Темирбетон конструкцияси элементларининг динамик юклар таъсирига ҳисоблаш - Архтектура - Рефераты

Темирбетон конструкцияси элементларининг динамик юклар таъсирига ҳисоблаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

223.5 KB

Темирбетон конструкцияси элементларининг динамик юклар таъсирига ҳисоблаш Режа: 1. Конструкция элементларини динамик юклар таъсирига ҳисоблаш. 2. Чегаравий ҳолатлар биринчи гуруҳи. 3. Чегаравий ҳолатлар иккинчи гуруҳи. 4. Тарихий обидалар ва уларга таъсир қиладиган кучларни аниқлаш хисоблаш усуллари.

Конструкция элементларида тебраниш уй қотадиган ҳар қандай куч динамик куч (юк) деб аталади. Динамик кучларнинг тури жуда хилма-хил. Айланма, илгарилама қайтма ҳаракат қиладиган қисмлардан ташкил топган машиналар (электромоторлар, вентиляторлар, тўқув дастгоҳлари), зарб ёки туртки берадиган машиналар, портлаш, кучли шамол ва зилзила кучлари иншоотда тебраниш уйҚотади. Динамик таъсирларнинг хавфли томони шундан иборатки, хусусий ва мажбурий тебранишлар такрорлиги ўзаро мос тушганда (тенглашганда) конструкцияда резонанс вужудга келади, яъни тебраниш амплитудалари кескин катталашиб кетади. Натижада конструкцияда бузилиш хавфи пайдо бўлади, агар тезда унинг олди олинмаса, конструкция ишдан чиқади. Конструкцияларни динамик кучлар таъсирига ҳисоблаш усуллари статик усулларга ўхшаб кетади. Фарқи шундаки, динамик ҳисобларда онструкцияга таъсир этадиган инерция кучлари ҳамда конструкциянинг динамик тавсифлари инобатга олинади. Динамик ҳисоб жараёнида қуйидаги масалалар ҳал этилади: 1) динамик юклар таъсирига иншоот ёки унинг алоҳида элементларининг мустаҳкамлиги ва толиқиш бўйича чидамлилиги текширилади; 2) мажбурий тебранишларнинг одамларга, ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнига, шунингдек конструкциянинг нормал ишлашига таъсири текширилади. Конструкция элементларини динамик юклар таъсирига ҳисоблаганда, энг аввал, динамик зўриқишлар миқдори аниқланади ҳамда статик кучларни ҳам ҳисобга олган ҳолда, элементнинг мустаҳкамлиги текширилади. Сўнгра мажбурий тебранишлар амплитудаси аниқланиб, темирбетон элементларнинг яроқлилик даражаси белгиланади. Статик ва динамик кучлар таъсирида бўлган элементларнинг юк кўтариш қобилияти чегаравий ҳолатларнинг биринчи гуруҳи, нормал эксплуатацияга яроқлилиги эса чегаравий ҳолатларнинг иккинчи гуруҳи бўйича ҳисобланади.

Чегаравий ҳолатлар биринчи гуруҳи. Статик ва динамик юк таъсирида бўлган иншоот учун қуйидаги шарт қаноатлантирилса, эгилувчи элементларнинг мустаҳкамлиги таъминланган бўлади: бу ерда Mst — ҳисобий статик юкдан ҳосил бўлган эгувчи момент; Md — динамик юкдан ҳосил бўлган эгувчи момент; Mper — иш шароити коэффициентлари ҳисобга олинганда кесим қабул қила оладиган эгувчи момент. Элементнинг толиқишга кўра чидамлилиги таъминланиши учун қуйидаги шарт бажарилиши зарур. Бу ерда σb1max — ҳисобий статик юкдан ҳосил бўлган кучланиш; σs1max — кўпкарра такрорланувчи динамик Rюкдан чўзилувчи арматурада ҳосил бўлган кучланиш; Rγb1;s — бетон ва арматуранинг ҳисобий қаршиликлари; b1 γs 1— бетон ва арматуранинг иш шароити коэффициентлари. Сиқилувчи арматура чидамлиликка ҳисобланмайди. Динамика масалаларида иш шароити коэффициентларининг қиймати 0,4,...1 орасидаги сонлардан иборат бўлиб, улар юклар кўп каррали таъсир этганда, материал мустаҳкамлигининг камайишини ҳисобга олади. Чегаравий ҳолатлар иккинчи гуруҳи. Кўпкаррали такрорий юклар таъсирида элементни ёрилишга ҳисоблаш чидамлиликка ҳисоблаш сингари амалга оширилади, яъни бу ерда Rbt,ser — чегаравий ҳолатларнинг иккинчи гуруҳи бўйича бетоннинг чўзилишдаги ҳисобий қаршилиги; sbt— бетондаги чўзилиш кучланиши.

Тебраниш амплитудаларининг катталиги қуйидаги шартни қаноатлантириши лозим: бу ерда u — мажбурий тебранишлар амплитудаси; u0 —мажбурий тебранишларнинг энг юқори қиймати бўлиб, амплитуда бундан ошганда одамлар, машиналар, асбоб ва ускуналарнинг нормал ишлашига путур етади; 1-расм. Ригелнинг кўндаланг кесими. n—мажбурий тебранишлар такрорлиги, Гц; a0 — тезланишнинг энг катта қиймати, мм/с2; v0— тезликнинг энг катта қиймати, мм/с. Тезланиш ва тезликнинг ўртача чегаравий қийматлари сифатида қуйидагиларни олиш мумкин: n <10 Гц бўлганда a0=150 мм/с2; nқ10 Гц бўлганда v0=2,4 мм/с.

Агар (13.10) шарт қаноатлантирилмаса, мажбурий тебранишлар амплитудасини камайтириш учун конструктив чоралар кўрилади. Бунинг учун тебраниш манбаини бошқа жойга кўчириш, машиналарни мувозанатлаш, элементнинг эркин тебраниши такрорлигини ўзгартириш каби тадбирлар амалга оширилади. Элементнинг эркин тебраниши такрорлигини ўзгартириш учун унинг бикирлиги, конструктив схемаси ёки ўлчамлари ўзгартирилади. Масалан, тўсиннинг эркин таянчлари қистирма таянчлар билан алмаштирилса, бунда тўсиннинг эркин тебранишлари такрорлиги деярли 2 баравар ортади; тўсинга қўшимча боглагичларнинг киритилиши ҳам унинг бикирлигини оширади. Темирбетондан қурилган икки қаватли синчли бинони сейсмик кучлар таъсирига ҳисобланишини кўриб чиқамиз. Бино синчи бўйлама ва кўндаланг йўналишларда бикир тугунли рама деб қаралади. Тарихий обидалар ва уларга таъсир қиладиган кучларни аниқлаш. Ҳисоблаш усуллари. Ҳозирда мавжуд бўлган тарихий обидалар. Бўлиб ўтган зилзилалар тажрибаси шуни кўрсатадики, агар тўғри ҳисоблаб, тўғри лойиҳаланса ҳамда қурилиш қоидаларига тўлиқ амал қилган ҳолда барпо этилса, ғишт деворли бинолар ҳам сейсмик кучларга етарли даражада бардош бера олади. Барча юк кўтарувчи конструкциялар (бўйлама ва кўндаланг деворлар, ёпмалар) бир-бири билан мустаҳкам боғланган ҳолдагина бино зилзила кучларига бир бутун қазовий конструкция сиқатида қаршилик кўрсатади. Агарда бу боғланиш мавжуд бўлмаса ёки заиқ бўлса, бўйлама деворлар кўндаланг деворлардан ажралиб кетиши ва баъзи ҳолларда

қулаб тушиши мумкин. Девор ортидан ёпмалар ҳам тўлиқ ёки қисман босиб қолади. Антисейсмик чоралар қўлланмаган биноларда бундай ҳодисалар кўплаб учрайди. Бинолар зилзилаларда зарар кўрмаслиги учун синовдан ўтган махсус конструкциялардан қойдаланилади. Масалан, бинонинг периметри бўйлаб антисейсмик камарлар ишланади, ёпмалар бир-бирига ва деворларга пухта боғланади, девор бурчакларига, кесишув ерларига арматура ётқизилади ва ҳ.к. [17]. ўишт деворли биноларнинг сейсмик мустаҳкамлигини оширишга қаратилган асосий конструктив чоралар билан танишиб чиқамиз. Биноларнинг қазовий бикирлиги асосан ёпмаларнинг иши туқайли таъмин этилади. Ўпмалар горизонтал диақрагма ролини ўйнаб, сейсмик кучларни юк кўтарувчи конструкцияларга (деворларга) тақсимлайди. Бундай тақсимот, бинобарин бинонинг сейсмик мустаҳкамлиги, кўп жи- ҳатдан ёпманинг ўз текислигидаги бикирлигига боғлиқ. ҳозирги вақтда ғишт деворли бинолар қурилишида кўп бўшлиқли йигма темирбетон плита ёпмалари кенг тарқалган. 1-расмда йиғма темирбетон ёпмаларнинг горизонтал йўналишдаги бикирлигини оширишга қаратилган чоралар тасвирланган. Панелларнинг ўзаро силжишига йўл қўймаслик мақсадида шпонка ишланади; бунинг учун панелларнинг ён қисмида қолдирилган ўйиқ жой (паз) ларга цемент-қум қоришмаси қуйилади. Панеллар орасидаги чокларда ҳосил бўладиган қирқувчи кучларни ана шу шпонкалар ўзига қабул қилади. Бундан ташқари, бўйлама кучларни қабул қилиш учун панель текислигида яхлитликни таъминловчи темирбетон боғлама (обвязка) ишланади. Ўпма панеллари боглама билан арматура илмоқлари ёрдамида бириктирилади. Темирбетон богламалар бор ерда панеллар орасига боғлагич қўймаса ҳам бўлади. ўишт деворли биноларда бўйлама ва кўндаланг деворларнинг туташув ерлари нозик жой ҳисобланади. Икки йўналишдаги деворларни бир- биридан ажратишга интилувчи зўриқишлар шу ерларга тўпланади. Икки йўналишдаги деворларнинг богланишини кучайтириш мақсадида

туташув ерларидаги горизонтал чокларга сим тўр ётқизилади. Сим тўрларнинг узунлиги 1,5—2,0 м бўлиб, 7—8 балли сейсмик ҳудудларда девор баландлиги бўйлаб ҳар 70 см. да, 9 балли худудларда ҳар 50 см да жойлаштирилади (2-расм). Деворларнинг ўзаро бирикувини мустаҳкамлаш мақсадида сим тўрлардан ташқари темирбетондан ишланган антисейсмик камарлардан кенг қойдаланилади. Сейсмик ҳудудларда қуриладиган биноларда антисейсмик камарлар барча бўйлама ва кўндаланг (ички ва ташқи) деворлар бўйлаб

ўтказилиб, ҳар бир қаватнинг шипи баландлигида ётқизилади; девор ва ёпмалар билан чамбарчас боҚланиб, ягона ёпиқ система ташкил этади. Антисейсмик камарлар гишт деворли биноларнинг сейсмик мустаҳкамлигини оширишда гоят катта роль ўйнайди. Антисейсмик камар- лар биноларнинг ўзаро богланишини мустаҳкамлайди; деворларнинг ўз текислигидаги пишиқлигини оширади; ёпмаларнинг бикирлиги ва монолитлигининг ортишини таъминлайди. Камарларга узунасига бутун периметр бўйлаб арматура ётқизилади ва ҳар 25—40 см да диаметри 4—6 мм бўлган пўлат хомут боҚланади. Арматура сиқатида A-Қ синқли пўлат ишлатилиб, 7—8 балли сейсмик зоналарда уларнинг 13.16-расм. Бўйлама ва кўндаланг деворларнинг туташув ерлари: а – бурчаклар; б – кесишув ерлари. диаметри 10 мм дан, 9 балли зоналарда эса 12 мм дан кам бўлмаслиги лозим. Ўтқизиладиган бетоннинг синқи В 12,5 дан кам бўлмаслиги керак. Бурчакларда ва кесишув ерларида қўйилган сим тўр мустаҳкамликни таъминлай олмаса, қия стерженлар қўйиш тавсия этилади. Антисейсмик камарларнинг айрим деталлари 13.17-расмда тасвирланган. Камарларнинг кенглиги деворларнинг эни билан баравар олинади; агар деворнинг эни 50 см дан ортиқ бўлса, камарнинг эни деворникидан 10—15 см кичикроқ олиниши мумкин. Камарнинг баландлиги 15 см дан кам бўлмаслиги керак. Биноларнинг энг юқори қаватининг томи сатҳида ўрнатиладиган камарларнинг устида босиб турадиган юк бўлмаганлиги сабабли ер қимирлаганда камар ўрнидан силжиши мумкин. Бунинг олдини олиш учун деворнинг узунасига ҳар 50 см да камардан юқори ва пастга 25—30 см узунликда арматура чиқариб қолдирилади.

ланади, камарга бетон ётқизилганда, чуқурчага ҳам бетон тўлдирилади. Мўрилар ва вентиляцион каналлар ўтган ерларда камарлар қўшимча арматуралар ёрдамида кучайтирилади. Юқорида ғишт деворлар мўрт материаллардан ташкил топганлиги учун зилзила кучларига бўлган қаршилиги темирбетон конструкцияларига нисбатан кам эканлигини эслатиб ўтган эдик. Дарҳақиқат, ер қимирлаганда содир бўладиган кучланишларнинг ортиб кетиш ҳоллари, темирбетон конструкцияларида гишт деворларга нисбатан камроқ хавқ солади. Ана шунга асосланиб, мутахассислар гишт деворларни тиклашда девор орасига вертикал йўналишда темирбетон элементлар — ўзаклар (сердечник) қўшиб, комплекс конструкция ҳосил қилишни мақсадга мувоқиқ деб ҳисоблайдилар. Темирбетон ўзак Қишт деворларнинг юк кўтариш қобилиятини сезиларли даражада оширади. Ўзакларнинг девор билан ҳамкорликда ишлашини таъминлаш учун ўзакдан девор орасига тахминан 50 см узунликда арматура

ўтказилади, ўзакнинг ўзи эса антисейсмик камар билан қўшиб бетонланади. Вертикал темирбетон ўзакларнинг кўндаланг кесими ва арматуралари деворга таъсир этадиган кучнинг миқдорига боглиқ равишда ҳисоб натижаларига қараб белгиланади. Қадимий гиштин биноларнинг зилзилабардошлиги. Асрлар оша бизнинг давримизгача етиб келган архитектура ёдгорликлари қадимги бинокор ва меъморларнинг юксак ақл-заковати, билимдонлигидан далолат беради. Қадимда яшаб ижод этган бинокор усталар қақатгина бой тажрибага асосланиб қолмай, меъморчиликнинг ўша даврларда мавжуд бўлган назарий Қояларига ҳам суяниб иш тутганлар. Қадимий меъморий обидалар бунёд этилишдан илгари уларнинг лойиҳаси чизилган ва бу лойиҳа кўзга кўринган уста ва меъморларнинг муҳокамасидан ўтган. Доим хавқ солиб келган зилзила даҳшати ўрта Осиё меъморлари диққатэътиборидан четда қолмаган, албатта. Шу кунларгача сақланиб қолган тарихий обидалар қикримизнинг далилидир. Марказий Осиёда бунёд этилган кўпгина меъморий ёдгорликларни таҳлил қилиш натижаси, қадимги меъморлар зилзила кучларининг иншоотларга таъсир этиш қонуниятини яхши билганлар, деган хулосага олиб келади. Ўша давр бинокор усталари зич ёки бўш тупроқда тикланган бинонинг зилзила жараёнидаги ҳолатини тўла тасаввур эта олганлар. Бу эса меъморларга турлитуман бинолар ва ишоотларнинг сейсмик мустаҳкамлигини таъминловчи антисейсмик чора-тадбирлар ишлаб чиқиш имконини берган. Яъни бино қуришда қўлланилган гиштларнинг ўлчамлари ҳам иншоотдаги кучланишларни кесим бўйича текис тарқалишини таъминлаган, чунки Қиштларнинг ўлчамлари квадрат шаклда бўлган. Бобокалон меъморларимиз эластик қурилиш материаллари ва конструкциялари иншоотларнинг сейсмик мустаҳкамлигини таъминловчи энг яхши чора деб ҳисоблаганлар. Бу эса, ўз навбатида, қурилиш қоришмаси сиқатида ганч ва лойдан қойдаланишга, пойдеворларнинг махсус

конструкцияларини ишлаб чиқишга ҳамда деворларнинг цоколь қисмида қамиш тасмалар қўлланишга олиб келган. Пишиқ гишт теришда соз тупроқдан тайёрланган лой ҳамда ганч (маҳаллий алебастр, гипснинг бир тури) қоришмаси қўлланилган. Ганч қоришмаси тез қотувчан бўлганлиги сабабли уни қурилишнинг ўзида оз-оздан (10—12 кг дан) тайёрланган. ўишт териш ишларида ганч ҳеч қачон соқ ҳолда ишлатилмаган; унга 1:1 ёки 1:3 нисбатда соз тупроқ ёки қум қўшиб ишлатилган. Усталар йирик ганчдан тайёрланган қоришманинг мустаҳкамлиги майда ганчга нисбатан юқори бўлади, деб ҳисоблаганлар. Шунинг учун ҳам Қишт теришда йирик донали ганчдан қойдаланишган. Йирик донали ганч секин қотади. Қотиш жараёнининг секин кечиши мустаҳкамликнинг аста-секин ортиб боришини таъминлайди. Чунки қоришма таркибидаги намликни шимиб олган ганчнинг йирик донаси вақт ўтиши билан шу намликнинг бир қисмини маълум миқдорда чиқариб туради, бу эса қотиш жараёнининг бир текис ўтишини аъминлайди. Қадимий усталарнинг қикрича, ганч ўзининг тўлиқ мустаҳкамлигига бир йил мобайнида эришишини олдиндан билганлар. Баъзан ганч қоришмасига соғ тупроқ ва тоза қумдан ташқари ғишт кукуни, кул ва ўтин-кўмир талқони қўшилган. Қадимги меъморлар эластик ва қайишқоқ қоришмалар ғишт конструкцияларни зилзила таъсиридан асровчи энг яхши чора деб билиб, девор чокларида унинг қалинлигини каттароқ (деярли ғишт қалинлигида) олишга ҳаракат қилганлар. Одатда, бинонинг пастки қисмида қоришма қалинроқ (5 см атроқида) олиниб, девор кўтарилган сари, қоришма қалинлиги ҳам секин-аста юпқалашиб борган; иккинчи қават баландлигида қоришма чокларининг қалинлиги 10—12 мм ни ташкил этган. Шунинг учун ҳам Марказий Осиёнинг монументал биноларида ганч қоришмасининг ҳажми деворлар ҳажмининг деярли 30 қоизини ташкил этган.

Тоза сог тупроқдан яхшилаб пишитиб, етилтириб тайёрланган лойнинг ўта пластик хоссаси меъморларнинг диққат-эътиборидан четда қолмади. X— XVҚҚ асрларда бунёд этилган монументал Қиштин бинолaрнинг деярли ҳаммасида пойдевор остига маълум қалинликда соқ лой қатлами — ёстиқ тўшалган. Қадимий биноларда икки хил пойдевор қўлланилган: 1) эни цоколь энига тенг ва ўзгармас бўлган пойдеворлар, 2) эни пастга томон кенгайиб борадиган пойдеворлар. Пойдеворларнинг туби ёйсимон қабариқ шаклда ишланган. Қабариқлик пойдеворнинг лойдан тайёрланган ёстиққа осонроқ жойлашувига имкон бериб, иншоотнинг бир текис чўкишини таъминлаган. Пойдевор баландлиги ер сиртига етганда, пойдевор билан цоколь орасига кучсиз лой қоришмасида ёки тоза тупроқнинг ўзида бинонинг бутун (ички ва ташқи деворлари) периметри бўйлаб, бир қатор гишт терилган. Бу ҳам қадимий меъморларнинг антисейсмик чораларидан бири ҳисобланган. Зилзила кучининг горизонтал ташкил этувчилари, яъни горизонтал турткилар пойдеворни бино остидан суриб чиқаришга интилади. Бинонинг пастки ва устки қисми билан богланмаган гишт қатлами эса пойдеворни цоколь остида қўзгалишига имкон беради. Натижада пойдеворда вужудга келган зўриқишлар бинонинг юқори қаватларига узатилмайди. Бу эса, ўз навбатида, биноларни зилзила таъсирига яхши бардош беришига олиб келади. Марказий Осиёнинг баъзи архитектура ёдгорликларида қўлланилган қамиш қатламларини юқоридаги Қоянинг мантиқий давоми дейиш мумкин. Қамиш қатлами биноларнинг цоколь қисмига ётқизилган. Цоколнинг ер сиртига чиққан қаторига аввал текис қилиб қоришма ёйилган. Қоришманинг устига 8—10 см қалинликда, девор сиртига тик йўналишда қамиш бостирилган. Қамишнинг узунлигини девор энига тенг қилиб, олдиндан қирқиб, тайёрлаб қўйилган. Қамиш қатлами устига яна қоришма ёйиб, унинг устига Қишт терилган.

ўиштнинг навбатдаги қаторлари одатдагича давом эттирилган. Баъзи биноларда қамиш қатлами икки қатор қилиб ётқизилган, бунда иккинчи қатлам цоколнинг юқори қисмига жойланган. Текширишларнинг кўрсатишича, вақт ўтиши билан қатлам ўтирган (чўккан), бироқ қамиш поялари синмаган ва пачоқланмаган. Қамиш ер сиртидан юқорида жойлашганлиги туқайли, унга ҳамма вақт ҳаво тегиб турган ва чиримаган. Баъзи биноларда вақт ўтиши билан тупроқ остида қолган қамишлар чириб, бинонинг мустаҳкамлигига путур етган. Буни назарда тутган қадимий меъморлар қамишга доимий равишда шабада тегиб туришини ўйлаганлар, ҳатто девор сувоқлари қамиш қатламига етганда узиб қўйилган, шу йўл билан қамиш ҳам ичкари, ҳам ташқари томондан ҳаво олиб турган. Маълумки, ер қимирлаганда зилзила манбаидан ҳар тарақга сейсмик тўлқинлар тарқалади. Тўлқинларнинг вертикал ташкил этувчилари иншоот пойдеворига пастдан юқорига қараб зарб билан урилади. Сейсмик тўлқин- ларнинг горизантал ташкил этувчилари эса бино пойдеворига горизонтал йўналишда урилиб, пойдеворни бино остидан суриб чиқаришга интилади. Бир бинони кўз олдимизга келтирайлик. Унинг лой қоришмасида пишиқ Қиштдан терилган пойдевори эластик лой қатламига ўрнатилган. Пойдевор билан цоколнинг туташув ерига қум билан тупроқ аралашмасидан юпқа қатлам (кучсиз қоришма қатлами) берилган. Ундан юқорироқда қамиш қатлами ётқизилган. Бинонинг Қиштин девори эластик ганч қоришмасида тикланган, дейлик. Сейсмик тўлқинларнинг вертикал ташкил этувчилари даставвал пойдевор остидаги эластик лой қатламига дуч келади. Бу ерда бир оз камайган тўлқин пойдеворга узатилади, пойдеворнинг пластик қоришмасида унинг кучи яна бир оз қирқилади. Цоколда жойлашган қамиш қатлами амортизатор вазиқасини ўтайди. Чунки қамиш қатлами ўзининг эластиклиги туқайли етиб келган турткини тўлалигича юқорига узатиш қобилиятига эга эмас. (Агар қамишнинг ўрнида оддий Қишт бўлганида, у ҳолда туртки кучи тўлалигича

юқорига узатилган бўлар эди.) Кучи анча қирқилган тўлқин гиштин девор бўйлаб юқорилайди; элас тик ганч қоришмасидан ўтиб борган тўлқин кучи кўтарилган сари сўниб боради. Сейсмик тўлқинлар горизонтал ташкил этувчиларининг шиддаткор таъсиридан биноларни яна ўша қамиш қатлами ҳамда цокол ва пойдевор орасига ётқизилган қумоқ тупроқ ёки ўта кучсиз лой ётқизиги асрайди. Тупроқ ётқизиги пойдеворни бинонинг остидан силжитишга йўл қўяди. Бу силжиш бино деворларига зарар етказмаган ҳолда сейсмик кучларнинг қувватини қирқади. Қамиш қатлами иккита бўлса, силжиш ва эгилиш кучланишлари янада кўпроқ сўнади. Девор таркибидаги ганч қоришмаси ўзининг эластик хоссаси туқайли қолган кучланишларнинг сўнишига олиб келади. Бино ва иншоотларнинг зилзилабардошлигини оши- риш мақсадида қадимий меъморлар юқорида кўриб ўтилган усуллардан ташқари яна қатор сейсмомустаҳкам конструкцияларни қўллаганлар. Уларнинг ичида энг диққатга сазоворларидан бири равоқлар шаклини чўққисимон қилиб олинишидир. Зилзила жараёнида чўққисимон равоқлар ярим айлана шаклли равоқларга нисбатан яхши сақланади. Равоқнинг айрим ерлари ёрилиб, шикастланган тақдирда ҳам равоқ шарнирли система сиқатида ишлайверади. Самарқанд шаҳри яқинида 1502 йилда Зарақшон дарёси устига Шайбонийхон томонидан қурдирилган сув айиргич-ўприкнинг битта равоги бизнинг давримизгача сақланиб қолган. Дастлаб кўприк 7 равоқдан иборат бўлган. Даврлар ўтиши билан сув айиргич-кўприк бузила бошлаган. Иншоотнинг бузилишига асосан сувнинг агрессив таъсири сабаб бўлган деб тахмин қилиш мумкин. Чунки кўприкни қуришда, асосан, пишиқ ғишт ишлатилган. Удаврларда цемент бўлмаган. Меъморлар бириктирувчи қоришма сиқатида ўсимлик кули, ганч ва оҳак каби материаллардан қойдаланганлар. Маълумки, бу материаллар агрессив муҳит таъсирига яхши бардош бера олмайди. Сувга тегиб турган равоқлар аста-секин емирилиб, бузилиб кет- ган. Сувдан четроқда — қирғоқда жойлашган равоқнинг шу кунларгача яхши сақланиб

қолганлиги, унинг сейсмомустаҳкам конструкция эканлигидан далолат беради. Марказий Осиё қадимий меъморларининг яратган сейсмик таъсирларга қарши чоралари ҳақида гап борар экан, улар бунёд этган биноларда алоҳида турувчи тош устунларнинг қўлланмаганлигини таъкидлаб ўтиш зарур. Тош устуннинг зилзила таъсирига бaрдошсиз эканлигини билган меъморлар бино қисмларида бу элементдан қойдаланмаганлар. Шундай қилиб, қадимги меъморлар пластик конструкциялардан қойдаланиш биноларни зилзила ҳалокатидан асраб қоладиган ягона восита деб ҳисоблаганлар. Бу дунёқараш узвий равишда авлоддан авлодга ўтиб келди. Асрлар оша бизнинг давримизгача етиб келган архитектура ёдгорликлари бобокалон меъморларимиз яратган услубларнинг тўгри ва яшовчан эканлигидан далолат бериб турибди.

Адабиётлар руйхати : 1. Асқаров Б.А., Низомов Ш.Р., Ерматов И.Т. Проектирование и расчет инженерных сооружений. Электронное учебное пособие, Т., 2003. 2. Вахненко П.Ф., Вахненко В.П. Железобетонные конструкций сельскохозяйственных зданий. Киев, Будивельник, 1982. 3. Бергер Р.И. и др. Инженерные конструкции. М., 1989. 4. Зурнаджи В.А., Николаев В.В. Механика грунтов, основания и фундаменты. М.,1987. 5. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. Т. ‖Ўзбекистон‖ 1995. 6. Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги Ўз кучқудратимизга, халқимизнинг ҳамжихатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ. Т. ―Ўзбекистон‖ 2004.

Похожие

Темирбетон конструкцияларини Марказий Осиё иқлим шароити таъсирига ҳисоблаш ва лойиҳалаш

Зилзилабардош биноконструкциялари

Биноларни сейсмик ва динамик кучлар таъсирига ҳисоблашнинг умумий қоидалари

Силослар ва уларни ҳисоблаш асослари

Бункерлар хисоблаш асослари