Zarralar o’zaro ta’siri - Астрономия - Рефераты

Zarralar o’zaro ta’siri

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

98.5 KB

Zarralar o’zaro ta’siri Reja: 1. Elementar zarralar . 2. Elektromagnit ta’sir turlari . 3. Vavilov — Cherenkov nurlanish sodir bo’lishi . 4. Koinot nurlari detektorlari .

Tarixan elementar zarralar deganda bo’linmas, strukturaga ega bo’lmagan zarralar tushiniladi. Bu tushincha keyingi 100 yil ichida «bo’linmas» atomdan, ya’nism8 10  dan sm 16 10  gacha «kengaydi». Hozirgi paytda elementar zarralar 12 ta, 12 ta ta’sir tashuvchilar va har bir elementar zarralarga ant izarra mos keladi. Bular  e e - u d e e + u d   -  - c s II   + c s    - t b III   + t b Q Q 3 1 2 3  1 - guruh zarralari atrofimizda doimo mavjud va u , d kvarklardan nuklonlar, ularning boshqa zarralar bilan (elektronlar) ta’siridan esa atomlar, molekulalar va shu tariqa moddalar hosil bo’lgan. II va III guruh zarralari esa adron va leptonlar o’zaro ta’siri natijasida koinot nurlarida hosil bo’ladi. Ular tezda parchalanib yana I guruh zarralariga aylanishadi. Endi 12 ta ta’sir tashuvchilariga kelsak; bular 8 ta «rangli» glyuonlar — kuchli ta’sir tashuvchilari, foton — elektromagnit ta’sir tashuvchisi va W  , Z 0 - bozonlar — kuchsiz ta’sir tashuvchilaridir. Bu jami ma’lumotni quyidagi jadvalda umumlashtirsak bo’ladi.

FUNDAMENTAL TA’SIRLAR Ta’sir Mexanism Intensivligi Ta’sir radiusi (m) Ta’sir vaqti (sek) Kuchli Glyuonlar 10 -1  10 1  10 -15  10 -23 Electromagnit Foton 1/137   10 -20 Kuchsiz Oraliq W  , Z 0 bozonlar  10 -10  10 -18  10 -13 Gravitatsion gravitausion  10 -38  ? Kuchli o’zaro ta’sir kvarklar orasida glyuonlar orqali sodir bo’ladi. Ikki zarracha bir — biri bilan ta’sirlashuvchi masofa ms r / orqali aniqlanadi. Bunga ko’ra kuchli, elektromagnit va gravitatsion o’zaro ta’sir radiusi  bo’lishi kerak, chunki bu ta’sir tashuvchi zarralar massasi 0 ga teng. Kuchsiz ta’sir tashuvchi zarra uchun esa m s m r W 18 10 /    (m W = 80 Gev) ga teng. Taxminlarga ko’ra, r  10 -18 m dan kichik masofalarda barcha kuchlar o’zini bir xil tutishi kerak va F  r --2 bo’lishi mumkin. Elektromagnit ta’sir intensivligi 137/1 /2   s e a  , ya’ni nozik struktura doimiysi orqali ifodalanadi. Shunga o’xshash, kuchli ta’sir doimiysi ham s g a s s /2  kabi ifodalanadi. Bu yerda g s - kuchli zaryad, lekin elektrodinamikadan farq qilib, masofaga qarab o’zgaruvchan bo’ladi ya’ni, a s ta’sir potyensiali V  a s r --1 + kr masofaga oshishi bilan o’sadi. r  10 -16 sm da a s  0,1 ga teng buladi, natijada g’alayonlar nazariyasini qo’llab, kuchli o’zaro ta’sirni bayon qilishimiz mumkin bo’ladi. Galayonlar nazariyasini qo’llash mumkin bo’lgan jarayonlar — perturbativ jarayonlar deyiladi. Katta masofalarda esa a s ham o’sadi, shu sababli g’alayonlar nazariyasini kuchli ta’sirni o’rganishga qo’llab bo’lmaydi. Bunday jarayonlar — noperturbativ jarayonlar deyiladi va ularni o’ rganish uchun turli fenomenologik modellar qo’ llaniladi. Endi sal oldinrok aytgan gapimizga qaytadigan bo’lsak,

barcha o’zaro ta’sir konstantalari masofa kamayishi bilan kamayib, ma’lum masofada ular o’zaro qo’shilib ketishi mumkin. Bu masofada esa lepton va kvarklar orasidagi farq yo’qolib, faqat bir turdagi zarralar —leptokvarklar (Buyuk birlashtirish modeli) mavjud bulishi mumkin. Koinot nurlarida elektromagnit ta’sirning roli kattadir. Bu ta’sir ko’p jarayonlarni tushintirish, o’lchash uchun baza bo’lib xizmat qiladi. Elektromagnit ta’sirni nishon parametri —v ga q arab q uyidagi turlarga ajratish mumkin. 1. Agar v —nishon parametri juda katta bo’lsa, zaryadlangan zarra atomni yaxlit holda sezadi. Zarraning uzgaruvchan magnit maydoni atomni uyg ’ otadi yoki ionlashtiradi. 2. Kichikro q v — nishon parametrida zarra atomning ayrim elektroni bilan tu q nashishi mumkin. Bunda elektronga yu q ori energiya berilishi mumkin va bunday elektron  — elektron deyiladi. Agar foton atom elektroni bilan ta’sirlashsa, u h olda kompton effekti kuzatilishi mumkin. 3. v ning yanada kichik q iymatida zarrcha yadro nuklon maydoni bilan ta’sirlashadi. Zarracha trayektoriyasi egrilanadi, radial yo’nalishda u tezlashadi va shu sababli tormoz nurlanishi sodir bo’ladi. Zarracha statsionar magnit maydonida h am tormoz nurlanishi chi q arishi mumkin (sinxron nurlanish deyiladi). Bunday nurlansh Galaktikamiz ayrim sohalarida va boshqa galaktikalarda ham kuzatiladi. Bundan tashkari yuqori energiyali fotonlar yadro bilan ta’sirlashganda elektron — prozitron juftligi hosil qilishi mumkin. Bunda foton yutilib, butun energiyasi elektron —pozitron juftligi energiyasiga o’tadi. Zarralarning tekis harakatida elektromagnit to’lqinlar nurlanishi alohida ahamiyatga ega. Vavilov —Cherenkov nurlanishi ham shu turdagi nurlanishlarga kiradi. Moddada yorug’likning shu moddadagi tezligidan katta tezlikda harakatlanuvchi zarralar nurlanishi 1934 yili S. Vavilov va P. Cherenkov tomonidan tajribada kuzatilgan. 1937 yili bu effekt nazariyasi Sh. Frank va I. Tamm tomonidan yaratilgan. Cherenkov nurlanishining tormoz nurlanishidan farqi birinchidan, muhitda doimiy tezlik bilan harakatlanuvchi zarracha ta’sirida hosil

bo’ladi, ikkinchidan nurlanish muhit tomonidan hosil qilinadi. Zaryadlangan zarra muhitda harakatlanganda muhit atomlarini qutblaydi. Natijada ular biror vaqt davomida dipolga aylanib, ular tebranishi nurlanish hosil qiladi. Agar zarra yorug’lik tezligidan kichik n c c ' (n-muhit sindirish ko’rsatgichi) c c ' tezlik. bilan harakatlanyotgan bo’lsa, qutblanish zarradan oldin va keyin hosil bo’ladi. Bu qutblanish simmetrik bo’lib, barcha dipollar nurlanishi bir —birini kompensatsiyalaydi. Agar zarra c c ' tezlik bilan harakatlansa, polyarizatsiya zarradan keyin hosil bo’ladi, chunki signal zarrani yetib o’ta olmaydi. Natijada kompensatsiyalanmagan elektr maydoni hosil bo’ladi. Ma’lum yo’nalish bo’yicha elektromagnit to’lqin tarqaladi. n c Q / cos   - zarra tezligi, Q - nurlanish yo’nalishi. I. Frank va I . Tamm birlik masofadagi nurlanish energiyasi uchun        d n c e Z dx dE ] ) ( 1[ ) / ( 2 2 2 2 ifodani olishdi. Bu formuladan 1n bo’lganda nurlanish sodir bo’lmasligi kelib chiqadi ) ( c v   . Real muhitda n  — nurlanish chastotasiga borliq. Shu sababli, ultrabinafsha, optik diapazon, infraqizil-va radiodiapazonda cherenkov nurlanishi kuchli bo’lib, rentgen diapazonda butunlay sodir bo’lmaydi. Cherenkov nurlanish — zarralar detektori bo’lgan cherenkov sanagichlarida keng qo’llaniladi. Sanagich nurlanish sodir bo’luvchi radiator va fotokuchaytirgichdan iborat. Radiator sifatida shaffof moddadan yasalgan plastinka qo’llaniladi. Cherenkov nurlanishi yo’nalishi zarracha yo’nalishini aniqlashga ham imkon beradi. Chegaraviy cherenkov nurlanishi faqat zarracha tezligiga bog’liq. Cherenkov detyektorini magnit spektrometri bilan birga ishlatib zarralar turini ham aniqlash mumkin. Masalan, spektrometrdan 10 MeV energiyali zarra o’tib Cherenkov detektorida nurlanish hosil qilsa, demak bu elektronga to’g’ri keladi va hokazo.

Tezlatgichlarda cherenkov gaz sanagichlari ishlatiladi. Ulardagi gaz bosimini o’zgartirib, n — sindirish ko’rsatgichni o’zgartirish mumkin va shu bilan cherenkov nurlanish sodir bo’lish chegarasi ham o’zgaradi va shu yo’l bilan ma’lum tabiati zarralarni o’rganish mumkin. Cherenkov gaz detektorlari koinot nurlarini ham aniqlash uchun ishlatiladi. Faqat Koinot nurlarining intensivligi pastligi uchun ular katta razmerlarda yasalishi kerak. Cherenkov nurlanish vaqti kichikligi uchun bu hodisani detyektorlarga zarralar kelib tushgan vaqtni aniq o’lchashda ham qo’llash mumkin. Nurlanish energiyasi Z 2 ga proporsional bo’lgandan, bu sanagichlar zarra zaryadini aniqlashda h am ishlatiladi. Endi tormoz nurlanishining xususiy holi bo’lgan sinxron nurlanishga to’xtalamiz, Bu nurlanish magnit maydonida doira bo’ilab tekis tezlanuvchi harakat qilayotgan zarra tomonidan hosil bo’ladi. Shu sababli, ya’ni shunday nurlanishda energiya sarflanishi elektronlarni siklik tezlatuvchi — sinxrotronlar imkoniyatiga ma’lum chegara qo’yadi. Nurlanish elektron trayektoriyasiga urinma kabi yo’nalgani va E ms Q /2  oraliqda chegaralangani sababli, kuzatuvchi nurlanish charaqlashini elektron orbita bo’lab har bir aylangandagina kuzatishi mumkin. Sinxron nurlanish uzluksiz bo’lib, maksimum nurlanish 22 1 ) / )( / ( 1 ms E ms e MAKS      da kuzatiladi. Sinxron nurlanishning muhim xossasi uning chiziqli qutblanganidir. Bu V magnit maydonida ma’lum ustun yo’nalishlarining mavjudligi bilan h arakterlanadi. O’tish nurlanishi — zaryadlangan zarra ikki muhit chegarasini kesib o’tishidan hosil bo’ladi. Bu nurlanish tajribada kuzatilgan bo’lib, uning nazariyasi V Ginzburg va I. Frank tomonidan 1946 yili yaratilgan. Bu nurlanish cherenkov nurlanishdan farq qilib turli tezlikda ham h osil b o’ laveradi. Kuchli nurlanish zarra vakuumdan o’tkazgichga o’tganida sodir bo’ladi. Chegarani kesib o’tish vaqtida zaryadning tashqi fazodagi elektr maydoni yo’qoladi va natijada nurlanish sodir bo’ladi.

O’tish nurlanishi optik va rentgen diapazonida yaxshi kuzatiladi. Bu esa o’tish nurlanishiga asoslangan yuqori energiyali zarralar detektorlari yaratish uchun asos bo’ladi. Zarra dielektrik qatlamini o’tganida chiqadigan fotonlar soni kam (100 yoki 1000 zarrachaga 1 ta foton to’g’ri keladi). Lekin 100 yoki 1000 qatlamli sistemada rentgen nuri uchun shaffof materiallar ishlatilsa 100% —li unumdorlikka erishish mumkin. Hozirda o’tish nurlanishga asoslangan detektorlar yordamida koinot nurlarini o’rganish ishlari olib borilmoqda.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. Astrofizika ma’ruzalar matni. I. Sattorov. 2. www . ziyonet . uz 3. Мурзин В.С. Введение в физику космических лучей М:, Наука, 1989. 4. Хаякова С. Физика космических лучей М:, Наука, 1975. 5. Физика космоса. Эн ци клопедия. М:, Мир, 1986. 6. Астрофизика космических лучей. М:, Наука 1984. Ginzburg V.L. ta h riri ostida. 7. Лонгрей М. Астрофизика в ыс оких энергий М:, Мир, 1984 .

Похожие

Galaktika koinot nurlari. Koinot zarralari

Olamning tuzilishi

Koinot nurlari xarakteristikalari

Zarralarning o'zaro ta'siri

Koinot nurlari kelib chiqishi va tezlanish mexanizmlari