 m га хиралашди. 6 кундан кейин 2 минутга хиралашди.Шундан кейин тобора секинроқ хиралаша борди ва ўзининг бошланғич 11 минутга ёрқинлигига 1929 йили чақнашидан 11 йил ўтгандан кейин эришди. Янги юлдуз 1500и Суд учун мқ -9 минутга қийматга эга бўлди. Тўпланган кузатиш натижалари қуйидагича хулосаларга олиб келди. Мнимумга чақнашдан олдин мқ4 минут , амплитудалар учун ақ 0, 80 Қ 1, 667: р- чақнаш и йилларда . Галактикамизда кузатилган юнги юлдузлар сони 150 дан оортиқ М 31 галоактикада кузатилган янги юлдузлар сони 230 дан кўпроқ. Ҳар йили М 31 галактикасида 26 та атрофида янги юлдузлар кузатилган. Бизнинг гаолактикада ҳам бир йилда 25-26 янги янги юлдуз чақнаса керак. Лекин 1-3 та кузатилади холос. Фақат бир неча минг ёруғшик йили масофасидан кам масофадагилар кузатилади холос. Янги юлдуз чақнашини максимумгача бўлган даврдаги спектри A _ F спектрал синфидаги ўта гигантлар билан мос тушади. Максимумдан сўнг спектрда жуда кучли ўзгаришлар содир бўлади. Яна ҳам каттароқ силжиган кўп сонли йўлчалар пайдо бўлади.Ёриқинлиги 5-6 га камайганда спектр фақат нурланиш йўлларидан иборат бўлади. Сўнгги статияда эса янги юлдузларнинг спктри узлўқсиз спектрдан иборат бўлади. Янги юлдузлардаги ўзгаришларни юлдуз шиша боради ва охири ёрилади. Деган сўзлар билан ухшатма характерлаш мумкин.Кенгайиш ёки шишиш пройессида янги юлдузнинг қобиғи юпкалашади ва кўп сонли газ булутларига ўранади. Бу булутлар юлдуздан узоқлашган сари тобора камая боради. Баъзан охирги статияда янги юлдуз кучсиз туманликлар куниринишида бўлади. Янги юлдуз атрофида пайдо бўладиган ва таркаладиган туманликлар юлдуз қобиғи 10 000 км ғс гача таркалиши мумкинлигини кўрсатади. Тарқалаётган қобиқнинг зичлиги янги юлдузнинг чақнаш вақтида фазода чиқарган модда температурасини рбахолаш баҳолаш имкониятини беради. Турли баҳоларга кўра чақнаш вақтида чиқадиган модданинг қиймати 10 27 10 29 Янги юлдузнинг чақнашдан сўнг дастлабки ҳолатига кайтиши унинг тузилишида катта ўзгаришлар бўлмаслигини кўрсатади. Чақнашни якколроқ тасаввур қилиш учун чақнаш вақтида юлдуз юқотадиган тўла энергияни билиш яхши. Бу энаргия қобиқни юлдуздан адратишга , кобинкни катта тезлик билан ажратишга ва атрофга нур тарқатишга сарф қилади. Бу нурланиш энергияси ажрала бошлаган қобиқдаги энергия портлаш энергияси билан бирлашганда чақнашнинг бошланғич давридаги юлдуз ярақлашини жиддий кўтарилишига сабаб бўлади. Шу вақт ичида янги юлдуз ортиқча нурланиш 10 йиллаб давом этишини ҳисобга олсак портлаш вақтда ҳосил бўлган энаргия 10 41 эрггача бўлиши кўринади. Шўнча энергияни 10 5 -10 6 йил давомида нурланишга сарфлайди. ЖЭнергетик ҳисоблашлар чақнаш сабабалари иссиқликлар жараёнидан эмаслигини кўрсатади. Шуниннгдек юлдузнинг ички ьбагридаги содир бўладиган ядровий жараёнлар ҳам эмас. Сабаб, юлдуз сиртига яқин жойлашган элементларнинг ядро реакцияси ёки юлдуз қобиғидаги ионлашнган модданинг ўзгаришлари бўлса керак. 1954 йил , 1934 йилда чақнаган Гергўнес юлдуз туркумидаги янги юлдуз ўрнида 4 соат 39 минут даврни жипс қўшалоқ юлдузлар кузатилади Кейинги кузатишлар эски янги юлдузлар жипс қўшалоқ системалар эканлигини кўрсатди. Бундай системаларнинг бир компонентаси ( А- F ) синфига бўлган оқ карликлар бошқаси эса кечки спектрал синфларга ( совуқ) тегишли карликлар бўлади. Назарий ҳисоблашлар ва кузатишлар совуқ карликдан оқ арликка газ оқиб ўтишини тасдиклади бу воқеага секреция деб аталади. Оқ карликларни ташқи қатламлари келаётган газ қобиғига водородга бойитади. Ҳамда кўп миқдордаги энергияни ажралишига газ босимини ошишига олиб келади ва ҳосил бўлган кўзли зарба тўлқини томонидан ташқи қатламларнингн ажралиши содлир бўлади. Ўта янги юлдуз қуйидагича белгиланади. SN . Юлдузлараро муҳит. Юлдузлараро муҳит асосан икки ташкил этувчидан иборат бўлади 1) Газ заррачаларида 2) Чанг заррачаларидан иборат бўлади. Бу параметрлар коинотни ёки юлдузлараро муҳит белгиловчи асосий катталик .Фараз килайлик бирор i интенсивликка эга бўлган ёриткич ёки юлдуз d қ 1 см 2 бўлган юзадан ўтган I интенсивликка тенг бўлади Бу интенсивлик I эса юлдузлараро муҳитнинг зичлигига нисбатан қаршиликка қараб интенсивлик қуйидагича ўзгаради. I қ I 0 10 -3 (1) (1)дан кўриниб турибдики интенсивликнинг ўзгариши а га болик бўлмай, l билан тескари боғланган I интенсивликни 2- қадар камайишига сабаб бўлувчи зичлик ўртача қуйидагига тенг бўлади.  қ3,3 10 -22 гғсм 3 Бундай хорлда интенсивлик 1000 марта камаяди Юлдузлараро муҳитда қутбланиш. Маълум юзани кузатиш учун телескопларнинг обекти олдига полероид анализатор қўйилади. Бу анализатор Р ўқи атрофидан айланиш вақтида обективдаги манба нурланиши максимумга эришади Ёки минимумлариминимумга, максимумлари максимумга эришади. Натижада интенсивлиги жуда юқори бўлган тасвир оқулярга тушади. Юлдузлараро муҳитда нурланишни интенсивлигини фарқлаш учун қутбланиш даражаси деган катталик киритилади ва у қуйидагича бўлади I max I min Рқmin max min [ I I I Ima   (2) Интенсивликни ўзгариши I max - I min қ0 m ,1 (3) тенг бўлиб, бу фарқ баъзида ўзгариб туради. Масалан оққуш юлдуз туркумини  сида ( I max - I min ) оқкуш  қ0 m 22 Юлдузлараро муҳитда қутбланиш даражаси нурланиш билан бевосита боғлиқ бўлади Шунинг учун юлдуз катталдигши балан ҳам боғлиқ  m қ2,5 lg min max I I (4) Коинотда чанг заррачаларининг бундай қутбланиши астррфизик асосий катталикларидан бири ҳисобланади. Эруптив ўзгарувчи юлдузлар бўлиб, ёрқинлиги кескин ўзгарувчи (чакновчи) юлдузлардир. Уларнинг чақнашлари портлаш ҳисобига бўлади. Портлаш туфайли бундай юлдузларнинг равшанлиги бир неча кун давомида ўнлаб миллион марта ортади яъни юлдуз катталиги 18-19 катталикка ортади. Юлдуз ўз равшанлигининг максимумига эришганда, ўзи жойлаш- ган Галактика равшанлигидан ўнлаб марта кўп равшанликка эга бўлади ва абсолют юлдуз катталиги -11 дан то -18 катталиккача етади. Ўта янги юлдузлар ўз ёрқинлигининг максимумига, портлаш юз бергандан кейин 2-3 хафта ўтгач эришади ва сўнгра бир неча ой давомида унинг ёрқинлиги 25-30 марта камаяди. Чақнаш давомида ўта янги юлдузлар умумий нурланиш энергияси 10 10 эрггача етади. Маълум галактикада тахминан 100 йил ичида ўтаянги юлдузларнинг чақнаши 1-2 мартагина бўлиши мумкин. Тарихда бизнинг Галактикамизда ҳам бир неча ўта янги юлдузларнинг чақнаши кузатилган. Булар ичида Савр юлдуз туркумида 1054 йилда Хитой астрономлари томонидан кузатилгани энг қувватлиларидан ҳисобланади. Бу юлдузни бир неча кун давомида портлашдан сўнг кундузи ҳам кўришнинг иложи бўлди. 1572 йили бошқа бир ўта янги юлдуз Тихо Браге томонидан Кассиопея юлдуз туркумида, 1604 йили эса, Кеплер томонидан Илон Элтувчи юлдуз туркумида кузатилди. Гарчи чақнаш механизмига доир назария ҳали тўла ишлаб чиқилмаган бўлса-да, ҳозирча юлдузларнинг портлаши улар эволюциясининг охирги стадиясида вужудга келадиган мувозанат- сизликнинг оқибати деб каралади. Ўта янги юлдузлар равшанликларининг вақт бўйича ўзгариш ҳарактери ва спектрига кўра икки типга бўлинади. Ўта янги юлдузларнинг I типи II типига нисбатан 5-10 марта равшан бўлиб, равшанлигининг максимумига тез эришади ва бу даврда унинг спектри туташ спектрга айланади. Сўнгра кўп ўтмай унинг спектрида кенг нурланиш полосалари пайдо бўлади. Ўта янги юлдузларнинг II типига тегишли юлдузларнинг спектрида водород, гелий, азот ва бошқа элементларнинг ютилиш ва нурланиш чизиқлари пайдо бўлади. Симбиотик юлдузлар. Планетар туманликнинг бошланғич ҳаракати деб караш мумкин бўлган жисмлар ҳам кузатилади. Буларга олинбиотик юлдуз деб аталади. У симбиоз биргаларга яшаш дегани . Бундай юлдуз спектрида бир вақтнинг ўзида температурани нурланишнинг белгилари ҳам юқори температурали нурланишнинг белгилари ҳам кузатилади. Ҳозир бундан юлдузларнинг сони 20 атрофида .Уларнинг ҳаммаси Қуёш юлдузлари. Масалан Z -андромеда . Ўта янги юлдузнинг чақнаши янги юлдузга нисбатан улкан масштабда содир бўлади. Бирон бир масштабда ўта янги юлдуз пайдо бўлиши кузатилса унинг ярақлаши бу юлдузлар ситемасининг ярақлаши билан бир хил тартибда бўлади. 1885 йил Андромеда туманолиги марказида чақнаган ўта янги юлдузнинг ярақлаши 6 минутга етди. Туманликнинг ярақлаши 4, 4 минутга етди. Кузатилганларнинг икким ҳолида ўта янги юлдуз ярақлаши ўзи пайдо бўлган гаолактиканинг умумий ярақлашидан катталиги кузатилган .Ўта ягнги юлдузлар максимумдаги абсолют каталиги 15 минутга тенг, яъни янги юлдуз ярақлаши максимумидаги абсолют юлдуз катталигадан 7 минутга равшан бўлади. Баъзан ўта янги юлдузлар ўз максимумида М қ-20 минутга эришади. Бу эса Қуёш ёрқинлигидан 10 миллиард марта ортиқ. Бизнинг галактикада сўнгги минг йил ичида 3 та ўта янги юлдуз учраган 1054 йиолда Саврда , ( Хитой йилномаларида) 1572 йилда Кассиопия Тихо кузатган .1604 йили Илон элтувчи юлдуз туркумилда Кеплер кузатган. Баъзи галактикаларда 10 йил давомида 3 та ёки 4 тагина юлдуз чақнайди.Ўта янги юлдузлар ярақлашининг ўзгариш хусусиятига қараб 2 турга бўлинади, SNI SNII . 1 -типдаги ўта янги юлдузлар ярақлаши жуда тез бир хафта атрофида максимумга эришиши ва ундан кейин 20 30 кун давомида пасайиши ва суткасига 0, 1 га камаяди. 2 типдаги ўта янги юлдузлар М максимумдаги ўртача қиймати -18,7 , 2 минимум учун -16,3 бўлади. 1- типда ўта янги юлдлўзнинг ярақлаши амплитудаси 20. 3 Яраклаш максимуми яқинидабироз ушланади , лекин максимум дан 100 кундан кейин 1- типнинг камайишига нисбатан анча тез камаяди. 1-тип ўта янги юлдузнинг спектри анча коронги ораликда бўлган ёруғ йўлкалардан иборат Бу қоронғу ораликлар спектрлаги бинафша томонга силжиганлигини англанади. Бу силжишнинг қиймати яқинлашигш тезлигининг 5000-20000 кмғс га қийматига мос келади. Яраклаш максимумгача ва ундан кейин ҳам бироз вақт давомида температураси 10 000 К дан ёки ундан ҳам кўпроқ. Бўладиган ўта гигант спектрга ухшайди. Максимумдан бироз утнгандан кейин нурланиш температураси 5000-10000 К гача пасаяди. Унинг ёши қ10 10 йил 2- типдаги ўта янги юлдузда температура ўзгаришлари 1-т типдагига ухшайди. Фақат кенгайиш тезлиги 15000 кмғс га етади. Ёши 3 10 5 -10 8 йил Портлаш вақтида фазога 10 т атрорфида масса чиқаради. Чақнаш вақтида ўта янги юлдуз деярли 10 48 эрг энергия сарфлайди. Юлдузлар ривожланиш назариясига кўра ўта чнги юлдулар чақнагнадан кейинги колдиги нейтрон юлдуздир. Фойдаланилган адабиётлар: 1. Мартинов Д.Я. Курс обҳей астрофизики.- М., Наука- 1990. 2. Мартинов Д.Я. Курс практическая астрофизики.- М., Наука 1997. 3. Миннарт М. Практическая астрономия.- М., Мир-1991. 4. Собелев В.В. Курс теорической астрофизики.- М., Наука- 1985. 5. Шкловский И.С. Звездў. Их рождения, жизнь и смерт.- М.,Наука-1995. 6. www.ziyonet.uz