Vaqtni o’lchash asoslari - Астрономия - Рефераты

Vaqtni o’lchash asoslari

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

1196.5 KB

Vaqtni o’lchash asoslari Reja: 1. Yulduz, haqiqiy Quyosh va o’rtacha Quyosh vaqtlari 2. Vaqt tenglamasi 3. Dunyo, mahalliy, mintaqaviy vaqtlari.

1. Yulduz, haqiqiy Quyosh va o’rtacha Quyosh vaqtlari Vaqtning asosiy birligi sifatida Yerning o’z o’qi atrofida bir marotiba to’la aylanib chiqish davri sutka olinadi. Sutkaning hisob boshi qilib osmon sferasida tanlangan nuqtaning osmon meridianidan o’tish payti olinadi. Astronomiyada bunday tanlangan nuqtalar sifatida bahorgi tengkunlik, Quyoshning gardishini markazi, o’rtacha Quyosh deb ataluvchi va o’rni istalgan payt uchun nazariy hisoblab topiladigan faraziy nuqta olinadi. Bu nuqtalarning osmon sferasidagi vaziyatlariga qarab aniqlangan vaqt mos ravishda yulduz, haqiqiy Quyosh va o’rtacha Quyosh vaqtlari deyiladi. Bahorgi tengkunlik nuqtasining ketma-ket ikki marta yuqori kulminasiyasidan o’tishi orasidagi vaqtga yulduz sutkasi deyiladi. Yulduz sutkasining hisob boshi qilib  nuqtaning yuqori kulminasiya payti olinadi. U holda yulduz vaqti S bahorgi tengkunlik nuqtasining soat burchagi t ga teng bo’ladi.  nuqta osmonda biror yoritgich bilan bog’lanmagan, shuning uchun vaqtni aniqlash uni bevosita kuzatish bilan bog’liq emas. Yulduz vaqti, yulduzlarning meridiandan o’tish paytini kuzatishga ko’ra topiladi. Yulduzlarning meridiandan o’tish paytidagi yulduz vaqti shu yulduzning  koordinatasiga teng bo’ladi. Haqiqatdan ham rasmdan 9-chi rasmdan t  =t+α bo’lgandan S= t+  bo’lib, t=0 bo’lganda S=α bo’ladi. Yulduz vaqti astronomik masalalarni yechishda keng ishlatiladi. Lekin kundalik hayotda esa uni qo’llash noqulay bo’lib, kundalik hayotda vaqt Quyoshga qarab taqsimlanadi. Quyosh diski markazini muayyan bir geografik meridianda ketma-ket ikki marta quyi kulminasiyada bo’lishi orasidagi vaqt haqiqiy Quyosh sutkasi T  deyiladi. . Quyosh diskining markazining quyi Rasm 9. Yulduz vaqtini  va t ga bog’liqligi

kulminatsiyasidan har qanday vaziyatlargacha bo’lgan holatni ko’rsatuvchi soat burchagiga haqiqiy Quyosh vaqti deyiladi, T =t  +12 h . Quyosh soat burchagigi t  - ni bevosita kuzatishlardan aniqlaydilar. Quyoshning yillik harakat yo’li ekvatorga 23°27  burchak xosil qilgani va harakati notekis bo’lganidan haqiqiy Quyosh vaqti buyicha sutka davomiyligi yil davomida o’zgarib turadi. Shuning uchun amalda o’rtacha Quyosh vaqti qo’llaniladi. Bu vaqt o’rtacha Quyosh harakatiga ko’ra aniqlanadi. O’rtacha Quyosh deb ekvator buylab tekis harakatlanadigan va baxorgi tengkunlik nuqtasidan haqiqiy Quyosh bilan bir vaqtda chiqib bir vaqtda qaytib keluvchi faraziy nuqtaga aytiladi. O’rtacha Quyoshning ketma-ket ikki marta quyi kulminasiyadan o’tish orasidagi vaqtga o’rtacha Quyosh T m sutkasi deyiladi. O’rtacha Quyosh sutkasini, hisob boshi qilib yarim tun ya’ni o’rtacha Quyoshning quyi kulminasiya payti qabul qilingan. Kuzatuvchi meridianda o’rtacha Quyosh vaqti T m o’rtacha Quyosh ning soat burchagi t m bilan quyidagicha T m =t m +12 h bog’langan, chunki t m soat burchagi meridianning janub qismidan boshlab hisoblansa, T m o’rtacha Quyosh vaqti quyi kulminasiyasidan boshlab hisoblanadi. 2. Vaqt tenglamasi O’rtacha va haqiqiy Quyosh vaqtlari orasidagi ayirmaga vaqt tentlamasi deyiladi. Vaqt tenglamasi η=T m -T  bo’ladi. Bundan berilgan har bir payt uchun T m =T  +η bo’ladi. Vaqt tenglamasining miqdori va ishorasi yil mobaynida o’zgarib turadi. 10-chi rasmda bu o’zgarishning grafigi ko’rsatilgan, Vaqt tenglamasi bir yilda to’rt marta: 15 aprel, 14 iyun, 1 sentyabr va 24 dekabr kunlari nolga teng bo’lib, 4 marta ekstremal qiymatlarga erishadi. Ulardan eng kattalari II fevralga ( η =+14 m ya’ni o’rtacha Quyosh vaqti haqiqiy Quyosh vaqtidan 16 m oldinda) va 2 noyabrda ( η =-16 m , yani o’rtacha Quyosh vaqti haqiqiy Quyosh vaqtidan 16 m keyinga to’g’ri keladi.

3. Mahalliy, dunyo va mintaqaviy vaqtlari Berilgan geografik meridianda o’lchangan vaqtga shu meridianning mahalliy vaqti deyiladi. Vaqt birligi sifatida Yerning o’z o’qi atrofida aylanish davri sutka olinganligi uchun va bunda berilgan meridianning barcha nuqtalari bir tekis harakat qilganligi sababli, berilgan geografik meridianning barcha nuqtalarida bahorgi tengkunlik, Quyosh gardishining markazi va o’rtacha Quyosh soat burchagi bir xil bo’ladi. Shuning uchun har bir momentda mahalliy vaqt (yulduz yoki Quyosh vaqti) berilgan meridian bo’ylab bir xildir. Geografik uzunlamalari bir-biridan λ 1 - λ 2 bilan farq kiluvchi meridianlarning har bir nuqtasida mahalliy vaqtlar ayirmasi vaqt birliklarida ifodalangan geografik uzunlamalar ayirmasiga teng bo’ladi, ya’ni2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1                  m m T T T T S S Geografik uzunlamalarni Grinvichdan, ya’ni G meridiandan sharqga tomon Rasm -10. Vaqt tenglamasi grafigi .

musbat deb hisoblash qabul qilingan. Grinvich meridianida tush payti kunduzi soat 12 deb faraz qilaylik, unda 0-chi meridiandan boshlab sharqga tomon 15 0 , 30 0 , 45 0 .... 180 0 meridianlarga o’tganimizda 15°=1 h ga muvofiq mahalliy vaqtlar mos ravishda 13 h , 14 h , 15 h ... 24 h bo’ladi. Masalan Grinvichda I yanvar kunduzi soat 12 h - ni ko’rsatsa, 180°-ni meridianda 1 yanvar tun soat 24 (I yanvar 24=0 h , 2 yanvar) bo’ladi. Vaqt hisobida bir sutkada chalkashlik xosil bo’ladi. 180° li meridian tinch okean ustidan o’tib halqaro kelishuvga muvofiq kun o’zgaradigan chiziq deb qabul qilingan. Bu chiziqdan g’arb tomonda sharq tomondagiga nisbatan kun birga ortiq bo’ladi. Masalan bu chiziqning sharqida I yanvar soat 12 h bulsa, uning g’arbida xam soat 12 h bo’lib ammo 2 yanvar bo’ladi. Shuning uchun kun o’zgaradigan chiziqni g’arbdan sharqga kesib o’tganda kun hisobi birga kamaytiriladi, sharqdan g’arbga tomon kesib o’tilganda birga oshiriladi. Bosh meridiandagi mahalliy o’rtacha Quyosh vaqtiga dunyo vaqti deyiladi. Astronomik har yilliklarda va taqvimlarda odatda ma’lumotlar dunyo vaqtida beriladi. Lekin kundalik hayotda mahalliy o’rtacha Quyosh vaqti bilan xam, dunyo vaqti bilan xam yashash noqulay. Chunki har bir kuzatuvchining meridianiga mos mahalliy vaqt mavjudligidan hodisalarning ketma-ketligini aniqlash uchun Yer sharining barcha nuqtalarining geografik uzunlamalarini bilish talab etiladi. Uzunlama esa hamma joyda o’lchangan bo’lavermaydi. Grinvichdan ancha uzoqda olingan meridianning mahalliy vaqti bilan dunyo vaqti orasida katta farq borligi Yer yuzining hamma joyida dunyo vaqtini qo’llash imkonini bermaydi. 1884 yildagi halqaro kelishuvga muvofiq mintaqa vaqti tushunchasi kiritilgan bo’lib, yer yuzida shu vaqtdan foydalaniladi. Bu sistemada Yer shari 24 ta mintaqaga ajratilgan bo’lib, Grinvich observatoriyasining meridianidan taxminan 7°,5 g’arb va sharqdan utuvchi, shimoliy va janubiy qutblarni tutashtruvchi chiziqlar orasidagi zona nolinchi, mintaqa hisoblanadi. Grinvichdan 15°dan oralatib 23 ta asosiy meridianlar o’tkazilgan. Ular atrofida xam taxminan 7°,5 g’arb va sharqdan o’tib qutblarni tutashtruvchi

chiziqlar o’tkazilgan. Shunday qilib 24 ta mintaqa xosil qilingan soat mintaqalari 0 dan 23 gacha bo’lgan nomerlar bilan belgilanadi. Har bir mintaqa ichidagi barcha nuqtalarda soatlar bir xil vaqtni ko’rsatadi. Har bir mintaqaning nomeri shu mintaqadagi mintaqa vaqtining (T N ) Grinvichdagi mintaqa vaqtidan ( To ) farqini kursatadi, ya’ni T N -T 0 =N Yer yuzining hamma joyida minut va sekundlar bir xil bo’lib koladi, chunki asosiy meridianlar bir-biridan aniq 15  ga ya’ni 1 h - ga farqlanadi. Bizda mintaqa vaqti 1919 yili 1-iyuldan boshlab, joriy etilgan. 1930 yili 16 iyunda bizda soatlarning millari mintaqa vaqtiga nisbatan bir soat oldinga surilgan ana shu vaqtga dekret vaqti deyiladi. Hap bir joyning dekret vaqti, mintaqa vaqti, dunyo vaqti va mahalliy vaqti orasidagi quyidagi munosabatlarni yozish mumkin:h N D T T 1  ; h D N T T 1 0    ; h h m D N T T 1     . Tekshirishlar ko’rsatganki Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi absolyut tekis harakat emasdir. Shuning uchun o’rtacha Quyosh sutkasining davomiyligi xam hamma vaqt bir xil bo’lavermaydi. Sayyoralar va Oyning harakatlarini tekshirishda kuzatishlarda topilgan (notekis o’tadigan) vaqtdan foydalanish noqulay. Uning o’rniga tekis o’tadigan vaqtdan foydalaniladi. Ana shu vaqtga efemerid yoki Nyuton vaqti deyiladi. I960 yildan boshlab astronomik har-yilliklarda Quyosh, Oy, Sayyoralar va ular yo’ldoshlarining efemeridlari T e - efemerid vaqt sistemasida beriladi. 1900 yilda dunyo vaqti T 0 - ning T e - dan farqi 0 ga teng deb olsak, 1974 yil da farq  T=T e -T 0 =44 S ga teng bo’lgan. Efemerid vaqtidan astronomiyada va fizikada foydalaniladi.

Похожие

Al-Forobiyning sferik astronomiyaga oid ilmiy ishlari

Quyosh haqida umumiy ma’lumotlar

Zarralar o’zaro ta’siri

Kosmik jismlargacha bo’lgan masofani aniqlash

G’alayonlatuvchi kuch va g’alayonlangan harakat