Астрофизика асослари - Астрономия - Рефераты

Астрофизика асослари

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

259 KB

Астрофизика асослари Режа: 1. Астрофизиканинг асосий бўлимлари ва вазифалари 2. Астрофизикада ўрганилувчи электромагнит тўлқин нурланишлари 3. Астрофотометрия ҳақида тушунча 4. Ёритгичларнинг кўринма юлдуз катталиклари 5. Абсолют қора жисмнинг нурланиши. Нурланиш қонунлари 6. Спекрал анализ асослари. Астрофизик объектларнинг спектрлари ва уларда кузатиладиган чизиқлар 7. Астрофизик жараёнларнинг нурий тезликларини аниқлаш. Доплер эффекти 8. Ёритгичларнинг температураларини аниқлаш усуллари

Электромагнит нурланишнинг частотаси жуда кенг бўлиб, ёруғлик нурланиши, унинг кичик бир қисминигина ташкил этади. Барча диапозонда электромагнит нурланишларнинг мажмуаси электромагнит нурланишнинг спектрини беради. Маълумки нурланиш, маълум катталикдаги энергия билан характерланувчи квантлар кўринишида тарқалади. Квантларнинг энергияси нурланишнинг частотаси билан боғлиқ бўлиб, унинг бирлиги сифатида электрон вольт олинади. Бу  потенциаллар фарқи 1 вольт бўлган электр майдонида тезлатилган эркин электроннинг олган энергияси бўлиб, 1,6 . 10 - 19 Ж га тенгдир. К¢зга кўринадиган ёруғлик нурлари электромагнит спектрда 3900 А o дан 7600 А o гача бўлган соҳанигина ўз ичига олиб, квантлари атига 2-3 эВ энергияга эга бўлади. Астрофизикада қўлланиладиган электромагнит тўлқин узунликларининг шкаласи эса, энергияси 10 -6 эВ (метрли радиотўлқинлар) дан то бир неча Мэв (мегаэлектрон вольт) гача яъни тўлқин узунлиги 0,1 А o дан кичик нурланишларгача давом этади. Ќамма частотадаги электромагнит тўлқинлар, вакуумда бир хил  ёруғлик тезлигига тенг тезлик билан тарқаладилар. Ихтиёрий частотадаги квантнинг энергияси унинг частотасига пропорционал бўлиб:   hc h   бу ерда, пропорционаллик коэффициенти с Ж h    34 10 625,6  Планк доимийси дейилади. Энергияси 1 эВ га тўғри келадиган квант, спектрнинг инфрақизил диапозонида ётиб, тўлқин узунлиги  0 =12400 А o (ёки частотаси  0 =2,42 . 10 14 Гц) ни ташкил этади. 3900 А o дан 100 А o бўлган область ультрабинафша нурланишга тегишли бўлиб, шундан 3900 А o дан 3100 А o гача қисми шартли равишда, яқин ультрабинафша соҳа дейилади. 100 А o дан 0,1 А o гача ораликдаги диапозон рентген нурларга, 0,1 А o дан қисқа диапозон эса гамма нурлар га тегишлидир. 7600 А o дан 150000 А o гача бўлган диапозон яқин инфрақизил, 150000А o дан 1 мм гача эса узоқ инфрақизил диапозон области дейилади. 1мм дан ¢нлаб метргача бўлган электромагнит спектрнинг диапозони радионурларга тегишли участкаси ҳисобланади. Ер атмосфераси, электромагнит спектрнинг барча диапозонида астрономик кузатишларни олиб боришга имкон бермайди. У оптик нурланишларни яхши ¢тказгани ҳолда, яқин ультрабинафша соҳадан ташқари қисқа тўлқинли нурланишлар (узоқ ультрабинафша, рентген ва гамма нурларни) учун тиниқ эмас. Хусусан инфрақизил диапозон (10000 А o дан ортиқ тўлқин узунлигидаги нурланишлар), асосан сув буғлари ва ис гази молекулалари томонидан кучли ютилади. Ер атмосфераси, радиодиапозонда, 1 см дан 20 см гача, 1 см дан қисқа диапозонда  1 мм, 4,5 мм ва 8 мм ли қисмлари учун тиниқ бўлиб, бу диапозонга тегишли бошқа радионурларни ¢тказмайди. Бир неча ¢н метрдан ортиқ диапозондаги радионурлар эса, Ер

атмосферасини ташқи қатламлари томонидан қайтарилиши ҳисобига Ер сиртига етиб кела олмайди. 3. Астрофотометрия ҳақида тушунча Асосий фотометрик тушунчалар. Жисмнинг нурланиш энергиясининг миқдори, мазкур жисм физик табиатини ¢рганишда, энг муҳим характеристик катталиклардан ҳисобланади. Нурланиш энергиясининг миқдори, унинг бевосита ¢лчаш асбобига етиб келган миқдорини ¢лчаш орқали ёки, нурланиш қобилияти маълум бўлган бошқа нурланувчи жисмнинг нурланиш энергиясининг миқдори билан солиштириш орқали аниқланади. Бироқ, шуни таъкидлаш жоизки, нурланиш қайд килувчи асбоб (приёмник)нинг сезгирлиги, турли т¢лқин узунликлари учун турлича б¢лади. Бинобарин, маълум асбоб ¢лчаган нурланиш энергиясининг миқдори, мазкур асбобнинг қандай нурларга сезгирлигига, бошқача айтганда спектрал сезгирлигига боғлиқ б¢лади. Асбобнинг спектрал сезгирлиги чегаравий т ¢лқин узунликлари интервали, шу асбобнинг ¢тказиш тасмаси (полоса пропускания) дейилади. Нурланиш энергиясининг қуввати, нурланиш оқими дейилувчи фотометриянинг асосий катталиги билан ¢лчанади. Нурланиш оқими деб, вақт бирлиги ичида берилган юзадан ¢тган нурланиш энергиясига айтилади. 1 см 2 юзага тушаётган ёруғлик оқими ёритилганлик дейилади. Агар Ф ёруғлик оқими, S юзага тушаётган б¢лса, унда ёритилганликS Ф E  б¢лади. Маълумки ёритилганлик масофанинг квадратига тескари, тушиш бурчагининг косинусига т¢ғри пропорционал катталик, яъни E = E 0 cos  Бироқ, астрофизикада бу қонун билан иш к¢рилганда, нурланувчи жисмдан кузатиш асбобигача б¢лган фазовий муҳитнинг оптик хусусиятларини ҳисобга олишга т¢ғри келади. Хусусан юлдузлараро газ-чанг муҳит ва ер атмосферасида нурни ютилиш даражасини аниқлаш зарур б ¢лади. Вақт бирлиги ичида, нурланиш манбаини ¢ровчи ёпиқ сферик сирт орқали ¢тувчи нурланиш энергияси мазкур манбанинг ёрқинлиги дейилади. Ёруғлик оқими, спектрнинг ҳамма участкаси б¢йича аниқланганда, у интеграл оқим дейилиб, спектрнинг жуда тор соҳаси б¢йича аниқланганда эса монохроматик оқим дейилади. Бунда интеграл ёритилганлик 2м Вт ларда, монохроматик ёритилганлик эса Гц м Вт 2 ларда ¢лчанади. Нурланаётган юзанинг маълум й¢налишдаги нурланиши унинг равшанлигини характерлайди. Нурланишнинг тарқалиш й¢налишига тик б ¢либ, нурланаётган юза билан мос ва бирлик фазофий бурчак билан

чегараланган юзадан ¢тган нурланиш оқимига равшанлик дейилади. Бу таърифни фазонинг истаган нуқтасидаги нурланиш майдонига тадбиқ этиш мумкин. Бундай ҳолда к¢пинча “равшанлик” ¢рнига “интенсивлик” деган атама ишлатилади. Агар нурланаётган сирт элементи  S ,  фазовий бурчак билан чегараланган конус ичида Ф оқим билан нурланаётган б¢лса ва бунда конус ¢қи К,  S юза элементига ¢тказилган нормал n билан  бурчак ҳосил қилса (49- расм) у ҳолда равшанлик       S cos  ифодадан топилади (бу ерда  =  Scos  ) Маьлум нурланувчи сиртнинг бирор юзага бераётган ёритилганлиги билан, нурланувчи сирт ¢лчами ва равшанлиги орасидаги муносабат ҳам муҳим астрофизик боғланишлардан саналади. Фараз қилайлик, биздан r масофада ётган нурланаётган равшанлиги В б¢лган сирт элементи  S , осмон сферасида  сирт к¢ринишида проекциялансин. Бу дегани  сиртнинг ¢та нормал й¢налишида 1см 2 юзасидан  =1 фазовий бурчак корпуси ичида нурланаётган оқими В дегани б ¢лади. У ҳолда шу фазовий бурчак ичида  сиртнинг т¢ла оқими Ф=  В б ¢лади. Кузатиш жойида бу т¢ла оқим S =  r 2 юзада тақсимланишини тушуниш ҳам қийин эмас. Агар  =1 стерадианга тенг б¢лса, S = r 2 , б¢лади, у ҳолда ёритилганлик 2r B S B E     б¢лади. Бироқ   r2  обьектнинг фазовий к¢риниш бурчаги эканлигини эьтиборга олсак ёритилганлик: Е=В  б¢лади. Бундан к¢ринадики, аниқ бир обьектнинг кузатиш жойидан ҳосил қилган максимал ёритилганлиги, унинг ¢ртача равшанлигининг, осмонда бу обьектни фазовий к¢риниш бурчагига к¢пайтмасига тенг экан. 4. Ёритгичларнинг кўринма юлдуз катталиклари Фотометрик метод, осмон обьектларининг равшанлигини, телескопнинг фокал текислигида ¢рнатилган нурланиш приёмниги ёрдамида осон аниқлашга имкон беради. Бунда телескопнинг фокал текислигида ясалган тасвир юзаси S нинг обьектив фокус масофаси квадратига нисбати фазовий бурчак  ни, обьектив орқали ¢тган нурланиши оқимининг телескоп туйнуги майдонига нисбати эса, ёритилганлик Е ни беради. Бироқ осмонда энг к¢п тарқалган юлдузлар нуқтавий обьектлар б¢либ, уларнинг бурчак ¢лчамларини аниқлашнинг иложи й¢қ, шу боисдан

уларнинг к¢ра равшанликларини ҳам бевосита ўлчаб б¢лмайди. Бевосита кузатишдан эса фақат улардан келаётган ёруғлик оқимини, бинобарин ёритилганликларинигина аниқлаш мумкин. Астрономияда, юлдузлар ёритилганлигини махсус логарифмик шкалада ¢лчаб, уларга юлдуз катталиклари деб ном берилган. Бир юлдуз катталигига (1 m деб белгиланади) мос миқдор сифатида ёритилганликларининг бир-биридан фарқи 2,512 мартага тенг б¢лган катталик олинган. Бу миқдорнинг бирлик сифатида танланишига сабаб, унинг ¢нли логарифми роппа-роса 0,4 га, 5 m лиги билан фарқланувчи юлдузларнинг ёритилганликлари эса бир-биридан роса 100 мартага фарқ қилишидандир. Юлдуз катталиклари шкаласини киритишда, шартли равишда, юлдузлар равшанликларининг камайиши, мос равишда, юлдуз катталигининг ортиб борувчи миқдори билан ифодаланиши келишиб олинган. Юлдуз катталиги белгилашда эрамиздан олдинги II асрда александриялик Гиппархнинг фотометрик схемасига яқин қилиб олинди. У к ¢ринадиган юлдузларнинг ёритилганликларига к¢ра 6 гуруҳга б¢линиб шулардан ёруғини 1 катталикдаги, энг хирасини эса 6 катталикдаги юлдуз деб олинган эди. Юлдуз катталигининг қиймати камайган сайин унинг равшанлигининг к¢рсаткичи (Е) ортиб боради. Агар осмоннинг ёруғ объектлари ҳам (планеталар, Ой, Қуёш ва бошқалар) юлдуз катталигида ифодаланса, уларнинг равшанлиги, юлдузларникидан сезиларли ортиқлиги туфайли манфий ишора билан ифодаланади. Масалан, Венера равшанлигининг максимумида юлдуз катталиги -3 гача бориб –3 m , Қуёшники –26,8 m , Ойники эса (т¢лин ой пайтида) –12,7 m к¢ринишларида ифодаланади. Бунда даражадаги m, шу ёритгичнинг юлдуз катталигининг белгиси сифатида қўлланилади. Шу асосда барча юлдузларнинг (жумладан бошқа осмон жисмларининг ҳам) ёритилганликлари...-3 m ,-2 m ,-1 m , ,0 m ,+1 m ,+2 m ,+3 m ,+4 m ,.... махражи 2,512 га тенг геометрик прогрессия билан камайиб борувчи қаторни ташкил этади. Шундай қилиб, ихтиёрий ёритгичнинг юлдуз катталиги деб, унинг ёритилганлигидан 2,512 асосга к¢ра олинган манфий ишорали логарифмга айтилади. Бундан к¢ринадики, Е 1 ва Е 2 ёритилганликларни берувчи юлдузларнинг (ёки бошқа осмон обьектларининг) юлдуз катталикларининг фарқи m 1 - m 2 2 1 512,2 2 512,2 1 512,2 2 1 log ) log ( log E E E E m m        ёки ) ( 2 1 2 1 512,2 m m E E    ифодадан топилади, ўнли логарифмга ¢тказилганда эса: 512,2 lg) ( lg 21 21 m m      , ёки 2 1 2 1 lg ) (4,0    m m

бу ердан 21 215,2      m m Ушбу ифода Погсон формуласи деб юритилади. Юлдуз катталикларининг нол-пункти ( m =0) шартли равишда қабул қилиниб, Ер остида люкс6 10 78,2   ёритилганлик (бундай ёритилганликни 600 м масофада жойлаштирилган 1 ҳалқаро шам бирлигида нурланаётган манба олинган. Бошқача айтганда 0 m катталикдаги юлдузнинг спектрининг барча участкасида бериладиган ёруғлик оқими тахминан 10 6 кВт/см 2  с га тенг б ¢лади. Обьект нурланадиган спектрининг барча қисмидаги т¢ла нурланиш энергиясига асосланиб аниқланган юлдуз катталиги балометрик юлдуз катталиги дейилади. Агар юлдуз катталиги ёруғлик оқимини визуал, фотографик, фотоэлектрик ¢лчамлар асосида аниқланса, уларга мос равишда, юлдуз катталикларини аниқлашнинг визуал фотографик, фотоэлектрик системалари деб юритилади. Астрофотометрия-ёритгичларни барча диапозондаги нурланиш энергиясини ўлчаш билан шуғулланиб, уларнинг физик табиатларини ўрганишда, астрономларни муҳим маълумотлар билан қуроллантиради. Ёритгичларнинг нурланишларини қайд қилиш кўз, фотоэмульсия, фотоэлемент, термоэлемент, болометр, радиометр каби қайд қилгич- приёмниклари ёрдамидаамлга оширилади. Булардан биринчи учтасининг (кўз, фотоэмульсия, фотоэлемент) сезгирликлари турли тўлқин узунликларига турлича бўлиб, кейинги учтасининг сезгирликлари турли тўлқин узунлигидаги нурланишлар учун бир хилдир. Нормал кўзнинг энг юқори сезгирлиги 5500 oA — яшил нурга тўғри келиб, бундан чап ва ўнг томонга унинг сезгирлиги камайиб боради ва тахминан 3900 oA ҳамда 7600 oA тўлқин узунлигидаги нурланишларда спектрал сезгирлиги нолга тенг бўлади ( -расм). Оддий ва сезгирлиги узун тўлқин узунлиги томонга орттирилган (сенсибилизацияланган) фотоэмульсияларнинг спектрал характеристикалари ( -расм) келтирилган. Фотоэффект ҳодисаси асосида ишлайдиган фотоэлектрик қайд қилгич фотоэлементларининг фотокатоди ишқорли элементлардан ясалган бўлиб, уларнинг спектрал характеристикаси турлича бўлади ( -расм). Ёритгичнинг барча диапозондаги нурланишини қайд қилиш учун болометрдан фойдаланилади. Болометр ( -расм) икки П 1 ва П 2 Уитстон кўпригига уланган қорайтирилган юпқа тасмадан иборат бўлиб, улардан бири ёритгичдан келаётган нурланишни қайд қилаётганда, иккинчиси сояда туради. Натижада нурланишни қайд қилаётган тасма қизиб, қаршилиги ўзгаради. Оқибатда Г гальванометрнинг кўрсатишига кўра, нурланиш энергияси ўлчанади. Агар бунда қорайтирилган тасма ёритгичнинг спектри бўйлаб силжитиб, бунда гальванометрнинг кўрсатиши системали ёзиб борилса, спектрнинг ҳамма диапозони бўйича нурланиш энергиясининг тақсимланишини қайд қилиш имкони туғилади. Унда асбоб спектроболометр деб юритилади:

Маълумки, турли ёритгичларнинг спектрида нурланиш энергиясининг тўлқин узунлиги бўйича тақсимланиши турлича бўлади. Шунинг учун ҳам икки ёритгични маълум тўлқин узунлиги диапозонидаги нурланиш энергиялари бўйича солиштиришгина маънога эга бўлади. Хусусан Қуёш сариқ-яшил диапозонда кучли нурлангани xолда, айрим юлдузлар ҳаворанг-кўк диапозонда катта қувват билан нурланади, бошқа бир объектлар эса (квазарлар ва радиогалактикалар) асосий нурланишини радиодиапозонда чиқаради. Қайд қилгич-приёмник сезгирлигининг тўлқин узунлиги бўйича ўзгариши, унинг спектрал характеристикаси дейилади. Шунинг учун ҳам маълум объектнинг ёрқинлигини характерловчи юлдуз катталиклари ҳақида гапирилганда, унинг ёрқинлиги, қайси усул билан қайд қилинганлигига эътибор қилинади ва юлдуз катталиклари визуал (ёки кўринма), фотографик, фотоэлектрик ва болометрик деган номлар билан қўшиб ишлатилади. Қайси усул билан ёритгичнинг нурланиши қайд қилинишига кўра, астрофотометрия- визуал, фотографик, фотоэлектрик ва болометрик фотометрияга бўлинади. Визуал фотометрия. Визуал фотометрия, равшанлиги маълум муносабатларда ўзгартирилиши мумкин бўлган сунъий манба билан ёритгичнинг равшанлигини қиёслашга асосланган. Одатда фотометр телескопининг окулярига шундай бириктириладики, натижада кузатувчи кўриш майдонида юлдуз билан ёнма-ён махсус оптик система ва тирқиш ёрдамида электр лампочканинг нуридан ҳосил қилинган сунъий юлдузни кўради. Кузатувчи сунъий юлдузча равшанлигини табиий юлдуз равшанлигига тенглашгунча ўзгартиради. Сўнгра телескопни юлдуз катталиги маълум бўлган юлдуз томонга буриб, ёки сунъий юлдуз равшанлигини бу солиштириш юлдузи равшанлигига тенглашгунча ўзгартиради. Кузатувчи сунъий юлдуз равшанлигини бир юлдуздан иккинчи юлдузга ўтказганда қандай нисбатга ўзгартирилганлиги маълумлигидан, у бу нисбатни осон юлдуз катталикларининг фарқига ўтказа олади. Натижада биринчи юлдузнинг юлдуз катталигини қийналмай топа олади. Ёритгичларнинг равшанликларини бевосита солиштириш йўли билан ҳам уларнинг юлдуз катталикларини аниқлаш мумкин бўлиб, тажрибали кузатувчилар қарийб юздан бир юлдуз катталиги аниқлигидаги натижага эришадилар. Бу усулда бирор S 0 юлдузнинг юлдуз катталигини аниқлаш учун юлдуз катталиклари маълум икки юлдуз танланиб, улардан бири (S 1 ) S 0 дан равшанроқ иккинчиси эса (S 2 ) аксинча, хирароқ бўлиши таъминланади. Сўнгра бу юлдузлар равшанликларининг фарқи 10 интервалга бўлиниб, S 0 юлдуз биринчисидан қанча бирлик хира, иккинчисидан қанча бирлик ёруғлиги белгиланади. Агар танланган юлдузлардан бири 4,80 юлдуз катталигига, иккинчиси 5,00 юлдуз катталигига эга бўлиб, S 0 биринчисидан 4 бирлик хира бўлса, унинг катталиги қуйидагича ҳисоб ёрдамида топилади:28,5 48,0 80,4 4 10 20,1 80,4      osm Визуал фотометриянинг бу усули жуда қ улай б ў либ , кенг ҳаваскор астрономлар учун ҳам ў нғайдир ва шунинг учун б ў лса керак кенг тар қ алган .

Фотографик фотометрия . Фотографик материал асосида ёритгичларнинг нисбий катталигини ҳамда айрим , туманликлар , планеталар ва Ой каби осмон жисмлари учун к ў ринма дискларида равшанликнинг та қ симланишини ани қ лаш мумкин . Бир хил экспозицияли фотопластинкада юлдузлар тасвирининг диаметри, уларнинг юлдуз катталиклари камайишига кўра ортиб боради. Агар махсус тадқиқот асосида бундай боғланиш, яъни юлдузлар тасвири диаметрлари юлдуз катталикларининг функцияси сифатида белгиланса, у ҳолда мазкур пластинкадаги ихтиёрий юлдуз тасвирининг диаметрини ўлчаб, унинг юлдуз катталигини аниқлаш мумкин. Бунда шартли равишда А синфга кирувчи оқ юлдузларнинг визуал ва фотографик юлдуз катталиклари бир хил деб қабул қилинган. Туманликлар, планеталар каби осмон жисмлари дискидан равшанлигининг тақсимланишини белгилашда, фотопластинканинг ёритилганлигининг миқдорига кўра маълум экспозицияда қорайиш даражасининг ўзгариш хусусиятига таянилади. Бу икки катталик орасида тўғри пропорционал боғланиш йўқ, шунинг учун xам турли сортдаги фотопластинкалар учун ёритилганликнинг кучайишига кўра қорайиш даражасининг қандай ўзгариши характеристик эгрилик белгиланади. Фотонегативларнинг қорайиш даражаси махсус асбоб микрофотометрлар ёрдамида аниқланади. Микрофотометр негативининг текширилаётган участкасидан ўтаётган маълум сунъий манба нури интенсивлигини негативнинг нур таъсирида бўлмаган тиниқ қисмидан ўтаётган ўша манба нурининг интенсивлигига нисбатини ўлчашга имкон беради. Фотоэлектрик фотометрия. Фотоэлектрик фотометр фотоэффект ҳодисаси асосида ёритгичдан келаётган нур оқимини фотоэлемент ёрдамида қайд қилади. Бунда фотокатодга телескоп объективи орқали тушган ёритгичнинг квантлари унинг занжирида i -фототокни ҳосил қилиб ёруғликнинг галванометр стрелкасини силжитади. Занжирда ҳосил бўлган фототокнинг катталигини юлдуз катталиги маълум юлдузлар равшанлигига боғлиқлигининг графиги, махсус тадқиқот орқали қўлга киритилгач, ихтиёрий ёритгичнинг фотокатодини ёритгичдан ҳосил бўлган фототоки миқдорига кўра юлдуз катталигини белгилаш мумкин. Фотоэлектрик фотометриянинг аниқлиги визуал ва фотографик фотометриядан юқори бўлиб, юлдуз катталикларини ўлчашда тахминан мингдан 2-3 юлдуз катталигигача аниқлик бера олади.

Калорометрия асослари. Юлдузлар ҳақида тўла маълумот олиш учун, уларнинг спектрларида энергиянинг тақсимланишини билиш керак бўлади. Бироқ бундай маълумот спектрофотометрик йўл билан фақат бир гуруҳ ёруғ юлдузлар учунгина қўлга киритиш мумкин. Хира юлдузлар учун асосий информация манбаи уларнинг юлдуз катталикларини аниқлашга имкон берувчи ёруғлик оқимларидир. Бундай юлдузлар спектрларининг турли қисмларига тегишли ёруғлик оқимини светофильтрлар ёрдамида ўлчаб, уларнинг спектрларида энергиянинг тақсимланиши ҳақида маълум тушунчага эга бўлиш мумкин. Бундай усулга асосланиб юлдуз катталикларининг турли системалари белгиланади. Юлдузларнинг оддий кўз билан ёҳуд визуал фотометрлар ёрдамида фарқланган юлдуз катталиклари визуал катталиклари (m ёки m  ) дейилади. Сенсибилизация қилинмаган фотографик эмульсияга туширилган юлдузлар тасвирининг фотометрик ўлчаш асосида аниқланган юлдуз катталиклари фотографик юлдуз катталиклари (m p ғ ) дейилади. Махсус сариқ фильтр ёрдамида ортохроматик (сезгирлиги 6500 oA гача орттирилган) фотопластинкага туширилган юлдузлар тасвирининг фотометрик йўл билан аниқланган юлдуз катталиклари  фотовизуал юлдуз катталиклари (m p  ) дейилади. Сенсибилизация қилинган фотоматериалнинг сариқ фильтр орқали туширилган нурга сезгирлиги кўзнинг спектрал сезгирлигига яқин бўлганидан юлдузнинг фотовизуал катталик, визуал юлдуз катталигига жуда яқин бўлади. Айни пайтда юлдуз спектрининг маълум участкаларидаги нурланиш оқимини махсус танланган светофильтрларни қўллаб фотографик ёки фотоэлектрик фотометрия асосида ўлчаш орқали аниқланган халқаро юлдуз катталикларининг U , B , V системаси кенг қўлланилади. 5. Абсолют қора жисмнинг нурланиши. Нурланиш қонунлари Маълумки ҳар қандай қиздирилган жисм электромагнит нурланишнинг манбаи бўлиб, ўзидан нур чиқаради. Иссиқлик нурланиши дейилувчи бундай нурланишнинг частотаси, жисмнинг температураси ортиши билан ортиб бориб, тахминан 1000 o К га қадар жисм инфрақизил ва радиодиапозонда, сўнгра унга кўзга кўринадиган диапозондаги (қизил рангли нурдан-бинафша ранггача) нурланиш қиздириш яна давом эттирилганда эса, ультрабинафша ва рентген диапозондаги нурланишлар қўшилади. Маълум температурагача қиздирилган жисм унинг рангини белгиловчи аниқ диапозонда кучли нурланади. Масалан 2000 o К гача ч¢ғлантирилган жисм қизил диапозонда, 6000 o К гача қиздирилган жисм сариқ диапозонда, кучли нурланади ва ҳоказо. Бироқ, шуни айтиш керакки, маълум чўғланган жисм спектрида энергиянинг тақсимланиши умумий xолда, фақат унинг температурасигагина боғлиқ бўлмай, унинг химиявий таркибига ва физик xолатига боғлиқ бўлади.

Иссиқлик нурланиши қонунлари фақат термодинамик мувозанатдаги жисм учун содда кўринишга эга бўлиб, унинг нурланиши (мувозанат нурланиш) температура орқали аниқланиши мумкин. Нурланаётган жисм термодинамик мувозанатда бўлиши учун, у ташқи муҳит билан иссиқлик ўтказмайдиган идеал девор билан ўралган бўлиши лозим. Фақат шундагина бу жисмни чегараловчи ҳамма қисмларида температура бир хил қийматга эришиб, иссиқлик мувозанати t, яъни термодинамик мувозанат рўй беради. Термодинамик мувозанатдаги жисм абсолют қора жисм дейилиб, унинг нурланиш қобилияти Планкнинг ушбу формуласи ёрдамида ҳисобланади:       d e hc d kThc 1 1 25 2    бу ерда  d жисмнинг 1 см 2 юзасидан ҳамма томонга спектрнинг  ,   d интервалида нурланаётган ёруғлик о қ имини характерлайди ва эрг / см 3. сек да ў лчанади . Термодинамик мувозанатдаги жисм учун ҳамма сиртнинг равшанлиги В ушбу й ў налишда бир хил б ў либ ,    d e hc dB kT hc 1 1 2 5 2    ифодадан топилади. Абсолют қора жисмнинг спектрида энергиянинг Планк формуласида бўйсунган тақсимланиши (планк эгриликлари), температуранинг турли қийматларида турлича бўлади (  расм). Планк эгриликларининг максимуми тўғри келган тўлқин узунлиги жисмнинг абсолют температураси билан Т град см   290,0 max к ў ринишда боғланиб , у Виннинг силжиш қ онуни деб юритилади . Бу қ онунга к ў ра , абсолют қ ора жисмнинг температураси ортиши билан унинг нурланишининг максимуми спектрнинг қ ис қ а т ў л қ инли томонига силжийди . Абсолют қ ора жисмнинг нурланиш қ уввати ҳам унинг температурасига боғли қ б ў либ , бу боғланиш қ онуни Стефан - Больцман қ онуни дейилади . Бу қ онунга к ў ра абсолют қ ора жисмнинг ҳар квадрат сантиметр юзаси 1 секундда барча й ў налишлар б ў йлаб , ҳамма т ў л қ ин узунлигида қ уйидаги формула билан ҳисобланадиган энергияни беради : 4T  бу ерда 4 2 8 10 67,6 K с м Ж      - Стефан-Больцман доимийси дейилади. Планк эгрилигининг максимумидан қисқа тўлқин томонга нурланиш қобилияти 1  kT hc  бўлганидан Планк формуласи қуйидагича кўринишни олади: kT hc e hc         5 2 2 бу ифода Вин формуласи деб юритилади.

Узун тўлқин томонда эса тўлқин узунлиги катталигидан kT hc e kThc    1 бўлиб, Планк формуласи Рэлей-Жинс формуласи деб юритилувчи ушбу ифодага айланади: kT c  4 2    Бинобирин узун тўлқинли диапозонда абсолют қора жисмнинг нурланиши температура билан чизиқли боғланишда бўлади. 6. Спекрал анализ асослари. Астрофизик объектларнинг спектрлари ва уларда кузатиладиган чизиқлар Астрофизик методлар ичиди спектрал анализ, осмон жисмларининг физик табиатини тадқиқ қилиш борасида алоҳида аҳамият касб этади. Œтган асрнинг ўрталарида юлдуз ва планеталарнинг физик табиати спектрал метод ёрдамида ўрганишни италиялик астроном Секки бошлаб берди. Астрономияда янги бу методнинг қўлланиши, осмон жисмларининг температурасини, химик таркибини, магнит майдони кучланганлигини, ҳаракат тезлигини, масофасини ва бошқа талай ёритгичга тегишли физик параметрларни аниқлашга имкон бериб, катта ютуқларни қўлга киритилишига сабаб бўлди. Нурланаётган жисмнинг ҳолатига ва қандай шароитда турганлигига кўра унинг спектри асосан уч турли бўлиши мумкин: 1) Туташ спектри. 2) Чизиқли нурланиш (эмиссион). 3) ютилиш спекрти. Химик таркибиги боғлиқ бўлмаган ҳолда ч¢ғланган қаттиқ, суюқ ҳолатдаги жисмлар ҳамда катта босим ва юқори температурадаги ионлашган газ туташ спектрни беради. Бундай холларда нурланиш барча тўлқин узунлигида кузатилиб, ҳар бир тўлқин узунлигига мос нурланиш ясаган спектроф тирқишининг тасвири бир бирига туташиб, туташ спектрни беради. Газ ҳолатдаги ч¢ғланган модда айрим тўлқин узунликларидагина нурланиб, бу нурлар призмадан ўтишда турли бурчак остида синади ва натижада камера линзасидан ¢тгач, турли рангларда тиркишнинг алоҳида- алоҳида тасвирларни ясайди. Кора фонда биргина ёруг чизиқлардан ташкил топган бундай спектр, чизиқли нурланиш (ёки) эмисион спектри дейилади. Спектрдаги чизиқларнинг тўлқин узунликларига кўра уларни қайси атомга тегишли эканлигини белгилаш мумкин. Спектрнинг кўринадиган қисмида водород атомининг талай чизиқларини (Бальмер сериясига тегишли H    6562А o , H    4861А o , H    4340А o , H    4102А o ), натрий буғининг спектрида эса натрийнинг қ¢шни икки сарик чизиғини (  =5890А o ва  =5896А o ) ҳамда темир бугининг спектрида минглаб темирнинг чизиқларини к¢риш мумкин. Агар туташ спектри берадиган ёруғлик манбанинг йўлига совуқ буғ ёки газ модда киритилса, ютилиш спектри ҳосил бўлиб, буғ ёки газни ташкил этган атомлар у ч¢ғланган ҳолатида қандай тўлқин узунликларида нурланса

шундай тўлқин узунлигидаги нурларни ютиб, туташ спектрининг фонида ютилиш чизиқларини ҳосил қилади. Масалан ч¢ғланган натрий буғи юқорида эслатилган  =5890А o ва  =5896А o тўлқин узунликларида нурланса, туташ спектри манбаи йўлига киритилган совуқ ҳолдаги натрийнинг буғи худди шу тўлқин узунликларидаги нурларни ютиб, туташ спектрининг бу чизиқлар тўлқин узунларига мос келган жойида икки қ¢шни қора чизиқни ҳосил қилади. Нурланиш ва ютилиш спектрлари тасмали (полосали) бўлиши ҳам мумкин. Хусусан молекуляр бирикмаларнинг спектри қатор кенг тасмалардан иборат бўлиб, бундай тасмалар ўз навбатида бир бирига жуда яқин жойлашган спектрал чизиқлардан ташкил топади. Агар бундай молекуляр бирикмалардан газ юқори температурали ва ч¢ғланган ҳолатда бўлса, у мавҳум тўлқин узунликлари интервалидаги нурланиш тасмаларини, аксинча туташ спектри манбаи йўлида совуқ газ ҳолатида бўлса ўша тўлқин узунликлари интервалидаги ютилиш тасмаларини беради. Қуёш ва юлдузларнинг спектри ютилиш спектри бўлиб, ютилиш чизиқлари, туташ спектрини берувчи улариннг икки қатламлари йўлидаги ташқи атмосфера қатлами томонидан ҳосил қилинади. Шунинг учун ҳам Қуёш ва юлдузлар спектрларини анализи, уларнинг атмосфера қатламларининг кимёвий таркиби ва физик табиатига доир маълумотларни беради. Шуни унутмаслик керакки, осмон ёритгичларидан келаётган нурларнинг ер атмосферасииннг қатламларидан ҳам ¢тади ва шунинг учун ҳам улариннг сиртида ер атмосфераси атомлари ва молекуляр бирикмаларига тегишли ютилиш чизиқлари пайдо бўлади. Осмон жисмлари спектрида кузатиладиган Ер атмосферасининг чизиқлари телурий чизиқлари дейилиб, спектрофотометрия пайтида таянч чизиқлар сифатида ишлатилади. Маълумки планеталар ва уларини йўлдошларининг кўриниши Қуёш нурларининг уларни сиртидан қайтиши ҳисобига бўлади ва Қуёш нурлари планета сиртдан қайтишидан олдин ва кейин унинг атмосферасини кесиб ¢тади. Шунинг учун ҳам планета ва унинг йўлдошлари спектрида Қуёш спектрига қўшимча унинг (ёки йўлдошининг) атмосферасига тегишли ютилиш чизиқлари ҳосил бўлади. Бу ютилиш чизиқларининг анализи, планета атмосферасининг кимёвий таркиби, босими, температураси ва бошқа физик характеристикалари ҳақида маълумот беради. 7. Астрофизик жараёнларнинг нурий тезликларини аниқлаш. Доплер эффекти

Спектрал анализ берган энг катта ютуқлардан бири  ҳаракатдаги ёритгичларнинг ёки уларни қисмларининг Қуёш, Ой, туманликлар учун нурий тезликларини ўлчашга имкон беришидир. Ёритгичнинг нурий тезлиги деганда, ёритгичнинг ҳаракат тезлиги векторининг қараш чизиғи бўйича ташкил этувчиси тушинилади. Ќаракатдаги манбанинг нурий тезлигини ўлчаш усули Доплер томонидан 1847 йилда ишлаб чиқилган бўлиб, унга кўра, нурланаётган манбанинг қараш чизиғи бўйича силжиши, унинг спектрида спектрал чизиқларни силжишига олиб келади. Агар спектрал чизиқнинг силжиш катталиги  ='0 -  0 бўлса бу ерда (  0 –ҳаракатдаги манба маълум спектрал чизиғининг тўлқин узунлиги, '0 -ҳаракатдаги манбанинг ўша чизиғининг ¢згарган тўлқин узунлиги) манбанинг нурий тезлиги ушбу формуладан топилади: 0 2       c ёки c  0 2    2 -нурий тезлиги с=3 . 10 8 м/с  ёруғлик тезлигини ифодалайди. Агар 2 – манфий ишора билан чиқса, яъни '0  0 (спектрнинг бинафша томонига силжиса) манба кузатувчига 2 тезлик билан яқинлашаётган, аксинча 2 мусбат ишорали бўлса, яъни '0  0 (чизиқ спектрнинг қизил томонига силжиса) манба кузатувчидан узоқлашаётган бўлади. Одатда ёритгичининг ёки унинг қисмларининг тезлиги 2 <<с бўлганидан, спектрал чизиқнинг силжиши -  ҳам жуда кичик бўлади. Шунинг учун бундай силжишни визуал ўлчаш жуда мураккаб бўлиб, Доплер принципидан, асосан спектрофотометрия ишга тушгандан сўнг фойдаланиш имкони туғилди. Биринчи бўлиб Доплер прнципини рус олими А.А. Белопольский томонидан 1900 йили Пулково обсерваториясида муваффаққиятли синаб кўрилди. Шу туфайли баъзан бу эффект астрономияда, Доплер-Белопольский эффекти ҳам деб юритилади. Доплер принципи астрофизикада жуда катта роль уйнаб, ёритгичларнинг (ёки уларнинг айрим қисмлари) ҳаракатини ўрганишдан ташқари, нурланувчи осмон жисмларининг ўз ўқи атрофида ёки марказий бошқа бир жисм атрофида айланишларини ҳам аниқлашга имкон беради. Хусусан ернинг Қуёш атрофида ва ўз ўқи атрофида айланишларини ҳам Доплер принципи асосида осон аниқлаш мумкин. Маълумки Ер Қуёш атрофида ўртача 30 км/с тезлик билан ҳаракатланиб, ҳаракат йўналишини фазода ўзгартириб боради. Натижада маълум моментда унинг ҳаракати йўналган эклиптика текислигида ётувчи юлдузлар спектрида чизиқлар бинафша томонга  катталикка силжиган ҳолда к¢риниб, унинг катталиги ушбу ифодадан топилади: 4 10 5 0 10 / 103 / 10 30        с см с cм c    бу ердан 4 010       б ў лади . Бу й ў налишга қ арама -қ арши томондаги юлдузларнинг спектридаги чизи қ лар эса , аксинча қ изил томонга шундай катталикка силжиган ҳолда к ў ринадилар . Қ уёшнинг экватори зонасида , унинг айланиши туфайли чизи қ ли тезлиги 2 км / с б ў либ , экваторининг шар қ ий ва ғарбий қ исмларининг

спектрларида чизи қ ларнинг силжиши , мос равишда ,  0,035 А o катталикни беради . 8. Магнит майдонида кечадиган астрофизик жараёнлар. Зееман эффекти Магнит майдонида жойлашган атом томонидан нурланаётган (ёки ютилаётган) монохроматик нур ҳосил қилган спектрал чизиқ, ўзаро жуда яқин жойлашган бир неча ташкил этувчиларига парчаланади. Бундай эффект унинг ихтирочиси номи билан Зееман эффекти деб юритилади. Агар магнит майдоннинг куч чизиқлари қараш чизиғи бўйича йўналган бўлса, энг содда ҳолда, спектрал чизиқ иккига парчаланади (дублет), ва ҳар бир ташкил этувчиси бир-бирига қарама-қарши йўналишда айланма қутбланган бўлади. Бордию, майдоннинг куч чизиқлари қараш чизиғига тик йўналса, у ҳолда спектрал чизиқ учта ташкил этувчига парчаланиб чизиқли қутбланади ва бунда марказий ташкил этувчи (  ) нинг интенсивлиги, икки чекка компонента (  + ва  - ) ларнинг интенсивлигидан икки баробар ортиқ бўлади. Спектрал чизиқнинг парчаланган ташкил этувчилари оралиғидаги масофа  -(тўлқин узунликлари фарқида) магнит майдони кучланганлигига пропорционал бўлиб, қуйидаги кўринишда ифодаланади:  =4,67 . 10 -5 f . H .  2 бу ерда  ва  лар сантиметрда, Н эса эрстедларда ифодаланади. f -Ланде фактори дейилиб, спектрал чизиқни ҳосил қилувчи атом энергетик c атҳларнинг физик ҳолатлари билан боғлиқ бўлади. 9. Ёритгичларнинг температураларини аниқлаш усуллари Ёритгичнинг температураси - унинг табиатини характерловчи физик параметр бўлиб, уни аниқлаш, мураккаб астрофизик масалалардан ҳисобланади. Бунинг сабаби, биринчидан, астрономлар ёритгичларнинг температурасини бевосита термометр билан ўлчаш имконидан маxрумликларида бўлса, иккинчидан, мавжуд методларнинг мураккаблигида, ҳамда айримларининг аниқлик даражасининг пастлигидадир. Температурани аниқлашни айрим методлари билан танишамиз. 1. Спектрал чизиқларнинг кенглигига кўра температурани аниқлаш. Маълумки, ихтиёрий спектрал чизиқда, бундай чизиқни вужудга келтирадиган атомларнинг иссиқлик ҳаракати туфайли доплерча кенгайиш рўй беради. Маълум моментда, нурланувчи бундай атомларнинг бир қисми тартибсиз иссиқлик ҳаракати туфайли биздан ҳар хил тезликлар билан узоқлашаётганда, қарийб шунча қисми ҳар хил тезлик билан бизга яқинлашаётган бўлади. Натижада  расмда тасвирланган шаклдаги симметрик кенгайган спектрал чизиқ вужудга келади ва у мазкур спектрал чизиқнинг профили дейилади. Максвелнинг тезликлар тақсимотига қонунига кўра, қараш чизиғи бўйича турли тезликларга эга бўлган заррачаларнинг

сони,  нинг ортиши билан 2 1 2 exp          га боғлиқ равишда камаяди ва, 0 1  бўлганда, атом нурланиш чизиғининг қизил (тўлқин узунлиги катта) қанотига, 0 2  бўлганда эса, бинафша қанотига тўғри келади. Бу ерда  -энг катта эҳтимолий тезлик: m kT2   (1) Агар плазма қаралаётган чизиқ тўлқин узунлигидаги нурланиш учун тиниқ бўлса, у ҳолда профилнинг ҳар бир нуқтасига тўғри келган интенсивлига 2 нинг қийматларига мос атомларнинг сонига пропорционал бўлиб, спектрал чизиқнинг профили атомларнинг тезликлар тақсимотини қонунини қайтаради. Бинобарин спектрал чизиқнинг чегарасида интенсивликнинг ўзгариши қуйидаги ифода кўринишини олади: 2 1 2 0 exp            I I (2) Тезликлар тақсимоти қонунига кўра,  2 бўлган атомларнинг сони, 0 2  зарраларнинг сонидан e марта кам. Бу атомлар спектрал чизиқнинг профилида марказий I 0 интенсивликдан е марта кам (яъни e I I 0  ) I интенсивликка эга бўлган нуқтадаги нурланишни беради ва бу нуқталар орасидаги масофанинг ярми-спектрал чизиқнинг доплер кенглиги  0 деб юритилади.  0 +  д (ёки  0 -  д ) тўлқин узунлигида нурланувчи атомлар энг катта эҳтимолий тезликда  ҳаракатланганликларидан: c Д     0 (3) у xолда (1) кўра: m kT D 2 0   (4) бу ердан 2 0 2 2          D k mc T (5) Кузатишлар ёрдамида спектрал чизиқнинг доплер кенглиги аниқлангач, нурланувчи атомлар фақат иссиқлик ҳаракатида иштирок қилади деб қараб, (5) формула ёрдамида чизиқли спектр бераётган ёритгичнинг кинетик температурасини аниқлаш мумкин. Бироқ, аслида спектрал чизиқнинг профили -расмда келтирилганидан фарқланиб, аксинча мураккаб тус олади ва ёритгичнинг температурасини аниқлашни мураккаблаштиради. 2. Абсолют қора жисм қонуниятлари асосида ёритгичларнинг температурасини аниқлаш. Гарчи абсолют қора жисм қонуниятлари ёритгичларнинг температурасини аниқлашнинг бир неча хил методларини берсада, аслида ёритгичларнинг спектрида энергиянинг тақсимланиши Планк эгрилигидан фарқ қилганлиги туфайли аниқланган температуранинг қийматлари катта хатоликка эга бўлади. Юлдузлар атмосферасининг

фақатгина қатламларидагина термодинамик мувозанат рўй бериб, эслатилган қонунларни мувоффақият билан қўллаш мумкин. Бироқ бундай нурланиш юлдуз атмосфераси ташқи қатлами билан кучли ютилади ва термодинамик мувозанатдан кескин фарқланувчи ташқи қатламнинг нурланишини қайд қиламиз. Шунинг учун xам бундай нурланиш спектрида энергиянинг тақсимоти, Планк эгрилигидан кескин фарқ қилиб температурани аниқ белгилашга имкон бермайди. Шунга қарамай xар доим маълум юлдуз спектрида энергиянинг тақсимланиш эгрилигига ўхшаш шундай Планк эгрилигини танлаш мумкинки, натижада танланган бу юлдуз нурланишига маълум шартлар ёрдамида, Планк, Стефан-Больцман ва Виннинг қонунларини қўллашнинг имкони туғулади. -расмда турли температурадаги термодинамик мувозанатдаги жисмларнинг Планк эгриликлари билан бирга кузатишлардан олинган Қуёшнинг маркази спектрида энергиянинг тақсимланиш эгрилиги (штрихларда) ҳам келтирилган. Агар бу эгрилик учун Виннинг силжиш қонунини қўлласак,  max  4300 A o бўлганидан К см см град T о 6750 10 43,0 29,0 4      Қуёш сирти 1 см 2 юзасининг тўла нурланиш энергияси 10 10 28,6    эрг/см 2. сек деб олинса, Стефан-Больцман қонунига кўра К град сек см эрг сек см эрг T о эфф 5770 / 10 67,5 / 10 28,6 4 2 5 2 10         Демак , ёритгичнинг эффектив температураси деб , шундай абсолют қ ора жисмнинг температурасига айтиладики , унинг x ар 1 см 2 юзаси чи қ арадиган энергияси мазкур жисмнинг 1 см 2 юзаси чи қ арадиган энергияга тенг б ў лади . Шунингдек Планк эгриликлари ёритгичларнинг равшанлик ва ранг температураларини ани қ лашга ҳам имкон беради . Ёритгичнинг ранг температураси деб , шундай абсолют қ ора жисмнинг температурасига айтиладики , маълум т ў л қ ин узунлигида унинг ҳар квадрат сантиметри чи қ арадиган нурланиш энергияси мазкур ёритгичнинг ҳар квадрат сантиметридан ў ша т ў л қ ин узунлигида нурланадиган энергиясига тенг б ў лади . 3. Юлдузларнинг турли системаларда олинган юлдуз катталиклари юлдузларнинг температурасини ани қ лашда мувоффа қ ият билан қў лланилади . Гап шундаки Планк қ онуни юлдузларнинг турланиши учун унча мос келмайди , шунинг учун ҳам юлдузларнинг температурасини ани қ лашда Виннинг қ онуни ани қ натижа бера олмайди . Юлдузларнинг ранги эса уларнинг температураси билан бевосита боғланишда б ў либ , ранг деганда нурланишнинг максимумга т ў ғри келган т ў л қ ин узунлигини эмас , балки юлдуз рангининг ранг к ў рсаткичи деб аталувчи объектив характеристикаси тушунилади . Ранг к ў рсатгичи ҳа қ ида маълумотни юлдуз спектрининг турли қ исмларидаги нурланиш энергиясини солиштириш ор қ али олиш мумкин . Одатда ранг к ў рсатгичи қ илиб юлдузнинг фотографик ва фотовизуал юлдуз катталикларининг фар қ и : CI = m pg - m pv

олинади . U, B, V системада эса ранг к ў рсатгичи сифатида асосий CI=B-V ва ультрабинафша CI=U-B ранг к ў рсатгичларидан фойдаланилади . Юлдузларнинг ранг к ў рсатгичи ва юлдузнинг т ў ла нурланишини характерлайдиган эффектив температураси орасидаги боғланиш белгиланиб , с ў нгра у асосда юлдузларнинг температурасини осон ани қ лаш мумкин . Ранг к ў рсатгичи учун ноль - пункт қ абул қ илинган б ў либ , у шартли равишда АО спектрал синфдаги юлдузлар учун асосий ранг к ў рсатгичи (B-V) нолга тенг деб олинган . Спектрал синфлари А синфдан олдин турадиган қ айно қ юлдузлар учун манфий ишорали , кейин турадиганлари учун эса мусбат ишорали б ў лади . Қ уёш марказининг спектри нурланиш энергиясининг эгрилиги турли температурага мос Планк эгриликларини кесиб ў тишидан ( - расм ) к ў ринишича , Қ уёшнинг равшанлик температураси турли т ў л қ ин узунлигида турлича б ў лади (  max дан чап томонга эътибор қ илинг ). Ёритгичнинг равшанлик температураларини ани қ лаш анча мураккаб жараён б ў либ , нурланишнинг маълум т ўлқин узунлигидаги интенсивлигини абсолют бирликларда ифодалашга тўғ ри келади . Лекин оптик диапозонда сирт қ и бевосита к ў риб б ў лмайдиган баъзи планеталар ёки айрим радиообъектларни радиодиапозонда равшанлик температураларини ў лчаш , яъни уларнинг сирт ҳароратини тахминий белгилаш учун бу усул бирдан - бир қ улай усул ҳисобланади . Абсолют қ ора жисм сиртининг айрим участкасида энергиянинг нисбий та қ симланиши , ёритгичнинг шундай участкасидаги энергиянинг нисбий та қ симланиши каби б ў лса , у x олда абсолют қ ора жисмнинг температураси мазкур ёритгичнинг ранг температураси дейилади . Қ уёш спектрининг 5000-6000 А 0 участкасида энергиянинг нисбий та қ симланиши 7000 0 К ли Планк эгрилигининг шу участкасидаги та қ симланишига мослигидан ( - расм ), бу участка учун Қу ёшнинг ранг температураси 7000 деб олинади . X улоса қ илиб айтганда , турли микдорлар асосида ани қ ланган Қ уёш температурасининг турлича чи қ иши , унинг атмосферасини турли қ атламларига температуранинг турли қ ийматлари мос келишини , x амда унинг таш қ и қ атламлари нурланиши , абсолют қ ора жисм нурланишидан фар қ қилиб, Планк, Стефан-Больцман ва Виннинг қ онунлари фа қ ат температурани тахминий ани қ лаш учун имкон беришини маълум қ илади .

ADABIYOTLAR 1. M.M.Dagaev, V.G.Demin, I.A.Klimishin, V.M.Charugin, Astranomiya. M., Prosveshenie, 1983. 2. P.I.Bakulin, E.B.Kononovich, V.I.Moroz, Курс общей астраномии. М., Nauk, 1983. 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии , астрофизика . М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь . Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть. 8. Школьный Астрономический календарь, (выпускается на каждый учебный год) 9. Астрономический календарь ежегодник. 10. Rahmonqulov M . R . Sayyoralar quyosh sistemasidagi kichik jismlar . FDU 2005 yil. 11. Mirsalimova G.G., Qodirov A. Laboratoriya ishlari uchun metodik ko’rsatma. FDU 1997 yil.

Похожие

Астрофизика

Космонавтика асослари

Амалий астрономия асослари

Астрономияга кириш

Тадкикот объектлари