Меъморий элементлар ва иншоотлар композицияси - Архтектура - Рефераты

Меъморий элементлар ва иншоотлар композицияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Меъморий элементлар ва иншоотлар композицияси. Режа: 1. Дарахт ва буталарнинг бош биологик, экологик ва декоратив ҳусуситяларига кўра тавсифи. 2. Ўлчамлари 3. Ёғоч ўсимликларнинг ташқи муҳит 4. Омилларига муносабати.

Кўкаламзорлаштиришда жонли ўсимликлардан ташқари меъморий элементлар (кичик меъморий шакллар) ва иншоотлардан ҳам фойдаланилади. Улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) декоратив меъморий элементлар – фавворалар, ҳайкаллар, вазалар, перголлар ва трельяжлар; 2) ғоявий - сиёсий мазмундаги меъморий элементлар- монументал ёдгорликлар, бюстлар; 3) маданий - маиший ва утилатор мазмунидаги элементлар – кўргазма павильонлари, ёзги театрлар ва кинозаллар очиқ эстрадалар, қироатхоналар, буфетлар, урналар, ёзувли жадваллар, акамейкалар; 4) тинч дам олиш учун – айвончалар, кўриш майдончалари, павильонлар; 5) фаол дам олиш учун – болалар майдончалари, бадан тарбия майдончалари, рақс майдонлари, аттракционлар; Дарахт ва буталарнинг бош биологик, экологик ва декоратив ҳусуситяларига кўра тавсифи. Боғ-парк композициясининг асосий материали дарахт, ёрдамчи материали – буталар, ярим буталар ва майса ўсимликлари ҳисобланади. Зангори қурилишнинг фақат кичик оъектларида (унча ката бўлмаган ҳиёбонларда, ҳовлидаги боғларда), шунингдек, махсус боғларда, масалан алпинайрийларда, буталар ва майса ўсимликлари асосий материал сифатида фойдаланилади. Дарахт ўсимликлари гўзаллиги ва янгилиги, шакл ва бўёқларнинг хилма хиллиги билан инсонларнинг эътиборини ўзига тортади. Табиатнинг бу ажойиб асарлари доимо ўзгариб туради. Ўсимликлар организмларининг ривожига ташқи муҳит жуда катта таъсир кўрсатади. Ўсимликларнинг ташқи кўриниши, катталиги ва яшаш муддати шу ташқи муҳитга боғлиқ. Тарихий ривожланиш жарайонида ёғоч ўсимликлари турлиач экологик шароитларда яшашга мослашиб келди. Айрим жинслар қуруқ қумли

тупроқларда муваффақиятли ўсмоқда (қарағай, можжевельник, саксовул ва бошқалар), бошқаларига янада унумдор ва нам тупроқ керак (арча, терак, тол). Ўсимликларнинг иссиқликка, ҳаво намлигига бўлган талаблари ҳам турличадир. Шахсий ўсиш жарайонида ўсимилклар бир қатор босқичларни босиб ўтади – ювеналдан етуккача. Бу босқичларда айнан бита ўсимлик тепа қисмининг катталиги ва шакли, ўсиш тезлиги турличалиги ифодаланади. Вегетация мобайнида ўсимликларда ривожланишнинг мавсумий ритликаси кузатилади. Баҳорда ёғоч ўсимликларида барг ёзилади, гуллар пайдо бўлади. Ёзда улар йирик ёки майда , кўпинча яққол мевалар билан тўлиб тошади. Кўпинча баргнинг ранги ҳам ўзгаради. Кузда кўп хил тусга киради. Совуқ тушиши билан фаол ҳаёт цикли тугайди, барглар тўкила бошлайди ва ўсимликлар баҳоргача қишки уйқу ҳолатига ўтади. Ёғоч ўсимликларининг ҳаёт тарзи анна шундай. Бироқ бу, ҳаммага маълум бўлган ва оддий жарайонда шахсий хусусиятларнинг улкан хилма- хиллиги асос қилиб қўйилган, уларни зангори ўсимликларни лойиҳалашда, кўкаламзорлаштириш учун ўсимликларни танлашда ҳисобга олиш керак. Декоратив материалнинг хусусиятларидан ёғоч ўсимликларнинг ўлчамлари, ўсиш тезлиги ва узоқ яшаши ҳисобланади. Ўлчамлари Ўсимликларнинг ўлчамлари даставвал ҳар бир турга хос бўлган ирсий (наслдан –наслга ўтадиган) хусусиятларга боғлиқ. Масалан, гигант секвоянинг баландлиги 130 м гача етади, зверобойники эса – 0,5 м. Дарахт ва буталарнинг ўсиш баландлиги ва тепа қисмининг диаметрига кўра (етук ҳолатида) қуйидаги таснифи умум қабул қилинган ҳисобланади. Биринчи катталикдаги дарахтлар – ( баландлиги 20 м ва ундан ортиқ). Игна баргли: тиканли арча 20-30 м, оддий қарағай, қрим қарағайи 20-35 м, веймут кипариси 30-50м. Баргли секвоя 35 – 50м, ботқоқ кипариси 30-50м.

Баргли дарахтлар: эман, оқ тол, ўткир баргли клен, қора ольха, оқ тол, қора тол, шарқ платони, оддий ясен, америка ясени, лоал дарахти. Иккинчи катталикдаги дарахтлар - (10-20м) элдор қарағайи, виржиния можжевельниги. Баргли: оддий нок, дала клени, оқ тут, синувчан тол, катальпа, Ош каштани, оқ ясень ( гулли ), зангори ясен, пенсилвания ясени. Учинчи катталикдаги дарахтлар – (5-120 м) игна баргли: канада арчаси, узун баргли можжевельник, Банке қарағайи, баргли: оддий беҳи, татар клени, оддий рябина, Япония сафараси, оддий черемуха, мевали олма , турли хил бояриниклар, альбиция (ленкоран акацияси), канада бояриники. Баланд буталар (2,5 м). Доим кўм-кўк: оддий можевельник, микробиота, шарқ биотаси, баргли: сариқ акация, европа бересклети, қора бузина, қизил бузина, оддий калина, Гиннал клени, лешина, ингичка баргли лох, оддий сирень, қалин сумах (сирка дарахти). Ўртача катталикдаги буталар (1-2м). Игна баргли: тоғ қарағайи, биота. Б аргли: япон беҳиси, оддий барбарис, спирея, смородина, фарзиция, ҳидли сумах, корнус, дерен. Паст буталар (0,5-1м.). Игна баргли: қозоқ можжевельниги, магония (доимо кўм-кўк ўсимликлардан). Б аргли: ҳар хил дейция , дрок , паст миндаль (адир миндали ), япон спиреяси, япон беҳиси. Биринчи катталикдаги дарахтлар одатда юқори қисми кенг бўлади (диаметри 10м дан катта0, масалан, эман, клен, ясень. Иккинчи катталикдаги дарахтларда тепаси ўртача ўлчамда бўлади (диаметри 5-10м), учинчи катталикдаги дарахтларда тепаси тор бўлади (диаметри 2-5м). Лекин бу қоидадан истиеналар ҳам бор. Биринчи катталикдаги дарахтлар орасида тепа қисми ингичка пирамидасимон ёки устунсимон бўлган дарахтлар бор (устунсимон эман, пирамидасимон кипорик, устунсимон терак, пирамидасимон терак, уларнинг баландлиги 20-30 м бўлган ҳолда юқори қисмининг диаметри 2-3м). Айрим унчабаланд бўлмаган турларнинг тепа

қисми кенг шохланган бўлади (масалан, альбицияда етук дарахтларда баландлиги 10 м бўлса, тепа қисмининг диаметри 10-15 м га етади). Баланд буталар учун тепа қисмининг диаметри 3-5 м ва ундан ката, ўртача баландликдаги бутада 1-3 м, паст бўйли бутада – 0,5-1м. Ўсиш тезлиги Ўсиш тезкорлиги – ёғоч ўсимликларининг муҳим хусусиятидир. Тез ўсувчи дарахтлар ва буталар эртароқ декоратив ва санитария-гиигеник самара беради ва эртароқ ҳимоявий хоссаларни намоён этади. Тепа қисмларининг тез бир-бирига қўшилиши тупроққа ишлов беришини эртароқ тўхтатишига имкон бериб, экинларни яратишга кетадиган ҳаракатларни камайтиради. Ёғоч ўсимликларининг кўпайиши уч йўналишда кечади: баландлиги бўйича, тепа қисмининг кенглиги (диаметри0 бўйича ва йўғонлиги (поясининг диаметри) бўйича. Ҳиёбонларга ўтказиш учун дарахт танлашда баландлиги, пояси йўғонлигининг ортиши ва тепасининг кенгнлиги эътиборга олинади, якка дарахт ўтказиш учун эса – баландлик ва тепа қисмининг эни бўйича ўсиши. Турлиёғоч жинсларида ўсиш катталиги турличадир, лекин барча турларда умумий қонуният кузатилади: дарах ҳаётининг биринчи йилида йиллик ўсиш унча катта бўлмайди, кейин аста-секин ортиб боради, маълум ёшга етганда энг катта қийматга эришади, кейин аста-секин камаяди, қариганда тўхтайди. Дарахтларнинг кўпчилик турларида юқорига қараб энг кўп жадал ўсиш 10 дан 20-30 ёшгача кузатилади, дарахтда поя ва шохларнинг бир йиллик ўсиши унинг жадал ўсишининг объектив кўрсаткичи бўлади (муҳитнинг оптимал шароитида). Айнан бир турдаги дарахтда поя ва шохларнинг йиллик ўсиш катталиги муҳит шароити, иссиқлик миқдори, ёғингарчилик, суғориш ва ёруғлик, тупроқ тури ва қўлланилаётган агротехникага кучли боғлиқдир. Масалан, оддий қарағайда Россиянинг ўрта қисмида поясининг энг кўп ўсиши 25 ёшда эришилади, жануброқда 15 йилда, шимолга яқинлашганда 40

йил ва ундан кеч. Амалий мақсадлар учун ёғоч ўсимликларининг ўсиш тезлиги бўйича қуйидаги таснифини қабўли қилиш мумкин: Жуда тез ўсувчи – (новдасининг йиллик ўсиши 2м ва ундан ортиқни ташкил этади). – эвкалипт, қора терак , пирамидасимон терак, канада тераги, бальзам терак, осина, оқ поя, вавилона толи, айланий, оқ акация, гледипия, менбаргли клен, шакарли клен. Тез ўсувчи (новдаларнинг йиллик ўсиши 1м ва ундан ортиқ) – баргли: қора ёнғоқ, греция ёнғоғи, пенсильвания леени, альбиция, ажойиб кательпа, тут, маклюра, платон, лола дарахти, ғадир-будир вяз, майда баргли вяз, игна баргли қрим қайрағочи, элдар қайрағочи, веймут қарағайи, икки парракли гинкго. Ўртача ўсувчи (новданинг ўсиши 0,6 м ва ундан ортиқ) – баргли: силлиқ вяз, баргли вяз, қайрағоч, ўткир баргли клён, дола клёни, эман, оддий нок, йирик баргли липа; игнабаргли: Энгельмон арчаси, тиканли арча, виржения қора арчалари. Секин ўсувчи (новдаларнинг ўсиши 0,25 -0,3 м га етади)- баргли: майда баргли нок, Сибир олмаси, фисталика, барг ташловчи магномия; игнабаргли: шарқ биотаси, Ўрта Осиё қора арчалари. Санаб ўтилганлардан ташқари ўсимликларнинг карлик шакллари мавжуд бўлиб, улар жуда секин ўсувчи ёғоч жинслари тоифасига киради, бу гуруҳга самимий ва мевали тисс киради. Шуни назарда тутиш зарурки, ёш даврида секин ўсувчи жинслар анча етук ёшида ўсиш илгарироқ тўхтамайдиган тез ўсувчи жинслардан олиб кетишлари ҳам мумкин. Кўпчилик ёғоч ўсимликларида тепа қисмининг энига қараб ўсиш баландликка қараб ўсишдан орқада қолади, лекин баландликка ўсиш тўхтаганидан кейин ҳам давом этади. Ёғоч жинслари пояси йўғонлигининг энг тез ўсиши юқорига қараб ўсиши жадаллиги даври билан ё мос тушади, ёки кўпинча кечроқ бошланади ва узоқроқ давом этади.

Узоқ яшаши. Ёғоч жинсларининг яшаши давомийлиги боғ-парк қурилиши учун катта аҳамиятга эга. Ёғоч ўсимликларининг умри ҳар хил. Маълум бир қонуният кузатилади: тез ўсувчи дарахтлар секин ўсувчи дарахтларга қараганда, одатда камроқ яшайди. (бундан платан, оддий ясен, лола дарахти мустасно). Ташқи муҳитнинг узоқ таъсир этувчи омиллари таъсирида тегишли шакллар ва биологик хоссалар шаклланган бўлиб, улар ўсимликларга маълум шароитларда яшашларига имкон беради. Агар ташқи муҳит ўсимлик бу ўзгаришларга мослашадиган даражада ўзгарса, у яшашда давом этади, лекин бунда у ўзгаради, бу ўзгариш унинг организмининг ё фақат бир қисмига таъсир кўрсатади, ёки бутун организмга таъсир кўрсатади. Муҳитнинг кучли ўзгаришларига ўсимлик унга мослаша олмайди натижада организмнинг ҳаётий функцияларида жиддий ўзгаришлар юз беради, бу уни халок бўлишига олиб келади. Шунинг учун боғ-парк қурилиш учун декоратив материални танлашда унга фақат ташқи шаклини баҳолаш нуқтаи назаридан ёндошмай, балки, агар биз ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишининг оптимал шароитларида унга хос бўлган декоративлигини беришни истасак, у ҳолда унга ўсимликларнинг кўкаламзорлаштирилаётган жойнинг тупроқ об- ҳаво шароитларига қўядиган талабаларнинг бутун мажмуини ҳисобга олган ҳолда ёндашиши зарур. Ёғоч ўсимликларнинг ташқи муҳит омилларига муносабати. Ўсимликларнинг ҳар бир тури маълум бир табиий шароитларда юзага келган ва шаклланган. Улар турнинг ривожланиш жарайонида танлов омили ролини ўйнайди. Шунинг учун унинг ҳаётий цикли, ташқи ва ички тузилиш барча хусусиятларининг биринчи асоси ҳисобланади. Турнинг шаклланиш шартлари ирсият билан мустаҳкамланган биологик хосса бўлиб қолди.

Ўсимлик унинг биологик хусусиятларига жавоб берадиган муҳитдагина меъёрида ҳаёт кечириши мумкин. Бироқ табиатда ҳам, маданиятда ҳам ўсимликларнинг биологик талабларининг уларнинг яшаш шароитларига тўлиқ мослашиши жуда кам кузатилади. Табиатда ўсимликларнинг муҳитнинг ўзгарувчан шароитларига мослашиши жарайони жуда секин кечади. Бунда турнинг генетик асоси, унинг ўзгаришларига ва мутациялар ҳамда гибридланишлар йўли билан янги белгилар ва хоссаларнинг пайдо бўлишига қобилияти бош аҳамиятга эга. Ўсимлик интродукцияда тезроқ мослашади, чунки инсон кўчириш учун энг қулай шаклларни танлайди, ўзгарувчанликни рағбатлантирувчи тегишли етиштириш усулларини қўллайди ва танлаб олишини ўзига керакли томонга йўналтиради. Ўсимликларни муваффақиятли киритишда асосий нарса – уларнинг ҳаётини ўрганиш асосида уларнинг ўтказиладиган жойининг экологик шароитларининг интродуцентларининг биологик хусусиятларига янада тўлароқ мос келишидир. Ўсимликлар учун муҳитни маълумки экологик омиллар (сув, ёруғлик, тупроқ, температура, ҳаво), биотик омиллар (ҳайвонлар ва ўсимликларнинг таъсири) ва антропоген омиллар (одамнинг таъсири) яратади. Уларнинг ҳаммаси алоҳида эмас, балки бир-бирига боғлиқ мажмуа сифатида таъсир кўрсатади, лекин омиллардан бири мазкур ҳудудда ўсимликларнинг ҳаёти учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Ўзбекистон шароитида кўк қурилишга нисбатан қўлланилганда декоратив ёғоч жинсларини етиштиришга ва улардан аҳоли пунктларини кўкаламзорлаштиришда фойдаланишга таъсир этувчи муҳим экологик омиллар ҳаво ва тупроқнинг температураси, тупроқнинг сув ва озиқлаш режими, ёруғлик ва ҳаво таркиби ҳисобланади. Тупроқнинг озиқланиш ва сув режимини тегишли агротехник тадбирлар билан тартибга солиш мумкин. Ҳаво ва тупроқ температурасини деярли тартибга солиб бўлмайди.

Ҳаво температураси . Ўсимликдаги ҳаётий жарайонлар фақат маълум бир температура шароитларида юз бериши мумкин. Ўсимликларнинг турли хиллари ўз ривожи учун турли миқдорда иссиқликка эҳтиёж сезади ва температурани оптималдан ошириш ва пасайтириш томонига кучли оғишларга чидай олиш қобилиятига эга. У ёки бу ёғоч жинсини кўкаламзорлаштириш мақсадлари учун қўлланиш имкониятлари асосан бу жинс декоратив сифатларини йўқотмасдан кўтара олиши мумкин бўлган миинимал ва максимал температура катталиги билан аниқланади. Ёғоч ўсимликларининг температуранинг узоқ вақт пасайишига табиий (қор) ва сунъий қобиқсиз чидай олиш қобилиятига қараб, уларни қуйидаги бешта гурухга ажратиш мумкин: 1. қаттиқ совуққа чидамли ўсимликлар (35-50 0 с ва ундан совуққа чидайди) – қалин қайин, қарағай, оддий арча, Сибир арчаси, тоғ қарағайи, бамзомик терак, буталар – қизил бузина, Сибир дерени, сариқ акация ва бошқалар. 2. совуққа чидамли (25-35 0 с совуққа чидайди )- канада арчаси, энгелман арчаси, тиканли арча, оқ тол, берест вяз, қайрағоч, эман, ўткир баргли клен, Гинал клени, татарча клен, менбаргли клен, қумранг ёнғоқ, оддий черемуха, оддий ясен, буталар- бояришник, оддий камина, ругоза атиргули, оддий сирень, Венгрия сирени. 3. ўртача совуққа чидамли (15-25 0 с гача совуққа чидайди) – Қрим қарағайи, оқ акация, гледичия, оддий катальпа, ажойиб катальпа, отлар каштани, дала клёни, кумушсимон клен, ғарб каркаси, қора терак, қора ёнғоқ, сариқ қарағай, япон софораси, Берлин тераги, Канада тераги, оқ тут, шарқ платони; буталар – япон беҳиси, оддий бирючина, дейция, калина гарцовина, тор баргли лох, скумпия, сирень, чебушник, наъматак турларининг катта қисми.

4. совуққа чидамайдиган дарахтлар (10-15 0 с гача бўлган совуқларга узоқ бўлмаган муддатга чидай оладиган) – аризана кипориси, аризония кипориси тиқин қилинадиган эман; вавилон ивоси, доимо кўм-кўк кипарис, криптомерия, қулай лавр, магнолия, доимо кўк секвоя, эквалипт; буталар- глициния, гартензия, жасмин, зайтун, мегерстремия ва бошқалар. 5. иссиқсевар ўсимликлар (10 0 С дан паст) бўлмаган қисқа муддатли температура пасайишига чидаш берадиган ўсимликлар; уларга субтропик ёғоч жинсларининг катта қисми киради. Ўзбекистонда кўкаламзорлаштириш учун биринчи тўртта гуруҳдаги ўсимликлардан фойдаланиш мумкин. Ёзда 42 0 С гача етадиган юқори ҳаво температураси етук ўсимликлар учун ва айниқса уруғдан униб чиққан ўсимликлар учун жуда ҳавфлидир, улар кўпчилик турларда сиқилиб етиштирилади. Аччиқ каштан, йирик баргли липа, қайиннинг айрим турлари ёзги жазирамада барг ва игна барглари куяди. Ўсимликларнинг ҳаётида тупроқнинг илдизга озуқа берувчи қатламининг температура режими ката аҳамиятга эга бўлиб, у органик қолдиқларнинг чириши тезлигини, илдизларнинг ўсиши ва нафас олишини, ўсимликка сув ва минерал моддаларнинг келишини ва ҳ.о.ларни белгилайди. Замонавий индустриал ша ҳ арда тупроқнинг температура режими унинг табиий шароитларидаги режимидан тубдан фарқ қи лади. 15 см чуқурликда тупроқнинг температураси одатда ҳаво температурасига тенг бўлади. Бу ҳол ўрмонда хеч қачон кузатилмайди. Ҳаво температураси 36 0 С бўлганда асфальт қопламаси остида 20 см чуқурликдаги 48 0 С гача қизийди, аммо боғда шу вақтда дарахт поялари остида худди шу чуқурликда температура 26 0 С дан ошмайди. Ёз вақти кўчада экинларнинг чуқурчаларини бекитиб турадиган металл апнжаралар тупроқнинг температурасини анча оширади. Ўта қизиш тупроқ намлигини буғланишини кескин оширади ва ерни тез қуритиб юборади. Ортиқча иссиқлик намликнинг барглар орқали буғланишини

оширади ва илдиз тизими фаолиятини сусайтиради. Юқори температурада ва намлик етарли бўлмаганда илдиз тукларининг ўсиши қисқаради, уларнинг сўриш қобилияти сусаяди ва ўсимликларнинг умумий сув баланси ёмонлашади. Қишда қор қоплами бўлмаганда, асфальт остида тупроқ анча чуқур жойгача музлайди ва 20 см чуқурликда ташқи ҳаво температурасининг 57-70% тенг даражага пасаяди. Қаттиқ музланган тупроқда дарахтларнинг илдизи шикастланади. Кўчалар, майдонлар ва асфальт билан қопланган жойлардаги тупроқнинг ноқулай температура режими кўкаламзорлаштириш учун янада чидамли ёғоч жинсларни танлаб олишни талаб қилади. Шаҳар шароитида, тошли қурилишлар ва кўча ҳамда майдонларнинг асфальт қопламалари орасида юқори бўлганда транспирация ва нафас олиш интенсивлиги кескин кўчаяди, ўсимлик тўқималари сувсизланади, фотосинтезнинг интиенсивлиги тушади, органик модда сарфи аста секин унинг синтезидан орта боради. Ўсимлик сусаяди, касаллик ва зараркунандаларга осон чалинади, декоративлигини ва мустаҳкамлигини йўқотади, вақтидан илгари ҳалок бўлади. Ёғоч бута жинсдаги дарахтлар юқори температураларнинг таъсирига турлича қаршилик кўрсатади. Жанубда ўсадиган нурлар иссиқликка энг кўп чидайди: сафара, гледичия, оморфа, катальпа ва бошқалар. Шимолий ва ўрта кенгликда яшовчилар (қайин, липа, хлен, арча ва бошқ. ) исиқлика камроқ чидайди ва ҳаво муҳитидаги юқори температурага анча ёмонроқ чидайди. Баргларни ўта ортиқча қизишдан ҳимояловчи юқори транспирацияли турлар паст транспирацияли турларга нисбатан юқори температураларга яхшироқ чидайди. Ўсимликларнинг иссиқликка чидамлиги кўп жиҳатдан тупроқнинг намлиги билан боғлиқ. Тупроқнинг қуриб қолишига йўлқўймай, мунтазам равишда суғориб туриб ва ўсимликларни доимий равишда зарур миқдордаги намлик билан таъминлаб, дарахтлар ва буталарнинг иссиқликка чидамлилигини анча ошириши мумкин.

Қуруқ тупроқда дарахт ва буталарнинг иссиқликка чидамлилиги анча пастдир. Иссиқликка чидамлилик ўсимликларнинг морфологик хусусиятларига, шунингдек ёнига ва вегетация даврига боғлиқ. Ёш ўсимликларда ва вегетация бошланишида, дарахтлар ва буталар ёш барглар билан қопланган пайтда иссиқликка чидамлилик анча паст бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Горохов. В.А. Лунс Л.Б., Росторгув О. Инженерное благоустройства городских территорий. М. Сройиздат.1985. 2. Боговая И.О., Теодоронский В.С. «Озеленение населенних мест». М.»Агропромиздат». 1990. 3. Лунс Л.Б. «Городское зеленное строителство. М. 1996. 4. Консепция развиция градостроителства Узбекистана в условиях 5. формирования новых социално-экономических отношений. Т, ТАСИ 2008 6. www.edu.ru 7. www.som.pu.ru

Похожие

Меъморий ёдгорликлар ансамблини таъмирлаш

Таъмирланаётган меъморий ёдгорликни қайд қилиш ва ўлчовлар ўтказиш

Бино ва иншоотлар хакида умумий тушунча

Хоразм ва Mовароуннаҳрнинг меъморчилик кулолчилик мактаби

Кўкаламзорлаштиришда асосий композиция принциплари