Qadim dunyo kosmologiyasi - Астрономия - Рефераты

Qadim dunyo kosmologiyasi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Qadim dunyo kosmologiyasi Reja: 1. Qadim Misr, Xitoy va Vavilonda Olam tuzilishi xaqidagi tasavvurlar. 2. Gretsiya ilmiy maktablari. Astronomiya soxasida fikrlar. 3. Ellinistik astronomiya. 4. Aristotel kosmologiyasi. 5. Gipparx va Ptolemeyning geotsentrik nazariyasi. 6. Epitsiklik nazariya asosida planetalarning xarakatini tushuntirish.

Olam tuzilish haqidagi dastlabki tasavvurlar, juda qadim zamonda eramizdan oldin bir necha minginchi yillarda, ham biror bir davlat shakllanmasdan burun vujudga kelgan edi. ¡shanda olam, butun borliq yo`q narsadan yaratilgan degan tushuncha hukmronlik qilardi. Kishilar tabiat hodisalari qanday kuzatilsa, shundayligicha haqiqat sifatida qabul qilardilar. Jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlaridayoq ayrim osmon jismlari (Quyosh va Oy), yulduzlar osmoni va uning aylanishi, kishilar hayotida va olam tuzilishi va uning kelib chiqishi haqidagi tasavvurlarning rivojlanishida alohida ahamiyat kasb etdi. Dexqonchilikning ishlarida osmon xodisalari va yerdagi xodisalar (tun va kunning almashinishi yil fasllari) orasidagi bog`lanishlarni aniqlash - muhim omillardan bo`lib xizmat qildi. Quldorchilik jamiyatining shakllanishi, Qadim Misr, Vavilon, Xitoyda quldorchilik monarxlarining vujudga kelishi bilan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, osmon xodisalari bilan yaqindan tanishish orqaligina hal qilish mumkin bo`lgan talay masalalarni qo`ydi. Ko`p asrlar davomida, Misr va Vavilonda osmonni kuzatish va uning hodisalarini sharxlash xuquqiga faqat ruxoniylardan chiqqan vakillar-kohinlargina ega edilar. Misr va Vavilon davri yodgorliklarining ma`lum qilishicha, osmonni dastlabki sistemali kuzatishlar, ulardan amalda foydalanish-ehromlar xududida olib borilardi. Vavilonning qadimiy ahli-shumerlar olamning to`rt tomoni, Oy va Quyoshning aylanish davrlari haqida yetarlicha ma`lumotga ega edilar. Planetalarning ochilishi va ularning harakatlarini o`rganishga urinishlar aniq natijalar beravermagach, kishilarda bu «adashgan» yulduzlarning harakati, Yerdagi xodisalarga, xalqlar va alohida kishilar taqdiriga ta`siri bor degan fikrlarning tug`ilishiga olib keldi. Astrologiya-yolg`on fan, qadimda, ana shunday dunyoga keldi. E.o. 1100 yillarda Xitoy olimi Chu Kong ekliptikaning osmon ekvatoriga og`maligini o`z davri uchun katta aniqlikda topdi. E.o. VIII va VII asrlarda Quyoshni va kometani kuzatishga oid birinchi qo`lyozmalar ham Xitoydan topildi.

E.o. VI asrning o`rtalarida Qadim Misr va Vavilon mustaqil davlat sifatida tugatilib, o`rniga Yaqin va ¡rta sharqni birlashtiruvchi fors davlati vujudga keldi. Shu munosabat bilan Vavilon va Misr madaniyatlarining taqdiri turlicha kechib, birinchisiniki bir necha asrlar o`z mavqeini saqlab qolgani holda, Misr qariyb ikki asrga inqirozga uchrab, so`ngra yangi asosda Yunon madaniyati ta`sirida rivojlanishga yuz tutdi. Gretsiyada e.o. VIII asrdan Qadim sharq uchun xarakterli bo`lgan markazlashgan quldorchilik monarxiyasi o`rniga yangi xil davlat shaharlar (polis) tashkil topdi. Shu davrda Kichik Osiyoning g`arbiy qirg`og`ida (Ioniya) va Italiyaning janubida hamda Sitsiliyada greklarning mustamlakalari vujudga keldi. Tashqi savdo, mustamlaka va polislardan tarkib topgan siyosiy va iqtisodiy xukumat Qadim Sharq madaniyati bilan yaqindan tanishishga va o`z xususiy fani va madaniyatini rivojlanishiga imkon berdi. Qadim Sharq mamlakatlari bilan qo`shni Ioniya, grek falsafasining vataniga aylandi. Birinchi grek materialistlaridan Fales, Anaksimandr va Geraklitlarning faoliyati u yerdagi Milet va Efes shaxarlari bilan bog`liq. Fales Miletskiy (625-550y. e.o.) – birinchi grek astronomlaridan edi. U e.o. 585 yildagi Quyosh tutilishi haqida oldindan habar berdi. Yer tekis bo`lib, har tomondan suv bilan o`ralgan dedi u. Uning aytishicha, suv dunyoning birinchi moddiy substansiyasi. Uning shogirdi Anaksimandr (610-546 y. e.o.) fikricha Yer silindr shaklida bo`lib, ko`rinma dunyoning markazida joylashgan. Yer-suvga ham, boshqa biror narsaga ham tayanmagan holda fazoda muallaq turadi, - deb o`qtiradi Efeslik Geraklit (540-480 y. e.o.) aslida bevosita astronomik masalalar bilan shug`ullanmasada, biroq olam bitta va doimiy, «u na xudolar va na kishilar tomonidan yaratilmagan»-degan fikrni berdi. Dunyoda hamma narsa oqimda, va o`zgarishda, shuning uchun tabiatni, uning uzluksiz rivojlanishda o`rganmoq zarur, degan edi u. E.o. VI asrning ikkinchi yarmida Italiyaning shimolida Pifagor maktabi tashkil topdi. Pifagor maktabining geometriya soxasida katta xizmatlari bo`lib, astronomiyada u Yerning sharsimonligini targ`ib qildi. E.o. V asrda o`tgan

Filolay esa Yer «markaziy olov» ning atrofida aylanadi degan fikrni berdi. Bu fikr quvvatlanmay tezda unitildi. Antik kosmologiyada Demokrit (460-370 y.e.o.) alohida o`rin tutadi. U, Quyoshning o`lchami Yer va Oy bilan solishtirilganda, ulkanligini birinchilardan bo`lib qayd etdi. Oy o`zidan nur chiqarmay, Quyosh nurlarini qaytaradi, Somon yo`li esa, zich joylashgan yulduzlardir deb o`qtirgan edi u. Osmon jismlari harakatlarini tushuntiruvchi matematik nazariya ham birinchi marta grek olimlari tomonidan yaratildi. Yevdoks Knidskiy (410-355 y.e.o.) Quyosh, Oy, yulduzlar markaziy Yer atrofida aylanma harakat qiladilar deb tushuntirdi. Uning aytishicha, yulduzlar Yerdan bir xil masofada joylashib, koinotni chegarasi xisoblanadi. Aristotel kosmologiyasi. Aristotel (384 – 322 y.e.o.) ¢z asarlarida osmon, Yer hamda ularning harakat qonunlari haqidagi bilimlarni teoremaga soldi. Aristotel astronomik kuzatishlarga tayanib, Yerning va boshqa osmon jismlarining shakllarini o`rgandi. Yer shar shaklda ekanligini uzil-kesil isbot qildi. Shu bilan birga u Yer-Koinotning markazi deb qabul qildi va Koinot cheklangan bo`lib, uning barcha jismlari Yer tomonidan tortib ushlab turiladi deb o`qtirdi u. Ellinistik astronomiya. E.o. IV asrning ikkinchi yarmida, Gretsiyadan Ќ indistongacha bo`lgan katta xududning siyosiy xayotida katta o`zgarishlar bo`ldi. A. Makedonskiy tomonidan bosib olingan hududda yirik imperiya tashkil topib, uning yemirilishi oqibatida, Yaqin va ¡rta Sharqda grek madaniyati ta`sirida qator yangi mamlakatlar vujudga keldi. Grek madaniyatining Sharqqa kirib borishi va uning Ќ indiston va ¡rta Osiyo madaniyatlarining uyg`unlashishi bilan xarakterlanadigan ellinistik davr ana shunday boshlandi. Aleksandriya kabi yirik shaxarlar tarkib topdi. Bu yerda antik dunyoning eng yirik ilmiy markazi – Alekandriya kutubxonasi tashkil topdi. Uning qoshida muzey va rasadxona ochildi. Aleksandriyalik olimlar ishtirokida matematika va astronomiya sohasida katta yutuqlar qo`lga kiritildi. Aleksandriyalik Erotosfen (275-195 y.e.o.) Yer sharining aniq radiusini o`lchash metodini taklif etdi. Aleksandriya va Siyena orasini 5000 stadiya deb

qabul qilib (1 stadiya – 155-180m.), Yer shari aylanasi uzunligini, so`ngra radiusini topdi. E.o. III asrning birinchi yarmida samoslik Aristarx, Yer, Quyosh atrofida aylanadi degan fikrni o`rtaga tashladi. «Oy va Quyoshning o`lchamlari va o`zaro masofalari» degan asarida Quyosh Yerdan, Oyga nisbatan 18-20 marta marta narida yotadi. Oy diametri, Yer diametrining 1/3 qismiga to`g`ri keladi, deb ma`lum qildi. Yulduzlargacha masofa, Quyoshgacha masofadan juda uzoqligini aytib, u «Yerning Quyosh atrofidagi sferasi yulduzlargacha masofa bilan solishtirganda nuqta bilan barobar» deydi. Arximed (287-212 y.e.o.) Quyosh diametri, qo`zg`almas yulduzlar sferasi oilasining 1/1000 tashkil etadi deb qarab, qo`zg`almas yulduzlar bilan chegaralangan sferaga taxminan 1064 ta qum donasi sig`adi deb e`lon qildi. Gipparx (162-126y.e.o.) xizmatlari tufayli Aleksandriyada kuzatishlar astronomiyasi katta yutuqlarni qo`lga kiritdi. Tropik yilning uzunligini katta aniqlik bilan topildi (365d5h55m16s). U pretsessiya hodisasini ham ochdi. U aniqlagan pretsessiya kattaligi 100 yilda 1o ni, ya`ni yiliga 36`` (xaqiqiy qiymatidan 14`` kam) ni tashkil etdi. Olim Oyning parallaksini katta aniqlik bilan aniqladi, unga ko`ra Oygacha masofa 59-60 Yer radiusiga teng chiqdi Ekliptikal koordinatalar sistemasida bir necha yuzlab yulduzlarning katalogini tuzdi. Planetalarning yulduzlar fonidagi sirtmoqsimon xarakatlarini tushuntirish maqsadida epitsikllar nazariyasini yaratdi. Yulduzlarni ravshanliklari bo`yicha farqlash maqsadida, yulduz kattaliklari tushunchasini kiritdi. Komologiya tarixida muhim hisoblangan yangilik-olam tuzilishining geotsentrik sistemasini aleksandriyalik astronom K. Ptolemey (II asr) tomonidan yaratilishi bo`ldi. ¡ o`zining «Megale sintaksis» (Buyuk tuzilish) asarida mazkur ta`limotni bayon qiladi. Keyinchalik arab xalifatida bu asarning arab tiliga tarjima qilinishi, Sharqda astronomiya rivojiga katta hissa b¢lib qo`shildi. Garchi unda planetalarning sirtmoqsimon harakatining sababi noto`g`ri asosda tushuntirilsada, biroq birinchi marta ko`rinma bu harakatning ko`rinmaligi aniq tan olinib,

haqiqatda qanday ekanligini qidirish yo`lidagi dadil qadam edi. Aynan shunisi bilan Ptolemey kosmologiyasi alohida ahamiyat kasb etadi.

ADABIYOT LAR: 1. A.Pannekuk, Istroiya astronomii, M., "Nauka" 1966. 2. G.Matviyevskaya, B.Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovya i ix trudi (VIII-XVII vv), I-III t., M., "Nauka" 1983. 3. P.G.Bulgakov, Jizn i trudi Beruni, T., "Fan" 1972. 4. G.Mamedbeyli, Nasriddin Tusi – osnovatel Maraginskoy observatorii, Baku, 1963. 5. T.N.Kari-Niyazov, Astronomicheskaya shkola Ulegbeka, M.L. izd. AN SSSR, 1950. 6. S.X.Sirojiddinov, G.Matviyevskaya, Al-Xarezmi–astronom i matematik, T., "Fan" 1978. 7. Al-Beruniy, Qonuni Mas`udiy, V t., 1-2 kitob, T., "Fan" 1976. 8. Y.G.Perel, Ravitiye predstavleniy o Vselennoy, M., "Nauka" 1958. 9. M.Mamadazimov, Ulug`bek va uning rasadxonasi, T., "¡zbekiston" 1994. 10. G.Rojanskaya i dr., Elementi astronomii Axmada al-Fergani, M., "Nauka" 1999.

Похожие

Кадим дунё космологияси Кадим дунё космологияси (Qadim dunyo kosmologiyasi )

Sayyoralarning ko’rinma harakati. Ptolomeyning dunyo tuzilishi to’g’risidagi sistemasi. Kopernikning dunyo tuzilishi to’g’risidagi sitemasi

Vaqtni o’lchash asoslari

Yer tipidagi planetalarning fizik tabiatlari. (Merkuriy, vinera, yer, oy).

Bussol yordamida azimutni aniqlash