Кўкаламзорлаштиришда асосий композиция принциплари - Архтектура - Рефераты

Кўкаламзорлаштиришда асосий композиция принциплари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107 KB

Кўкаламзорлаштиришда асосий композиция принциплари. Ва зангори экинларини безашнинг композицион турлари. Режа: 1. Режалаш кўринишлари 2. Колорит – ранг тўғрисидаги таълимот. 3. Композиция маркази. Пропорционаллик. Масштаблик. 4. Соя ва ёруғлик ўртасидаги нисбат, контрастлик. Гуллашнинг узлуксизлиги. 5. Ўрмон массивлари ва дарахтзорлар. 6. Ўтли гули ўсимликлар композицияси.

Композиция- маълум ғояни акс эттирувчи бадиий асарни яратиш учун турли хил элементлар ва буюмларни мазкур ҳудудда жойлаштириш санъатидир. Барча зангори ўсимликлар боғ-парк санъатининг асари бўлиши керак. Шу мақсадда ўсимликларнинг умумий тамойилларини (режалаш стили, колорит, персперктива, мутаносиблик ва масштаблилик, композиция маркази, соя ва ёруғлик нисбати, контрастлик, гуллашнинг узлуксизлиги), шунингдек, дарахтнинг, буталарнинг, гулларнинг, майсазорларнинг, меъморий элементлар ва иншоотларнинг композицион жойлашишини билиш зарур. Режалаш кўринишлари Паркларни ва бошқа зангори объектларни қуришда режалашнинг у кўриниши қабул қилинган: мунтазам, пейзажли (манзарали) ва аралаш. Мунтазам режалаш тўғри кенг кўчалар; худуни геометрик шаклдаги қисмларга бўлиш; дарахтларнинг симметрик ўтказилиши; майдончаларнинг, гулзорларнинг, сув ҳавзаларининг геометрик шакли; ҳиёбон ва қатор шаклида ўтказилган дарахтларнинг кўплиги; қирқилган дарахт ва буталарнинг бўлиши (1-2 расм). Мунтазам кўринишга мисол тариқасида Тошкентдаги М.Горкий номидаги болалар паркини келтириш мумкин. Режалашнинг Пейзажли манзарали кўриниши ҳудудни нотўғри шаклдаги қисмларга ажратиш; айрим қисмларининг носимметрик жойлашуви; дарахтлар, буталар, гулларни эркин гуруҳлаш; сув хавзаларининг нотўғри шаклда бўлиши; эгри-бугри йўлакчалари билан ажралиб туради. Ландшафт кўринишида режалашнинг намунаси Санк- Петербург яқинидаги Павловский паркининг режаси бўлади, унда жинсларнинг унча катта бўлмаган ассортиметидан фойдаланиб, ажойиб манзаралар яратилган. Паркда дарахтлар гурухи, ўрмон массивлари, катта яланглик, ўтлоқ, сув ҳавзаси ва парк иншоотлари бўлган якка-дукка дарахтлар (3-4-расм) биргаликда намоён бўлади.

Режалашнинг аралаш кўриниши бирга қўшиб олиб бориш. Режалашнинг аралаш кўринишига мисол тариқасида Тошкентдаги Пельмон номидаги (ҳозирги Боғи Эрам”) паркини келтириш мумкин. Паркининг марказий қисмида тўғри кенг ҳиёбонлар,гулзорлар геометрик шаклига келтирилган. Паркнинг четки қисмида, эгри йўлаклар, зинапоялар мавжуд бўлиб, қияликлар бўйича дарахтлар ва буталар эркин ҳолда экилган. Режа ечимини танлаш асосан табиий хусусиятлар б илан белгиланади. Текис жойларда кўпинча ландшафтли безашнинг мунтазам кўринишидан фойдаланилади, айрим ҳолларда аралаш кўринишдан фойдаланилади; паст- баланд ерларда – манзарали кўриниш, баъзан аралаш кўринишдан (айрим жойларда- мунтазам, қолган ерларда - манзарали) фойдаланилади. Нотўғри шаклдаги сув ҳавзаларининг қирғоқлари бўйлаб, эгри-букри йўлакларни қуриш, сув ҳавзаси тўғри шаклда бўлганда эса тўғри йўлакларни қуриш мақсадга мувофиқдир. Кўкаламзорлаштирилган ҳудудда объектни вужудга келтиришда иқтисодий жиҳатдан манзарали режалашни қўллаш мақсадга мувофиқдир, бунда олдиндан мавжуд бўлган ўсимликлар кўп жиҳатдан сақланиб қолиши мумкин. Кенг йўллар оммавий фойдаланиладиган объектларга олиб бориши, тинч дам олиш ҳудудларида эса йўллар эгри – бугри бўлиши мумкин. Спорт майдонлари текис жойларда жойлашиши, дам олиш павильонлари эса баланд-паст рельефли жойларда жойлаштирилиши керак. Шунингдек, объектнинг вазифасини ҳам ҳисобга олиш зарур. Келтирилган мисоллар кўпинча режалашнинг аралаш кўринишидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ эканини кўрсатади. Колорит – ранг тўғрисидаги таълимот. Дарахтлар, буталар ва гулларнинг, иншоотлар рангларининг биргаликда қўшилиши кўкаламзорлаштирилаётган ҳудудларнинг бадиий кўринишини яратиш учун катта аҳамиятга эга. Инсон кўзи фақат узунлиги 400 дан 700 микрометр (мкм) гача бўлган рангли тўлқинларни қабул қилади. Бунда узунлиги 400-430 мкм бўлган тўлқинлар бинафша ранг, 430-470 – кўк

ранг, 470-500- мовий ранг, 500-570- зангори, 570-590-сариқ, 590-630- тўқсариқ, 630-700-қизил ранг сифатида қабул қилинади. Бу нурларнинг йиғиндиси кундузги ёруғлик ҳиссини уйғотади. Узунлиги 400 мкм дан кичик нурлар ультрабинафша нурлар, 700 мкм дан узун нурлар инфрақизил нурлар бўлади. Ультрабинафша ва инфрақизил нурлар кўринмайди. Қуёш спектрининг 63 тусидан одатда олтита асосий ранг (рангли доира) ажратилади: қизил,сариқ,тўқ сариқ, кўк, зангори, бинафша. Асосий, қўшимча ва нейтрал ранглар фарқланади. Асосий ранглар бу- қизил, сариқ, кўк ранглар бўлиб, улар ажратилганда қолган барча рангларни беради, уларнинг ўзини аралаштириб ранглар ҳосил қилиб бўлмайди. Қўшимча ранглар булар- асосий рангларни аралаштириб ҳосил қилиш мумкин: кўк ранг сариқ билан қўшилганда зангори рангни, кўк қизил билан қўшилганда – бинафша рангни, қизил сариқ билан қўшилганда- тўқ сариқ рангни беради. Нейтрал рангларга оқ, кулранг ва қора ранглар киради. Инсон кўзида таъсир қилишига боғлиқ ҳолда ранглар аланга шуъласини элутувчи иссиқ (қизил, сариқ ва тўқ сариқ) ва муз, осмон бўлагини эсатувчи совуқ (кўк, зангори, бинафша) рангларга бўлинади. Иссиқ ранглар бу- фаол ранглар, одамга қўзғатувчи сифатида таъсир этувчи ранглар бўлиб, улар яқин масофада ҳам, узоқ масофада ҳам яхши қабул қилинади. Совуқ ранглар – пассив ранглар бўлиб, улар тинчлантирувчи таъсир этади ва яқин масофани яхши идрок қилади. Ранг бўйича маълум бир композицияларни яратишда (рангли варақдаги 1- жадвал) қуйидаги ранг бирикмалари фарқ қилади: а) контраст – ранг доираси бир-бирига қарши жойлашган , яъни қизил зангори билан, тўқ сариқ билан, сариқ билан бинафша; б) гармоник – ранг доирасида битта оралатиб жойлашган, яъни қизил сариқ билан, зангори кўк билан, сариқ кўк билан, кўк бинафша билан, кўк қизил билан, шунингдек бу рангларнинг жигарранг билан қўшилиши;

в) дисгармоник – ранг доирасида ёнма-ён жойлашган, яъни қизил тўқ сариқ билан, тўқ сариқ сариқ билан, сариқ зангори билан, зангори кўк билан, кўк бинафша билан, бинафша қизил билан. Бу бирикмалар чиройли эмас ва уларни соф ҳолда қўлланиш тавсия этилмайди, фақат нейтрал ранглар билан бирга қўлланиш тавсия этилади. г) фарқли- бир рангдаги турли хил тусларнинг қўшилиши. Буюмнинг катталиги, шаклининг ўзгариши чизиқли персперктива дейилади, рангнинг ўзгариши эса – ҳаволи персперктива дейилади. Чизиқли персперктивага қуйидагилар мисол бўлади: агар ҳиёбоннинг охири бошланишига қараганда тор бўлса, ёки охирига анча майда дарахтлар экилган бўлса, у ҳолда ҳиёбон узунроқ кўринади. Агар ҳиёбон охири томонга қараб кенгайиб борса, ёки охиригабошланғич қисмига қараганда йирикроқ дарахтлар ўтказилган бўлса, ҳиёбон қисқа бўлиб кўринади. Агар кўлнинг қарама-қарши томонидаги дарахтлар анча паст бўлса, у ҳолда кўл ката бўлиб кўринади, агар қарама- қарши томонида анча баланд дарахтлар ўсаётган бўлса, у ҳолда кўл кичикина бўлиб кўринади. Агар очиқ майдонга юқоридан қаралса, у кичикроқ бўлиб туюлади. Агар тепаликнинг кўринма баландлиги ортириш керак бўлса, у ҳолда тепаликка юқори қисми пиримидасимон шаклдаги дарахтлар ўтказилиб, уларнинг баландлиги юқоридан пастга қараб камайтириб борилади. Ҳар бир буюм унинг икки ёки уч баробар баландлигига тенг масофа яхши кўринади. Ҳаволи перспрективада мисоллар – катта масофа рангининг ўзгариши; сариқ зангорига яқин рангга, тўқ сариқнинг қорамтир- қизилга, қизилнинг бинафшага, кўкнинг кўкиш –кулрангга, зангорининг кўкиш – ҳаворангга ўзгариши. Қора ранг узоқдан анча оч кўринади, оқ ранг эса сарғиш ранг бўлиб кўринади. Композиция маркази. Пропорционаллик. Масштаблик.

Исталган кўкаламзорлаштирилган ҳудуд композиция марказига эга бўлиши керак. Фавворали ёки гулзорли майдон , сув сирти, фавворали ва гулзорли бошҳиёбон композицияси бўлиши мумкин. Масалан, Тошкентдаги Диснейланд боғи ва Ўзбекистон миллий боғнинг композиция маркази кўл ҳисобланади. Пропорционаллик ва масштаблилик асосий қисмларининг бутун билан бир-бири билан тўғри нисбатидир. Масалан, агар ҳиёбон кичкина бўлса, у тўсиқ билан ўраб олиниши керак, агар катта бўлса, тўсиқ янада баландроқ қилинади. Гуллашнинг катталиги у жойлашган майдонинг ўлчамига боғлиқ. Гуруҳ ўсимликлари баландлигига кўра танлаш улар орасида силлиқ ўтишларни таъминлаши керак. Соя ва ёруғлик ўртасидаги нисбат, контрастлик. Гуллашнинг узлуксизлиги. Соя ва ёруғлик ўртасидаги нисбат ёпиқ (қоронғилаштирилган) ва очиқ (ёруғ) фазаларнинг алмашиб кетиши билан юзага келади, бунда жанубда кўк дарахтларни яратишда кўпроқ ёпиқ зоналар, шимолда эса очиқ фазалар бўлиши керак. Ёпиқ фазаларни пассивлар, кўп қаторли ва гуруҳли ўтказишлар билан, берк ҳиёбонлар билан ифодаланган. Очиқ майдонлар – бу ўтлоқлар, сув ҳавзалари, гулзорлар. Фарқ қилувчи, мос келмаслик – ўз хоссалари билан фарқ қилувчи буюмлар ва ҳодисаларни таққослаш, масалан, паст-баланд, қороғулик – ёруғлик. Юқори қисми пирамидасимон ва эгилиб турган дарахтлар гуруҳи яхши кўринади, тўқ зангори ва оч зангори ёки кумуш ранг баргли дарахтлар; игнабарглилар баргли дарахтлар билан бирга; қоронғу ҳиёбонлар ва ёп – ёруғ майдонлар яхши кўрианди. Зангори дарахтларни экишда (масалан, боғда) гуллаш вақти бўйича бир- биридан фарқ қилувчи эрта баҳоргидан то кеч кузгигача бўлган дарахтларни танлаш керак. Ёғоч жинсларни фарқ қилинишига қараб гуллашда фарқнинг эстетик қиймати ортади.

Дарахт – бута ўсимликлар композицияси. Дарахт- бута ўсимликларнинг композицион шакллари ўз ичига: гуруҳларни, ўрмон массивлари ва дарахтларни , чизиқли экилган дарахтларин, ҳиёбонларни, жонли деворларни, безакдор кўк ўсимликлар, шох-шаббали ўсимликлар. Салитёрлар- бу якка дарахтлар ва буталардир. Якка кўчат сифатида декоратив сифатлари билан: ўсиш қуввати, пояси шакли, баргларнинг ранги, гуллари ва мевалари билан ажралиб турадиган ўсимликлар қўлланилади. Бунинг учун кўпинча эман қопламаси, шарқий платон, ленкорон анацияси, лола дарахти, шарсимон шаклдаги акация, йирик баргли липа, Вавилон иваси, қрим қарағайи, кўк арча, чибушник, оддий баргли бирючина ва бошқалар фойдаланилади. Солитёрлар очиқ жойда (ўтлоқда) экилади, бунда уни ўйноқ салитёри дейилади, ёки йўлакларнинг охирига экилади, улар персперктива солитёри дейилади. (5 расм.). Ўтлоқ манзарасида тепаси конуссимон шаклдаги ва шарсимон шаклда бўлган дарахтларни эккан афзалдир, сув бўйига вавилон толларини эккан яхшироқ. Солитёрларни ўтказиш катта дарахтлар билан ёки аввал гуруҳлаб, кейин битта дарахт ёки бутани қолдириб экиладиган стандарт кўчатларбилан амалга оширилади. Гуруҳ (4 жадвал) – ягона бутун деб қабул қилинадиган ўсимликлар тўплами бўлиб, уни дарҳол кўз билан кўриш мумкин. Катталигига кўра гуруҳлар кичик (2-3 та), ўртача (4-7та) ва катта (8-16 та) гуруҳларга бўлинади. Оддий гуруҳлар ҳам бир турдаги, ҳам турли хил дарахтлар ёки буталардан ташкил топади. Мураккаб гуруҳлар дарахтлар ва буталардан ташкил топади. Мураккаб гуруҳлар ва турли кўринишдаги гуруҳлар баландлиги ёки тепа қисмининг шаклига кўра фарқ қилувчи қилувчи ўсимликлардан танлаб олинади. Гуруҳлар тепаси зич жойлашган дарахтлардан (липа, дала ясени ва бошқалар.) ва (глидечия, сафара ва бошқ.) тузилган нозик гуруҳ бўлиши мумкин. Гуруҳдаги ўсимликларнинг тўғри

қўшилиши учун дарахт тепасининг шакли, шохлар шакли, барг ёзилиши, экологик ва декоратив муносабатда бир-бири билан мослашиши ҳисобга олинади. Турли кўринишдаги буталар, гуруҳларни тузишда бир вақтда гуллайдиган буталар ёки вегетацион даврнинг турли вақтларида гуллайдиган буталар ёки вегетацион даврнинг турли вақтларида гуллайдиган буталар танлаб олинади. Гуруҳдаги дарахтлар орасидаги масофа одатда 3-4 м ни ташкил этади. Бу масофани икки марта камайтириш мумкин (тез самара олиш учун), лекин кейинчалик сийраклантириш шарти билан. Гуруҳдаги буталар ораисдаги масофа уларнинг ўлчамига боғлиқ ҳолда 0,5-1,5 м бўлади. Аралаш дарахт - бута гуурҳида дарахтлар ва буталар орасида 1-3 м оралиқ қолдирилади. Ўрмон массивлари ва дарахтзорлар. Массивлар бир неча ўн гектар майдонни , дарахтзорлар эса 0,2 ва ундан ортиқ майдонни эгаллайди. Улар игнабаргли ва жинслардан ташкил топади. Таркибига кўра улар соф ва аралаш бўлиши, шаклига кўра оддий ва мураккаб бўлиши мумкин. Массивлар ва дарахтзорлар , дарахтлар, буталар ва дарахт- бута жинсларидан ташкил этилади. Ўсимликлар эгрилик радиуси ката бўлган (қаторлардаги ва қаторлар орасидаги масофа 4-5 м) параллел эгилувчи чизиқлар бўйича тўғри чизиқли қаторларга (1х1м, 4х4м, 3х5м ва ҳ.о.), шунингдек эркинравишда экилади. Ж инслар эркин ҳолда экилганда массивда уларнинг баландроқлари марказга, пастлари – чет қисмларга экилади. Чизиқли ўтказишлар қатор- қатор ва ҳиёбон шакллардагаларга бўлинади. Қатор-қатор экиш бир қаторли, икки қаторли, камроқ уч қаторли бўлиши мумкин. Қаторлар орасида дарахтлар шахмот таркибида ёки бир-

бирига қарши жойлаштирилади. Қатор қилиб экишда дарахтлар орасидаги масофа 9- жадвалда берилган. Қатор қилиб экишда дарахтлар орасидаги масофа, м 9-жадвал. Дарахтлар Бир қаторли Икки қаторли Сийраклаш - тириб Сийракла- масдан Қатор- ларда Қаторлар орасида Тепаси кенг, б аланд ўсувчи , тез ўс увчи 5,5- 6,0 3,5 - 4,0 7,5 – 8,0 4,0 - 4,5 Баланд, секин ўсувчи 4,4 – 5,0 3,0- 3,5 6,0 – 7,0 3,2 - 3,0 Ўрта бўйли, тез ўсувчи 4,5 - 5,0 3,0 – 3,5 6,0 – 7,0 3,2 – 3,5 Ўрта бўйли, секин ўсувчи 4,0 – 4,5 2,0 - 2,5 5,0 – 5,5 2,5 – 3,0 Бўйи паст (10м гача) 3,5 – 4,0 2,5 – 3,0 5,0 – 5,5 2,5 – 3,0 Тепаси тор, турли баландликдаги 3,0 – 4,0 - 4,0 – 5,0 2,2 – 3,0 Эслатма: Кўрсатилган ўлчамлардан кичиклари сояга чидамли навлар учун, катталари – ёруғликни яхши кўкрувчилар учун. Ҳиёбонлар – пиёдалар йўлакларининг иккала томонини ўраб турувчи дарахтлар. (6-7 расм.). Ҳиёбонлар очиқ (пирамидасимон ва шарсимон тепа қисмлари туташмайди) ва ёпиқ (тепа қисмлари туташиб кетган) бўлади. Берк ҳиёбонлар нозик (гледичия, акация ва бошқ.), ярим сояли (Греция ёнғоғи) ва сояли (эман, шарқ платони каштан) бўлиши мумкин. Узун ва кенг

ҳиёбонларга баланд тепа қисми кенг дарахтлар экилади. Тор ва қисқа ҳиёбонлар учун тепаси пирамидасимон шаклли паст бўйли дарахтлар ёки буталар ярайди. Жонли деворлар – дарахтлардан ёки баландлиги 2,5-4 м, эни 1-1,3 м баланд буталардан зич қилиб экилган жой. Бир қатор қилиб экилганда бир қатордаги масофа сояга чидамли дарахтлар учун 0,67 м ва 1 м. Икки қатор қилиб экишда қатордаги масофа 1-1,25 м, қаторлар оралиғи 0,5-0,6 м. Жонли деворларни қуриш учун игнали ва баргли дарахтлар қўлланилади, бунда тиканли ўсимликлар афзал кўрилади (гледичия, маклюра). Бир қатор қилиб экишда 10 м га 10-15 такўчат экилади, икки қаторли экишда 16-20 та кўчат экилади. Жонли тўсиқлар – қирқилгандан сўнг яхши ўсувчи ва қалин бўлиб ривожланувчи дарахтлар ва буталар ўтказиш (8 расм). Ўзбекистонда тўсиқлар учун оддий бирючина, қизил свидина, Писсерр олхўриси, оддий самишит, шарқ биотаси ва бошқалар кенг фойдаланилади. Шаклланиш усулига кўра жонли тўсиқлар эркин ўсувчи, шакл берилган (қирқилган) ва шпалер турларига бўлинади. Шаклланган тўсиқларнинг кўндаланг кесими шакли тўғри бурчакли (асосан сояга чидамли турлари), трапециясимон ва яримовал (асосан ёруғликни яхши кўрувчи турлари). Шпалерли жонли тўсиқлар учун махсус коркос қилинади, унга ўзаро тўқилган айрим экзимплярларнинг шохлари маҳкамланади. Жонли тўсиқлар бир қаторли, икки қаторли, камроқ уч қаторли қилиб экилади. Жонли тўсиқларнинг ўлчамлари жуда паст (бордюрлар), паст, ўртача ва баланд турларга бўлинади. Жонли тўсиқларнинг ўлчамлари баландлиги, қаторлар сони, шаклланиш усулига боғлиқ ҳолда 2-жадвалда келтирилган.

Жонли тўсиқлар турли баландликда жойлашган бир жинсли, камроқ икки жинсли кўчатлардан ташкил этилади. Ўтказиладиган материалнинг хусусиятларигабоғлиқ ҳолда улар юмшоқ (тикансиз) ва тиканли турларга бўлинади. Боскетлар - жонли тўсиқлар ёки жонли деворлар билан ажратилган геометрик шаклдаги берк майдон бўлиб, ичида фавворалар, гулзорлар жойлашади. Шунингдек, геометрик шаклдаги учуасткалар кўринишидаги шаклга келтирилган кўп қаторли зич дарахтларни (саккиз ёки ундан ортиқ қатор) ҳам боскет деб аталади. Жонли тўсиқларнинг конструктив ўлчовлари. 10-жадвал Тури Қатор - лар сони Ўлчамлари ,см Кўчатлар орасидаги масофа, см 10м даги кўчатл ар сони Баландл ик Кенг- Лик қаторда Каторла р сони Эркин ўсувчи Бордюрлар ( жуда паст жонли тўси қлар) Жонли тўсиқлар: Паст Ўртача баланд 1 2 3 1 2 1 2 1 70 гача 70гача 70гача 120 гача 120 гача 20 гача 20 гача 30 гача 50 гача 70 гача 90 гача 100 агча 140 гача 150 гача 200 гача 250 гача 20 (25 25 (23) 25 (33) 40 (50) 50 (67) 50 (67) 67 (80) 100 (125) - 20 (25) 20 (25) - 40 (50) - 50 (60) - 50 (40) 30 (50) 120 (30) 25 (20) 40 (30) 70 (15) 10 (0) Шаклга солинган (қ ир қ илган )

Бордюрлар Жонли тўси қ лар Паст Баланд ўртача 1 2 1 2 1 2 1 2 30-50 20-40 60-120 50-120 120-180 120-180 180-250 180-250 30-50 20-40 40-60 60-80 60-80 80-100 80-100 100-130 20(25) 25 (33) 25 (33) 40 (50) 40 (50) 50 (67) 50 (67) 67 (80) - 20 (25) - 25 (30) - 30 (40) - 40 (50) 30 (60) 120 (90) 40 (50) 50 (40) 25(20) 40 (30) 20 (15) 30 (25) Эслатма : Баландлиги ва кенглиги бўйича биринчи рақам – баландлик ва кенгликнинг бошланғич чегараси, иккинчи рақам – баландлик ва кенгликнинг энг ката чегараси. Қавс ичида кўрсатилган ўлчамлар ёруғликсевар турлардан фойдаланишда қабул қилиш тавсия этилади. Жимжимадор яшил ўсимликлар – мунтазам геометрик ёки стиллаштирилган фигуралар кўринишидаги сунъий солинган турлар. Чирмашадиган ўсимликлар – (1 жадвал) дарахтсимон,бутасимон ва майса ўсимликлар (лианалар). Улар бинолар, иншоотлар, балконлар, лоджияларни вертикал кўкаламзорлаштириш учун таянч керак бўлади. Читмаувчи ўсимликлар кўчатларининг қуйидаги турлари фарқ қилинади: деворий бино деворлари яқинида, балконларда ва лоджияларда; тана ёки – дарахт пояси ёнида, перголлар ва трельяжлар (9-расм), чирмашувчилар, айвончалар бўйлаб ва бошқа кичик меъморий шакллар бўйича жойлашади; осилиб турувчи чирмашувчилар; чирмашувчи ўсимликлардан чирмандалар. Ўтли гули ўсимликлар композицияси.

Гули безашнинг асосий турлари – клумбалар, роботкалар, Бордюрлар, миксбордерлар, гуруҳли ўтказишлар, гул массивлари, якка ўтказиладиган дарахтлар, партерлар, ташқи тепаликлар (альпинарийлар) ҳисобланади. Клумбалар – бу доира (10 расм), учбурчак, квадрат, тўғри тўртбурчак, ромб ва бошқалар кўринишидаги турли мунтазам геометрик шаклдаги гулзорлардир. Катталигига кўра улар катта ва кичик бўлиши мумкин. 2  3 м 2 дан 50 м 2 гача, кўпинча улар 10  15 м 2 бўлади. Клумбалар одатда ўртасига қараб кўтарилган қавариқ шаклда қилинади (баландлиги клумба диаметрининг 0,1 қисмидан ортиқ эмас). Клумбалар яшаш муддатига кўра бир йиллик ва кўп йиллик бўлади. Ўтказиладиган материалнинг турига кўра улар гули , декоратив - баргли ва гиламли , аралаш ( гулли – гиламли ). Ўтказиш характерига кўра клумбалар яхлит (айнан бир хил ўсимликлардан ва новдалардан) ва таркибли ( бир турдаги, лекин ҳар хил Навли ўсимликлардан, ёки турли хил ўсимликларда). Таркибли клумбаларда ўсимликлар фақат систематик муносабаитда фарқ қилмасдан, балки баландлиги, гуларнинг ва баргларнинг ранги бўйича ҳам фарқланади. Клумбалар одатда икки марта; баҳорда ва ёзда-кузда безатилади. Баҳорда кузда экилган икки ва кўп йилли пиёзлилардан фойдаланилади; ёзги-кузги давр учун – бир йиллик, кўп йиллик, очиқ тупровда қишловчи ва қишламайдиган, гиламсимон ўсимликлар. Қишловчи гиламсимон ўсимликлар клумбани баҳорги безаш учун ҳам яроқлидир. Клумбалар марказида елпиғичсимон пальмалар, аговаларни ўтказиш мумкин, улар қишда орежерияга кўчирилади. Гули ўсимликларни экишдан ташқари, клумбаларни безашда атиргул, майса ўтлардан фойдаланилади. Клумбанинг тўсиғи берсклет, самишит, бирючина ва бошқалардан; ғиштдан, табиий тошдан, бетондан бирюдер кўринишида ( эски 10-15 см) бўлиши мумкин. Рабаткалар - тўғри –тўртбурчакли чўзилган шаклдаги учуасткалар, унда бўйи энидан уч ва ундан ортиқ марта катта бўлади (1-жадвал). Рабатканинг эни 0,5 -3м, кўпинча 1-1,5 м бўлади. Сақланиш муддати, ўтказиладиган

материал тури, безитилиши, тўсилишига кўра работкалар ҳиёбоннинг ёнлари бўйлар, бино ёнига (бир томонлама бабка), ёки ҳиёбоннинг ўртасига (икки томонлама работкалар) жойлаштирилади. Бир томонлама работкалардан баланд ўсимликлар орқароқда, пастроқлари олдинроқда жойлаштирилади, икки томонлама работкаларларда эса баланд ўсимликлар работканинг ўртасини эгаллайди. Миксбордерлар – (аралаш работкалар) бир-бирига уланиб кетувчи ва асосан кўп йилликлардан тузилган, тўғри ва нотўғри шаклдаги тузилган кўринишдаги ўтказилган турли гуруғдаги ўсимликлар кенг полосалардир. Миксбордерда- гуллаш эрта-баҳордан кеч кузгача бўлиши керак. Бунга йилнинг турли даврларида гуллайдига ўсимликларни танлаб эиришилади. Гуруғлаб ўтказиш – эркин жойлашган (тўсиқсиз) ўтсимон ўсимликларнинг тўплами. Гуруҳлар тоза ва аралаш бўлиши мумкин ва асосан кўпйилликлардан ташкил топади. Гул массивлари- майсазорларда жойлашган, баланд бўйли ва ўртача бўйли гулловчи ва декоратив баргли ўсимликлардан иборат катта масофалар. Массивнинг майдони 100 дан 1000м 2 гача. Шакли турлича, нотўғри шаклда. Кўпинча гули массивни қуриш учун атиргуллар, гергинлар,ирислардан фойдаланилади. Массивларда бир ёки бир неча турдаги ва навдаги ўсим ликлар экилади . Агар массивга паст бўйли гулловчи ўсимликлар экилган бўлса, у гули гилам, атиргуллардан иборат бўлса, розорий – атиргуллар дейилади. Якка ўтказилган ўсимликлар (солитерлар) бир йиллик, кўп йиллик ўсимликлар бўлиб, улар юқори декоратив сифатларга эга. Улар бинога композицион киришни, йўлаклардаги бурилишларни бўртириб туради. Якка ўсимликларни танлашда уларнинг баландлиги, гуллар ва баргларнинг декоратив сифатлари ҳисобга олинади. Уларни кузатиладиган жойлардан ўсимликларнинг 2-3 карра баландлигига тенг масофада ўтказилади.

Портерлар – тўғри геометрик шаклдаги кўкаламзорлаштирилган участкалар бўлиб, уларни расмийлаштиришда асосан майсали ўсимликлар кўпчиликни ташкил этади. Майса устида гулли ўсимликлардан ташқари чиройли гулловчи буталар, айрим дарахтлар жойлаштирилади. Портер участка шаклида оддий ва йўлакчалар билан ажратилган мураккаб кўринишда бўлиши мумкин. Портер композициясига декоратив ба с сейнлар, фавворалар, ҳайкаллар, айвончалар киритилиши мумкин. Партерлар асосан текис участкаларда барпо этилади. Ажратилган рельефи кескин ифодаланган участкаларда улар бир-биридан қияликлар билан, терилувчи деворлар билан ажратилган трассалар кўринишида барпо қилинади. Тошли тепаликлар (альпинарийлар) рельеф ажратилган бўлганда ёки трассаларда ва зинапоялар бўйлаб, тошларни ўсимликлар билан бирга қўшиб барпо қилинади (11-расм). Тошлар, паст бўйли дарахтлар ва буталар гуллаб турувчи майсали ва декоратив – баргли ўсимликлар учун кўриниш вазифасини ўтайди. Кўпинча седум, юкки, тўшама флокс, папоротниклар, пиёзли ўсимликлар экилади. Майсазор композицияси. Майсазор – бошоқли, камроқ дуккакли ўтлардан иборат участкалар бўлиб, улар зич тупроқни ҳимояловчи қопламни ташкил этади. Уруғ сепиш, одерлаш, табиий ўтни яхшилаш ва бир қатор бошқа усуллар Билан барпо этилади.(қаранг 10 боб. Гулзор майсазорларни барпо эти шва уларга қараш.). Майсазорларнинг ўлчами 1м 2 дан бир неча гектаргача бўлади. Вазифасига боғлиқ ҳолда декоратив, спорт ўйинлари учун мўлжалланган ва махсус вазифани бажарувчи майсазорларга бўлинади. Бу майсазорларнинг барча гуруҳлари бир пайтда санитария- гигиеник вазифаларни ҳам бажаради. Декоратив майсазорлар кўккаламзорлаштиришнинг ёки алоҳида турини ёки дарахтлар, буталар , гуллар ўсувчи манзара вазифасини ўтайди. Спорт ўйинлари учун майсазорлар стадионларда, ипподромларда, ўйин майдонларида барпо этилади. Махсус вазифани бажарувчи майсазорлар

аэродромларда, тошйўл ва темир йўл четларида, гидротехник иншоотлар четларида барпо этилади. Жинсий таркибига кўра майсазорлар соф- бир хил турдаги ўтлардан иборат; аралаш- турли хилларидан иборат (аралаш ўт), гулловчи майса ўсимликлари билан бошоқли ва дуккакли ўтлараралашмасидан иборат бўлиши мумкин. Таркибига фақат бошоқли ёки дуккакли майсалар кирувчи майсазорлар зангори майсазорлар, аралаш ўтлар ва гулловчи ўсимликлар билан мавритонияли ёки рангбаранг майсазор дейилади. Майсазорлар амал қилиши вақтига қараб бир йиллик ва кўп йиллик бўлиши мумкин. Декоратив майсазорларда объектдаги ўрни ва парвариш қилиш сонига (қирқиш ёки майсаларни ўриш) кўра партерли, оддий ва дала, шунингдек мавритонияли ва тупроқни қопловчи майсазорларга бўлинади. Партерли газонлар зангори объектнинг марказий қисмига, одатда ҳайкаллар гуруҳи яқинида, жамоат биносига кириш яқинида барпо қилинади. Майсазорлар яхшилаб, този қилиб, ўртача 5-7 кундан кейин қирқилади. Партер майсазорлар асосан кўп йиллик ўтларнинг бир хил туридан (ўтлоқ райграс ива майсазор овсяницаси) барпо этилади. Оддий майсазор зангори объектнинг қолган барча участкаларида жойлаштирилаид. Оддий майсазорни барпо этиш учун турли хил бутоқ ёғочи ўт аралашмасидан (3-5 турдаги) фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Майсазор ойига бир икки марта қирқилади. Яйлов ўтлари шаҳарлардан ташқаридаги зангори объектларда жойлашиб, кўп хил ўтлардан иборат бўлади: улар сунъий яратилган ёки кўпинча табиий ўтзордан иборат бўлади. Табиий ўтзор ерни бўшатиш, айрим участкаларда майсазор ўтларини экиш билан яхшилаб турилади. Майсазорни ўриш вегетация даври-ичида бир-икки марта ўтказилади. Мавритониягача майсазорлари кам буталовчи бошоқлиларни бир йиллик гулловчи ўсимликлар билан аралаштириб барпо этилади. Мавритонча майсазорлар ва тупроқни қопловчи ўсимликлардан тупроқни қопловчи ўсимликлардан тузилган майсазорлар ўрилмайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Горохов. В.А. Лунс Л.Б., Росторгув О. Инженерное благоустройства городских территорий. М. Сройиздат.1985. 2. Боговая И.О., Теодоронский В.С. «Озеленение населенних мест». М.»Агропромиздат». 1990. 3. Лунс Л.Б. «Городское зеленное строителство. М. 1996. 4. Консепция развиция градостроителства Узбекистана в условиях 5. формирования новых социално-экономических отношений. Т, ТАСИ 2008 6. www.edu.ru 7. www.som.pu.ru

Похожие

Объектни композиция ва шакл жиҳатидан ўхшашларини топиш ва тадқиқ қилиш

Қоришманинг асосий хоссалари

Кўкаламзорлаштириш лойихасининг асосий меъёри

Қурилиш материалларининг асосий хоссалари

Меъморчилик тарихидан асосий маълумотлар