Музей ва кўргазма бинолари - Архтектура - Рефераты

Музей ва кўргазма бинолари

Загружено в:

05.05.2023

Скачано:

0

Размер:

404 KB

Музей ва кўргазма бинолари Режа: 1. Умумий ҳолатлар 2. Шаҳарсозлик ечими 3. Музейлар фаолиятининг асосий турлари 4. Ҳажмий-режали ечим 5. Бинонинг функционал блоклари ва уларни лойиҳалашга қўйилган талаблар 6. Конструктив ечим 7. Кўргазмалар

Умумий ҳолатлар Экспонатларни сақлаш ва ташриф буюрувчиларга хизмат кўрса тиш музейлар фаолиятининг асосини ташкил қилиб, хоналар тузилмаси, таркиби ва майдонини белгилаб беради. Музейларни лойиҳалашда иккита асосий технологик оқим – ташриф буюрувчилар маршрути ва экспонатлар ҳамда ходимлар ҳаракатланиши йўлларини – масимал ажратиш принципи амалга оширилиши лозим. Музей фаолияти йўналишини бинонинг мураккаб ҳажмий-режали тузилмаси белгилаб берди. Хоналарнинг ўзаро боғлиқлиги ташриф буюрувчилар ва музей ходимлари оқимларининг интенсивлиги ва мунтазамлиги билан тавсифланади ва қуйидаги асосий вариантларда берилиши мумкин: хоналар ва интенсив оқимлар ўртасидаги доимий боғлиқлик улар ўзаро яқин ва қулай, йўлларнинг бошқа оқимлар билан кесишишини истисно қилган ҳолда жойлашишини талаб қилади: бу, биринчи навбатда, вестибюльэкспозиция заллари гуруҳи ва экспозиция заллари гуруҳи ичидаги боғланишларга тааллуқлидир; - хоналарнинг интенсив оқимлар билан кам сонли боғликлар, бунда асосий мақсад бошқа интенсив оқимлар билан кесишишга йўл қўймасликдан иборат бўлиб, хоналарга қулай тарзда кириш-чиқиш имконятлари ҳам кўзда тутилади; - хоналар ва кам сонли ҳаракатланишлар ўртасидаги доимий боғлиқлик, бунда улар қулай ва яқин жойлашишини талаб қилинади; оқимларнинг кесишиши муҳим аҳамиятга эмас; бу каби боғланиш фондлар сақланадиган хона, фотолаборатория ва устахоналар, экспозиция заллари, дам олиш жойлари, маъмурият хоналари ўртасида бўлиши керак; - кам сонли ва эпизодик ҳаракатланишлар исталган хоналар гуруҳлари ўртасида юзага келиши мумкин, лекин улар асосий хоналарнинг ўзаро жойлашувига таъсир ўтказмайди.

Франкфурт шаҳридаги Бадиий ҳунармандчилик музейи, Германия, архитектор Р.Мейер, 1979-1984 Шаҳарсозлик ечими Музей бинолари учун жойлашувнинг шаҳарсозлик вазиятига боғлиқ равишда учта асосий турини ажратиш мумкин: - парк зонасида – орол кўринишидаги эркин жойлашув; - қурилган бинолар реконструкция қилинаётган зонадаги жойлашув; - шаҳарнинг маданий маркази таркибидаги жойлашув. Музей шаҳар ташқи муҳитидан максимал тарзда ажратилган бўлиб, яшил ўсимликлар билан ҳимояланган, ҳавони фильтрлаш ва тозалаш тизими билан жиҳозланган бўлиши лозим. Музей шаҳардаги иморатлар ўртасида жойлаштирилса, у ҳолда унинг участкаси аниқ ажратилиши зарур. Музей биноси орол кўринишида жойлаштирилганида, унинг чегараларини шартли

равишда кўрсатишга йўл қўйилади. Музей участкасига ёндош шаҳар ёки парк ҳудуди ҳам, гарчи, расман музейга тегишли бўлмасада, агар музейнинг ташқи қиёфасига мос тушса ва узвийяхлитликни ташкил этадиган бўлса, музейга тааллуқли бўлиши мумкин. Музей участкаси келгусида музей кенгайтирилиши учун имконият бериши лозим. Музей участкасининг майдони коллекциялар ўлчами ва турига боғлиқ тарзда белгиланади. Музей участкаси қуйидаги функционал зоналарга бўлинади: кириш, экспозиция, рекреация, хўжалик. Барча зоналар, айниқса, биринчи учта зона аниқ бўлинишга эга бўлмасликлари мумкин. Кириш зонаси . Музейга кириш зонаси “қизил линия” дан камида 15 метр масофада жойлашиб, баъзида очиқ жойдаги экспонатлар ўрнатилган ҳолда, психологик тайёргарлик зонасини ташкил қилиши лозим. Музейга яқинлашишда бу зонада психологик нуқтаи назардан ваэкспозиция билан танишиш учун диққат йўналишини ўзгартириш мақсадида ташриф буюрувчиларга зарур бўлган пауза яратилади. Кириш зонасини ободонлаштиришда кичик меъморий шакллар, ахборот ва реклама воситалари, айрим ҳолларда эса – йирик ва предметли экспонатлар ишлатилади. Кириш зонаси яқинида экскурсия автобуслари ва автомашиналар тураргоҳи ташкил қилинади. Кириш зонаси, бино жойлашуви ва унинг теварагига боғлиқ равишда, ҳашамдор ва тантанавор ёки, аксинча, оддийроқ қилиб ташкил қилиниши мумкин. Муайян шаҳарсозлик шароитларида жамоат маркази майдонининг бир қисми музейга кириш зонаси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Автомобиль тураргоҳлари 100 та ташриф буюрувчи учун 10-15 ўрин ҳисобидан ташкил қилинади. Экспозиция зонаси функционал ва композицион нуқтаи назардан энг муҳим аҳамиятга эга. Экспозиция музей участкасида бино яқинида жойлашиши ёки томошабинларни жалб қилиш мақсадида кўча билан боғланган бўлишиҳам мумкин. Бу зона рельефнинг табиий имкониятларива ободонлаштириш элементларидан фойдаланиб ташкил этилган хушманзарали режавий тузилмаси билан ажралиб туради. Экспозиция,

аксарият ҳолларда, бино яқинида, ички ҳовлилар ва биринчи қаватнинг қурилмалари бўлмаган қисми – галерея, ўтиш йўллари ва шу кабиларда жойлаштирилади. Экспозиция, музейнинг таъсир зонасига ён-атрофдаги майдонларни киритиш мақсадида, музей ёнига, томошабинлар йиғиладиган жойларга олиб чиқилган ҳолда, кўча ёки майдон билан боғланиши мумкин. Очиқ экспозиция учун ривожланган цоколли қаватлар қопламалари, махсус подиумлар ва майдончалар ажратилади. Баъзида, экспонатларни турли ракурслардан кўриш учун, экспозиция рельеф бўйича турли, жумладан чуқурлаштирилган сатҳларда ҳам жойлаштирилади. Экспонатлари чимли очиқ майдончаларда, дарахтлар гуруҳи ичида жойлаштирилган хушманзарали режавий тузилмалар кенг тарқалган. Бундай жойлаштиришда томошабинлар муайян манзарага эга йўналиш бўйича ҳаракатланадилар. Музейнинг функционал-режавий тузилмаси: 1 – вестибюль ва гардероб; 2 – ахборот-маълумотнома бўлими; 3 – экскурсовод хонаси; 4 – тиббий пункт; 5 – чекиш хонаси; 6 – ҳожатхона; 7 –

киосклар; 8 – дам олиш хонаси; 9 – буфет; 10 – болалар учун ўйин хонаси; 11 – лекция зали; 12 – оммавий тадбирлар зонаси; 13 – даврий кўргазмалар зонаси; 14 – аудитория; 15 – кутубхона; 16 – фойе; 17 – дирекция; 18 – мажлислар зали; 19 – илмий ходимлар кабинетлари; 20 – хизмат вестибюли; 21 – маиший хоналар; 22 – ходимлар емакхонаси, ёрдамчи хоналари билан; 23 – фото ва бошқа лабораториялар ва устахонлар; 24 – экспонатларни қабул қилиш, консервация қилиш, тайёрлаш; 25 – техник хоналар; 26 – сейф. Рекреация зонаси экспозицияларни кўргандан кейин дам олиш учун мўлжалланган бўлиб, кириш зонаси (агар у шаҳарда етарлича ажратилган бўлса) билан бирлаштирилиши, шунингдек очиқ экспозиция билан қўшилиб кетиши мумкин. Хўжалик зонаси музей учун зарур бўлган иссиқлик пункти, трансформатор подстанциясикаби муҳандислик хизматларини, шунингдек омборлар ва гаражларни жойлаштириш учун мўлжалланган. Таъкидлаш лозимки, замонавий тенденцияларга кўра, ривожланган хўжалик зонасини рад этиш кузатилмоқда: техник хоналар имкон қадар бинонинг ертўла ва цоколли қаватларига жойлаштирилаётганини кўриш мумкин. Хўжалик зонасини музей ва кўргазма экспонатларини қабул қилиш ва жўнатиш учун мўлжаллангантомондан жойлаштириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Музейлар фаолиятининг асосий турлари Музейлар фаолиятининг асосий турлари қуйидагилардан иборат: коллекцияларни жамлаш, шакллантириш ва сақлаш, илмий тадқиқот ишлари, маданий-маърифий фаолият. Коллекцияларни жамлаш, шакллантириш ва сақлаш. Музей функционал дастурни ўзига хос воситалар ёрдамида бажаради. Ашёвий ёдгорлик – йўналишлари бўйича турли бўлган музейлар фаолиятининг асоси ҳисобланади. Фондларни аниқлаш, ҳисобга олиш ва жамлаш музейнинг ихтисослашувига асосланган ҳолдабажарилади.

Экспонатлар аҳамиятига қараб музей фондлари асосий ва илмий-ёрдамчи фондларга бўлинади. Илмий-тадқиқот фаолияти бир нечта изчил кетма-кетликка эга фазалардан иборат. Биринчи босқич – материални аниқлаш ва уни тоифалаш, келгусида илмий нуқтаи назарда ишланиши ва маданий-маърифий мақсадларда фойдаланишиимкониятларини белгилаш, фондлар ва экспозицияга қабул қилинган материаллар ва экспонатларни жойлаштириш. Музей тўпламидаги материал ва экспонатларнинг илмий классификацияси каталоглар ва бошқа илмий-ёрдамчи ҳужжатларни тузишда акс эттирилади. Экспозиция ташкил этилиши ва илмий мақолаларни тайёрланиши музей материалларининг илмий ишланишидаги якуний фаза ҳисобланади. Илмий ишларни ўтказиш учун музей ходимлари ва фондларнинг мутахассислари учун фонд коллекцияларидаги барча материаллардан фойдаланиш имконияти таъминланиши зарур. Музей фаолияти асосини доимий экспозиция ташкил этади. Экспозиция, асосан, дастлабки илмий ишловдан ўтган асл экспонатлардан шаклланади. Экспозицияга бўлган асосий талаблар: - меъморий режали тузилиши ва илмий концепциянинг ягоналигини таъминлаш; - ташриф буюрувчилар учун қулай шароитлар: ҳаракатланишнинг пухта ўйланган жадвали, экспонатларни якка тартибда ва экскурсион гуруҳлар таркибида томоша қилиш имкониятлари, томошабинларларнинг турли тоифалари манфаатларини ҳисобга олиш; - намойиш этиладиган материални музейнинг тузилмаси ва тематикэкспозицион режасига мувофиқ ифодали тақдим этиш шакли; - экспонатлар сақланишини таъминлаш: ёритилишнинг, ҳарорат ва намликнинг зарур даражасига, коллекцияни қўриқлаш чораларига қатъий риоя қилиш. Музейнинг меъморий ҳажми экспозиция заллари ва очиқ экспозициядан ташкил топади. Хоналар таркибида ташриф буюрувчиларга музей

коллекциялари ва бино ҳақида ахборот-маълумотлар тақдим этиладиган кириш залини лойиҳалаштириш мақсадга мувофиқ. Кўргазмаларни ўтказиш билан боғлиқ фаолият музейнинг замонавий ҳаётда иштирок этишининг шаклларидан бири ҳисобланиб, кўргазмалар музейнинг ўз фонди ҳамда бошқа музейларнинг фонди ёрдамида ташкил қилинади. Бундай тадбирлар музейнинг экспозиция имкониятларини ошириб, ташриф буюрувчиларнинг янги тоифаларини жалб қилишга ёрдам беради. Кўргазма ўтказишнинг иккита асосий шаклидан фойдаланилади: музей ичида ва кўчма кўргазмалар – бунда махсус кўргазма заллари ва транспорт воситалари бўлиши талаб этилади. Кўргазма залларига қўйиладиган асосий талаблар: - вестибюлга яқинлик, бошқа хоналар орқали ўтмасдан, бемалол кириш имконияти; - фазовий ва бадиий ечимларнинг нейтраллиги; - осон ва тез трансформация (ўзгартириш) имконияти. Заллар қошида кўргазма ускуналарини ва инвентарь сақлаш учун хоналарни кўзда тутилиши, фонд сақланадиган хоналарда кўчма кўргазмалар учун махсус хоналарни (имкон қадар чиқиш эшигига яқин жойда) лойиҳалаштириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Маданий-маърифий ишлар сирасига кўргазмалар, экскурсияларни ташкил этиш, лекциялар, учрашувлар, конференциялар, кечалар, суҳбатларни ўтказиш, кинофильмларни намойиш қилиш, тўгараклар фаолиятини юритиш кабилар киради. Бу, ўз навбатида, музей тузилмасига кинолекцион зал, тўгараклар учун хоналар, шунингдек универсал майдонлар киритилишини шартлаб беради. Маданиятлараро мулоқот томонга умумий бурилиш рўй бераётган, музей бинолари эса универсал санъат марказларига айланиб бораётган ҳозирги шароитларда музейлар учунтаркибида бошқа функционал вазифалар учун мўлжалланган биноларга хос бўлган хоналарнинг бўлиши табиий ҳолдек

қабул қилинмоқда. Масалан, баъзи музейларда ўқув устахоналари, томоша заллари, медиатекалар лойиҳалаштирилаяпти. Коллекцияларни сақлаш экспозиция заллари ва музей фондларида экспонатларни сақлаш бўйича тадбирлардан иборат. Сақлаш экспонатларнинг турлари бўйича ташкил қилинади. Экспонатлар консервацияси ва реставрацияси ишнинг асосий қисми ҳисобланади. Музейнинг катталиги ва аҳамиятига боғлиқ тарзда битта реставриция устахонаси ёки устахоналар ва лаборатория комплекси кўзда тутилиши мумкин. Бир нечта музейларга тегишли фондлар марказлаштирилган шароитлар учун фондлар сақланадиган махсус омборлар, устахоналар ва лабораторияларнинг базавий марказини ташкил этиш мақсадга мувофиқдир Ҳажмий-режали ечим Музей бинолари 1-3 қаватли (одатда, 2 қаватли) қилиб лойиҳалаштирилиб, бунда горизонтал функционал зоналаш афзалроқ ҳисобланади. Вертикал функционал зоналаш қўлланилганида экспозиция, одатда, босқичли шаклда жойлаштирилади. Коммуникацияларга, яъни зинапоялар, пандуслар, йўлаклар ва галереяларга алоҳида эътибор берилади – улар ички ҳажмни шакллантиришда ва экспонатларни томоша қилишнинг давоми ёки дам олиш жойлари сифатида ҳаракатланиш тартибини белгилашда фаол қатнашиши лозим. Музейнинг юқорида қайд этилган фаолият турларини ва музей биносидаги барча функционал жараёнларни ташкил этишга қуйидаги асосий функционал блоклар мос келади: - музейга кириш зонасидаги хоналар гуруҳи; - экспозиция қисми; - кино ва лекция зали; - маъмурий, ишчи ва ёрдамчи хоналар, кутубхона; - лаборатория ва устахоналар; - фондлар сақланадиган хоналар; - техник хоналар.

Ушбу функционал блокларни вазифалари бўйича асосий, ёрдамчи ва хизмат кўрсатиш хоналарига ажратиш. Бажарадиган вазифалари бўйича хона тури Музейнинг функционал зоналари А – ташриф буюрувчилар зонаси Б – хизмат кўрсатиш зонаси Асосий Доимий экспозиция, муваққат кўргазмалар Фондлар сақланадиган хоналар Ёрдамчи Кино ва лекция зали, тўгарак хонаси, дам олиш зонаси, ахборот-маълумотнома Ходимлар учун ишчи хоналар, лабораториялар, устахоналар, кутубхона хоналари Хизмат кўрсатувчи Вестибюль, гардеробхона, буфет, киоск, чекиш хонаси, санитария бўлмалари Хизмат ветибюли, хўжалик омборлари, инвентарь сақланадиган хоналар, санитария блоклари, техник хоналар Хоналар ташриф буюрувчилар ёки музей ходимлари фойдаланишига қараб иккита асосий функционал зоналарга бўлинади: А – ташриф буюрувчилар зонаси (очиқ); Б – хизмат кўрсатиш зонаси (ёпиқ). Майдонлар хоналарнинг асосий гуруҳлари ўртасида музейнинг ихтисослашуви, унинг катталиги ва аҳамиятига боғлиқ равишдатақсимланади. Хоналарнинг ўзаро нисбатлари тахминан қуйидагича қабул қилинади: - экспозиция заллари – 45-55%; - фондлар сақланадиган хоналар – 20-25% - ёрдамчи ва хизмат кўрсатиш хоналари – 35%.

Бинонинг функционал блоклари ва уларни лойиҳалашга қўйилган талаблар Музейга кириш зонасидаги хоналар гуруҳи Вестибюль музейнинг меъморий тузилмаси бошланадиган муҳим коммуникацион узел ҳисобланиб, айнан шу ерда томоша маршрутлари бошланади ва якунланади. Ташриф буюрувчилар мана шу ерда музей тўғрисидаги биринчи таассуротларга эга бўладилар. Таъкидлаш лозимки, музей биноси ёки комплексининг кириш гуруҳи бир вақтнинг ўзида ҳам оммавий (режали экскурсиялар), ҳам якка тартибдаги ташрифлар учун хизмат кўрсатишга мўлжалланган бўлиши лозим. Шу сабабдан вестибюль функционал ва режавий жиҳатдан ўз таркибида қуйидагиларга эга бўлиши зарур: гардеробхона, экскурсия гуруҳлари ва якка тартибда ташриф буюрувчилар тўпланадиган жой, ахборот хизматлари кўрсатиладиган хона, дам олиш ва назорат хоналари, чипта сотиладиган кассалар, буфет ва кталог, китоб, эсдалик совғалари сотиладиган савдо шахобчалари, санитария блоклари. Вестибюлда навбатчи экскурсводлар учун алоҳида хонани назарда тутиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Вестибюлдан экспозиция заллари, кўргазма ва кино залларига, маъмурият хоналари ва тўгарак хоналарига қулай ўтиш йўллари ташкил этилиши лозим. Музейларда, одатда, ташриф буюрувчиларга мўлжалланган бош вестибюлдан ташқари ходимлар учун ҳам хизмат ветибюли лойиҳалаштирилади. Вестибюль гуруҳининг ўлчамлари музейнинг бир вақтнинг ўзида қанча ташриф буюрувчи сиғдира олишига (уларнинг максимал сонига) боғлиқ қабул қилинади. Одатда, бу кўрсаткич бир кундаги ташриф буюрувчиларнинг 1/5 қисмини ташкил қилади. Агар вестибюль бир вақтнинг ўзида фаолиятнинг бошқа турлари учун ҳам хизмат қилса, ундаги хоналар майдони ҳам катталаштирилиши лозим. Вестибюль ва гардероб майдони қуйидагича қабул қилинади, м 2 : битта ташриф буюрувчи учун гардероб майдони - 0,08 битта сумка ёки портфель сақлаш учун - 0,04 битта ташриф буюрувчи учун вестибюль майдони - 0,2-0,4

Гардероб , одатда, бинога киришнинг бош эшиги сатҳида, вестибюль ва заллар, коммуникация узеллари, зинапоялар, лифтлар (экспозиция кўп қаватли тузилмага эга бўлган ҳолатларда) ўртасидаги боғлиқликни бузмайдиган тарзда жойлаштирилади. Назорат хонаси вестибюлни иккита: назоратгача ва назоратдан кейингизоналарга ажратади. Назоратгача бўлган зонада гардероб, кассалар, ахборот хизматлари, киоск ёки дўконлари, чекиш хоналари ва санитария блоклари бўлган тақсимловчи гардероб, назоратдан кейинги зонада эса – музейнинг асосий хоналари: кўргазма ва экспозиция заллари, фондлар сақланадиган хоналар, лабораториялар ва устахоналарга кириш йўллари жойлаштирилади. Катта бўлмаган музейларда касса, киоск ва назорат бирлаштирилишлари мумкин. Вестибюлда, шунингдек, қўриқлаш постлари, жумладан ўт ўчириш постлари ҳам лоҳилаштирилади. Йирик музейларда тиббий пунктлар кўзда тутилади. Ташриф буюрувчилар ва музей ходимларига хизмат кўрсатишга мўлжалланган буфет бино вестибюли билан энг қисқа боғланишга ва юк тушириб олиш учун қулай майдончага эга бўлиши керак. Буфет хоналари таркибига овқатланиш зали (таом тарқатиш пештахтаси билан), ёрдамчи хона ва идиш-товоқ ювиш хонаси кириши лозим.

Музейларда ташриф буюрувчилар ҳаракатланиши жадваллари (А-И) (В.И.Ревякин бўйича) Музей биносининг экспозиция қисми Экспозиция заллари – бинонинг меъморий композицияси ва бадиий кўринишини шакллантирувчи музейнинг асосий хоналар мажмуаси ҳисобланади. Залларнинг меъморий-ҳажмий тузилмаси – уларнинг ўлчамлари, шакли, ўзаро ва бошқа хоналар билан боғланганлик тизими – экспозиция мақсади ва спецификаси билан белгиланади. Экспозиция заллари учун умумий талаблар В.И.Ревякин томонидан қуйидагича таърифланади:

- залларнинг фазовий-режали ва бадиий ечимлари экспозициялар тематик тузилишига мос бўлиши лозим; - бутун музей бўйлаб маршрутни ва танлаб туриб етакчи бўлимларни томоша қилиш имконияти; - экспозициялар тўлдирилиши ва янгиланиши муносабати билан заллар тузилмасига ўзгартишлар киритиш имконияти; - очиқ экспозиция билан боғлиқлик; - экспозиция заллари тузилмасига махсус дам олиш зоналари ва экспозицияларни тайёрлаш ва инвентарь сақлаш учун хоналарини киритиш. Экспозиция заллари фондлар сақланадиган хоналар ва устахоналар биланфункционал ва технологик жиҳатдан боғланган бўлишлари зарур. Агар улар бинонинг турли қаватларида жойлашган бўлсалар, у ҳолда экспонатларни кўчириш учун юк лифтлари ёки юк кўтаргичлар кўзда тутилиши лозим. Экспозициянинг иккинчи ва учинчи қаватларда, марказий кириш зали атрофида жойлаштирилиши музей бинолари учун энг кўп тарқалган композиция тури ҳисобланади. Экспозицияни учинчи қаватдан юқорида жойлаштирилиши доим ҳам мақсадга мувофиқ эмас (кўп қаватли комплекслар қурилишида аввалдан лойиҳада кўзда тутиладиган ҳолатлар бундан истисно). Бадиий музейларнинг заллари, табиий ёритилишини назарда тутган ҳолда, ёруғлик тушадиган деразалари шимол томонга қаратиб лойиҳаланади; бадиий графика экспонатларини намойиш қилиш шартларига кўра, улар учун махсус заллар ажратилиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Битта ташриф буюрувчи учун экспозиция майдони 3-4 м 2 ни ташкил қилади. Катта бўлмаган музейларда (экспозиция майдони 500 м 2 гача) экспозиция майдонларида учрашувлар, кинофильмлар намойиши, шунингдек муваққат кўргазмалар ўтказилишини назарда тутиш лозим. Залларни лойиҳалаштиришда дераза ва эшик ўринларини, қайта режалаштириш ва экспозицияларни ташкил қилишни мураккаблаштирувчи муқим конструктив таянчлар ва ораёпмалар сонини имкон қадар қисқартириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бу талабларга риоя қилиш учун бинонинг умумий схемасини,

қаватлилигини, пол ва шип сатҳларини, ҳажмлар ва майдонлар пластикасини танлаш, ёруғлик ва ранглар уйғунлиги ҳамда композицион ечимларга урғу бериш каби меъморий усул ва воситаларнинг барчасидан фойдаланиш лозим. Қатор жойлаштириладиган экспозиция залларининг баландлиги 4-5 метр, катта заллар баландлиги 6-8 метр, экспозиция қаторининг баландлиги эсаполдан 0,8-0,9 метр масофада 1,501,70 метрқилиб қабул қилинади. Экспозиция қаторининг узунлиги 20-50 метрдан ошмаслиги зарур. Экспозиция қаторидаги майдоннинг экспонатлар билан тўлдирилиши 50-60% га тенг қилиб қабул қилинади. Томошабин ва экспонат ўртасидаги масофа, одатда, экспонат баландлигининг икки баробарига тенг бўлади. Экспозицион ҳажмни томошабинлар қабул оладиган яхлитлиги 24 метр билан чекланади. Экспонатларни томоша қилиш маршрутининг мажбурий, эркин ёки уларнинг бирлаштирилган варианти қўлланилиши мумкин. Барча бўлимларга муайян кетма-кетликда кириш билан бажариладиган мажбурий варианти кўпроқ дидактик тусга эга экспозициялар учун хосдир. Бадиий музейларда бундай вариант камдан-кам қўлланилади. Экспонатларни томоша қилиш кетмакетлигини чапдан ўнгга, экспозиция кўп сатҳли қилиб тузилган ҳолларда эса – юқоридан пастга қилиб ташкил қилиш мақсадга мувофиқ. Экспонатларни кўриш маршрути ва ёритиш тизими композицион схемаларни тузишда асосий омиллар бўлиб хизмат қилиши мумкин. Экспозиция ташкил қилишнинг илмий, таркибий ва функционал-технологик масалаларини бирлаштириш учун коллекция тури ва унинг натурадаги индивидуал мужассамлигига мос бўлган музейнинг ягона бадиий концепциясини ишлаб чиқиш талаб этилади. Экспозицияни кўп қаватли бинонинг турли қаватларида жойлаштирилганида маршрутни юқоридан пастга қараб ташкил этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Заллар ичида экспозицияни кўриш чапдан ўнгга қилиб ташкил қилинади. Экпозицияни кўриш жадвалини тузишда марказий жойлар етакчи экспонатларни жойлаштириш учун ажратилиши лозим. Бундай экспонатлар ёритиш, ранг, фон каби бадиий безаш воситалари ёрдамида бошқа

экспонатлардан ажратилади. Полни йирик экспонатлар ва витриналар билан юкланиши 20-30%ни, бош ўтиш йўлининг кенглиги – 2-3 метрни, иккинчи даражали ўтиш йўлинининг кенглиги – 1,5-2,0 метрни ташкил қилади. Етакчи экспонатлар олдида 10-15 метрлик бўшлиқ қолдириш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Кўргазма заллари (муваққат кўргазмалар заллари) – замонавий музейнинг ажралмас қисми. Кўргазмада намойиш этиладиган экспозиция мавзуси чегараланиб, бу экспозициялар, асосан, ахборот тусига эга бўладилар. Шунинг учун ҳам, агар музейларнинг доимий экспозицияси 7-10 йилда бир марта ўзгартирилса, кўргазмалар экспозицияси ҳар 1-2 ойда ўзгариб туради. Экспозициянинг тез-тез ўзгартирилиши, унга нисбатан талабларнинг ўзгариб туриши кўргазма заллари экспозиция залларига қараганда мослашувчанроқ (универсал) бўлиши талаб қилади. Кўргазмалар зали турли конструкциялар ва ускуналар ўрнатилиши учун мослашган бўлиши лозим. Кўргазма зали имкон қадар вестибюлга яқин жойлашган ёки мустақил кириш йўлига эга бўлиши керак. Кўргазма заллари қошида экспозицияни ташкил қилишда ишлатиладиган ускуналарни сақлаш учун махсус хона, экспонатларни вақтинча сақлаш ва турли тайёргарлик ишлари учун алоҳида хоналар ажратилиши мақсадга мувофиқдир. Музейнинг ҳажмий тузилмаси унга таъсир кўрсатувчи кўпгина омиллар сабабли турлича бўлиши мумкин. Лекин, бу масалани ҳал қилишдаги энг замонавий ва мақбул ечим – мослашувчан режавий тузилмага ва тезкор ўзгартириш имониятларига эга универсал майдондан фойдаланишдир. Музей заллари ташқи муҳит учун очиқ бўлиб, табиат билан идеал боғланиши (галерея усули) ёки диққат-эътибор фақат экспозиция объектига қаратилишини таъминлаш мақсадида ташқи муҳитдан ажратилган бўлиши мумкин. Кино ва лекция зали Кино ва лекция зали таркибидаги хоналар блоки қуйидагилардан иборат: кино ва лекция зали, эстрада ва унинг қошидаги хона, киноаппаратлар хонаси, кинозал қошидаги фойе (у вестибюля билан бирлаштирилиши

мумкин). Экспозициянинг иш режимидан мустақил равишда фойдаланиш мақсадида кино ва лекциялар залини вестибюлга яқин қилиб жойлаштириш лозим. Кино ва лекциялар зали тематик кинофильмлар намойиши, семинарлар ва мактаб ўқувчилари ҳамда катта ёшдагилар учун конференциялар ўтказиш учун хизмат қилади. Залда, кинопроекция қурилмаларидан ташқари, экспонатларни намойиш қилиш учун кичикроқ саҳна, доска ва картиналар, кўргазмали қўлланмаларни осиш учун мослама, диапозитив ва видеофильмларни намойиш қилиш учун шароитлар яратилган бўлиши зарур. Маъмурий, ишчи, ёрдамчи хоналар, кутубхона Бу хоналар гуруҳи доимий экспозиция зонасидан алоҳида жойлаштирилиши ва алоҳида хизмат кириш эшиги ва вестибюлга эга бўлиши лозим. Тўгараклар ва студия хоналари турли машғулотларни ўтказиш учун мўлжалланган бўлиб, уларда турли гуруҳлар ишлаши учун тезкор ўзгартишларни бажариш имкониятлари кўзда тутилиши лозим. Музей тўгараклари ва студияларининг иши музей фондлари материаллари ва музей лабораториялари технологияларини ўрганишга асосланган. Бу ҳолат тўгарак хоналари айнан музей фондлари ва лабораториялари ёнида жойлашишини шартламайди, аксинча, бу хоналарда одамлар кўп йиғилиши, шу сабабдан шовқин даражаси ортгани сабабли, уларни имкон қадар алоҳида жойлаштириш лозим. Ишчи хоналар – бу музей маъмурияти ва ходимлар учун ажратилган кабинет ва хоналар бўлиб, улар, аксарият ҳолларда, бош ва хизмат кириш эшиклари ёнида жойлаштирилади. Илмий ходимларнинг ишчи хоналари бир жойда жамланиши ёки асосий иш олиб борилаётган бўлимлар ёнига жойлаштирилиши мумкин. Музейнинг илмий кутубхонасида нафақат жорий илмий адабиётлар, балки коллециялар таркибига кирувчи нодир нашрлар ҳам сақланади. Кутубхона, асосан, музей ходимларига хизмат кўрсатади. Илмий ишларни

юритиш учун кутубхона ёнида махсус хоналар ажратилади. Илмий ишлар учун мўлжалланган хоналар майдони битта илмий ходим учун 4,5 м 2 ва бўлим ёки сектор раҳбари учун 9 м 2 қилиб қабул қилинади. Кутубхона ўз фондларини музей спецификасига мувофиқ шакллантиради, музей ходимлари ва ташриф буюрувчиларга хизмат кўрсатади. Айтиш лозимки, замонавий музейлардаги илмий кутубхоналарнинг функциялари қуйидаги икки параметр: - ахборот сақлашнинг замонавий воситалари илмий кутубхонада компьютер заллари бўлишини, жумладан Интернет тармоғидан эркин фойдаланиш имкониятлари мавжудлиги; - илмий кутубхона ўзининг алоҳида қисмларида ташриф буюрувчилар фойдаланилишига ҳам мўлжалланганлигиҳисобига сезиларли даражада кенгайган. Лаборатория ва устахоналар Лабораториялар ва устахоналар музейнинг нормал фаолиятини таъминлаш учун мўлжалланган. Уларнинг таркиби экспозициянинг тури ва тусига боғлиқ равишда турлича бўлиши мумкин. Музейларда, одатда, реставрация устахонаси, модель ва макет устахоналари, таксидермика лабораторияси, дурадгорлик ва чилангарлик устахоналари, фотолаборатория мавжуд бўлиб, энг мураккаб ва масъулиятли ишлар фондлар сақланадиган хоналар билан қулай боғланган реставрация ишлари бўйича устахона- лабораторияда бажарилади. Бадиий устахона ёруғ ва кенг бўлиб, дерезалари шимол томонда бўлиши зарур. Бу устахона музейнинг ёпиқ зонасида жойлаштирилиб, экспозиция заллари, фотолаборатория, ва, айниқса, асосий устахона билан боғланган бўлиши керак. Асосий устахонада экспозицияларни ва фондлар сақланадиган хоналарни жиҳозлаш бўйича муқовалаш, дурадгорлик, чилангарлик, электртехник, бўёқчилик ва шу каби барча жорий ишлар бажарилади.

Конструктив ечим Янги конструкцияларни ривожланиши музейларнинг меъморий ечимлари тўғрисидаги тасаввурларни анча кенгайтириши асносида замонавий музейлар архитектурасида турли фазовий тузилмаларнинг мураккаб шакллари, худди анъанавий содда шакллар каби, муҳим ва аҳамиятли ўринга эга бўлмоқдалар. Музей биносининг конструктив ечими икки йўналишда, яъни фақат функционал эҳтиёжларни қондиришга йўналтирилган ва объектнинг меъморийкомпозицион ечимидаги муҳим элемент сифатидаталқин қилиниши мумкин. Биринчи ҳолатда конструктив ечим комплекснинг, биринчи навбатда, катта ўлчамли бўшлиқлар (атриумлар, экспозиция ва концерт заллари) қулай фаолият юритишини таъминлашга, шунингдек фондлар сақланадиган хоналар комплексининг ишончли ва мақсадга мувофиқ тарзда ташкил қилинишига қаратилади. Иншоот интерьерида эркин, бир-бири билан узвий кетма-кетликда алмашиниб борадиган бўшлиқларни ташкил қилиш учун каркасли схемадан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Бу, модернизмга хос бўлган ечим архитектурани минимал харажатлар билан ҳал қилиш имкониятини яратиш билан бирга бошқа ечимлардан (масалан, турли осма панеллардан, ўзига хос безакларни қўллаш ва ҳк.) фойдаланиш учун ҳам вариантларни тақдим этади. Фермалардан фойдаланиш аста-секин фазовий қопламаларни қўллаш билан алмаштирилади. Иккита улкан рамалар (бир қават учун) асосида бажарилган ораёпма қаватлараро бўшлиқни ёрдамчи хоналар ва омборхоналарни жойлаштириш учун хизмат қилади. Катта оралиқли фазовий конструкцияларнинг ишлатилиши таянчсиз бўшлиқларни ёпишда иш беради, бунда улар бинога ҳам интерьер, ҳам ташқи қиёфа нуқтаи назарида ўзига хос ифодалилик ва маъно берадилар. ХХ асрда фазовий қопламаларнинг барча турларидан фойдаланилган: бир томонлама ва икки томонлама эгриликка эга қобиқлар (гипарлар кўринишидаги), қубба ва гумбазларнинг барча турлари, бурма ва қат-қат қопламалар, пневматик ва ҳаво кўтарувчи қобиқлар, шунингдек мураккаб йиғма конструкциялар.

Бугунги кундаги амалиётда томоша заллари бўшлиқларини ёпиш мақсадида фазовий шакллар кўп қўлланилади. Кўргазмалар Кўргазмалар коммуникатив алоқалар, тажриба алмашиш учун хизмат қиладилар. Кўргазмаларнинг асосий вазифаси ва ўзига хослиги у ёки бу соҳада эришилган янги ютуқ ва натижаларни аниқлаш ва намойиш қилишдан иборатдир. Режалаштириш тузилмаси бўйича кўргазма экспозицияси тузилишининг қуйидаги турларини ажратиш мумкин: - мунтазам ўқ бўйича; - радиал-ҳалқасимон; - эркин-манзарали. Кўргазма павильонларининг ўлчами, одатда, катта бўлмайди, экспонатлар сақланадиган хоналар майдони намойиш этилаётган материал хусусиятларига боғлиқ тарзда белгиланади. Кўргазмалар экспозициянинг доимий ўзгариб туриши билан музейлардан фарқланади. Кўргазма экспозициясини кўришга бўлган талаблар музейнинг экспозиция ва кўргазма залларига қўйилган талаблар каби белгиланган. Кўргазмалардаги хўжалик хоналари блоки музейлардагига қараганда кўпроқ ривожланган, бу блок таркибига экспозиция монтажини бажариш учун йирик устахоналар (масалан: дурадгорлик, чилангарлик) киради. Фазовий тузилмаси бўйича кўргазма залларининг қуйидаги турларини ажратиш мумкин: - марказлашган бинолар, улар режанинг ихчамлиги ва функционал жиҳатдан эркин универсал бўшлиққа эга бўлгани билан ажралиб турадилар; - марказлашмаган бинолар, улар кўргазманинг мавзу бўйича бўлимларга табақаловчиалоҳида блоклардан иборат бўлади. Кўргазмаларнинг ҳажмий-режали ечими кўргазма тематикаси ўзгаришига қараб павильон ва экспозициялар тезкор ўзгартирилишини, барча

павильонлар, жумладан алоҳида танланган павильонлар майдони янги ёки алмаштирилаётган экспонатлар ўлчамига боғлиқ равишда ўзгартирилишини таъминлаши лозим. Кўргазмаларда, одатда, ташриф буюрувчиларнинг қарама-қарши оқимлари тўқнашишини истисно қилувчи ҳаракатланиш жадвали жорий этилади. Павильон баландлиги белгиланмайди, хизмат кўрсатувчи хоналар баландлиги – 3,3 метргача бўлиши мумкин. Кўргазма бирон йўналишдаги ютуқ ва натижаларни намойиш этиш воситаси сифатида турли соҳага оид янгиликларни тақдим этади. Павильон ҳам кўргазма экспонати сифатида талқин этилиши мумкин – бунда кўргазманинг ички ва ташқи қиёфаси ечимини ягона меъморий асар яратишга ўхшатса бўлади. Ивата шаҳридаги Маданият маркази, Япония, архитектор К.Курокава, 1999

Адабиётлар: 1. Убайдуллаев Х.М., Инагамова М.М. Турар-жой ва жамоат биноларини лойиҳалашнинг типологик асослари: Дарслик. - Т.: Voris- nashriyot, 2005. 2. Абдужаббарова М.Т. Турар-жой биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2018. 3. Қодирова С.А. Жамоат биноларини лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. – Т.: ТАҚИ, 2015. 4. Иногомов Б.И. Замонавий бино ва иншоотларни лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2010. 5. Убайдуллаев Х.М., Хидоятов Т.А, Абдурахманов Й.И, Коробовцев Г.И., Мансуров Я.М. Архитектуравий лойиҳалаш: Ўқув қўлланма. - Т.: ТАҚИ, 2012. 6. Убайдуллаев Х.М., Махмудов В.М. “Методика архитектурного проектирования” Тошкент, ТАҚИ, 2010 й., ўқув қўлланма. 7. Хидоятов Т.А., Кадирова С.А., Магомедова Ф.Х. “Архитектура общеобразовательных школ Узбекистана”. Ташкент 2005 г. 8. Қодирова Т.Ф. Ўзбекистоннинг истиқлол йиллари меъморчилиги: Ўқув қўлланма., ЎАЖБНТ маркази, 2004 й.

Похожие

Жамоат бинолари ва иншоотлари

Банк бинолари ва комплекслари

Меҳмонхона бинолари

Мактаб бинолари

Турар жой бинолари