Инсон ва ўсимликлар - Архтектура - Рефераты

Инсон ва ўсимликлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Инсон ва ўсимликлар Режа: 1. Дарахт поя (тана) сининг декоратив сифатлари 2. Чирмашувчи ёғоч ўсимликлари (лианалар). 3. Аҳоли турар жойларини кўкаламзорлаштириш системаси.

Инсон табиатини ўзгартиради, ўсимиликларни зараркунандалар ва касалликлардан ҳимоя қилади, ерларни сув билан таъминлаш ва қуритиш бўйича меморатив ишларни амалга оширади, майдонларни ҳимоя қилувчи ва шамолга қарши кўчатлар яратади, табиий бойликлардан оқилона фойдаланилади. Хўжалик фаолияти натижасида табиий ландшафтлар ўзгаради. Инсон фойдали ўсимиликларни улар аввал ўсмаган жойларда етиштиради. Кўп йиллар мобайнида ўзига хос дендрологик музей ҳисобланган Бош ботаника боғи (Москва), Батумидаги батаника боғи, Сукуми ботаника боғи, эски Гаградаги парк, Саъидаги дендрарий, Ялта ботаника боғи, Ўзбекистон ФАнинг ботаника боғи (Тошкентда) каби боғлар яратилди. Бу паркларда ва дендрарийларда бизга бошқа мамлакатлардан келтирилган пальма, банан, эквалипт, манолия, кўпгина игна барглилар ва бошқа жуда кам учрайдиган ўсимликлар ўстирилади. Бу ўсимликлар кўкаламзорлаштиришда қўлланиладиган дарахтлар ва буталар ассортиментини бойитади. Тепа қисмининг зичлиги. Парк композицияси учун ёғоч ўсимликлари тепа қисми сифатининг муҳим жиҳати унинг массаси (мономийлиги) ҳисобланади. Тепа қисми зич ёки енгил, ораси очиқ (нозик) бўлиши мумкин. Тепа қисми зич бўлган ёғоч жинслари меъморий иншоотлар ва ҳайкаллар учун яхши манзара яратади. Улар чанг ва шимолдан ҳимоя қилади, яхши соя беради. Тепа қисмининг зичлиги шохланиши сиситемаси ва барглар массаси билан яратилади. Массив (катта) тепа қисмлари зич (очиқ жойлар камида 25%ни ташкил этади): қайрағоч, каштан, ўткир баргли клен; ўртача зичликдаги (очиқ жойлардан 25дан 50%гача): айлант, амур бархати, қайин, оқ тол, вавилон толи, кумушсимон клен, Ливан кедри, греция ёнғоғи; енгил очиқ (очиқ жойлар 50% ва ундан ортиқ бўлади): оқ акация, амбиция, аморфа, гиедичия, драк, ботқоқ кипариси, метаксевоя, ингичга баргли лох, япон сафараси, оддий рябина, оддий ясень.

Баргларнинг декоратив сифати (1-2жадвал). Дарахтлар ва буталарнинг умумий декоратив манзарасига шохлардаги баргларнинг шакли (орнаменти), катталиги, ранги ва баргларнинг шохда жойлашиши таъсир кўрсатади. Тепа қисмининг шакли билан бир қаторда баргларнинг катталиги, орнаменти ва ранги якка экземплярлар учун ва олдинги пландаги гуруҳлар учун ёғоч ўсимликларини танлашда асосий аҳамиятга эга. Баргларнинг ранги тепа қисмининг фақат массасинигина, унинг ўлчамлари зичлигини кўчайтирибгина қолмасдан, балки парк композицияларида перспективанинг вазнини ясашда контракт ранг ечимларини топишда, маълум бир колоритдаги (қизил, тилларанг, мовий) ўсимликлар участкаларини яратишда муҳим декоратив восита бўлади. Барглар рангининг мавсумга қараб ўзгариб туриши боғ-парк ўсимликларида мавсумий декоратив самарани кўчайтириш учун муҳим восита ҳисобланади. Барглар бир-биридан фарқланади, масалан, оддий барглар (тол, терак, қайин, эман ва бошқалар) ва мураккаб барглар (оқ акация, каштан, альбиция, қалин сумак, Япония сафораси ва бошқалар), улар морфологияси ва катталиги бўйича хилма-хил бўлади. Оддий барглар жуда йирик (катальта), йирик (Платон, явар, йирик баргли липа), ўртача катталикдаги барглар (қайрағоч, эман, оқ тут, оқ терак ва бошқ.), майда барглар (майда баргли липа, оқ тол, скумпия, татар клёни ва бошқ.), жуда майда барглира (спирея, буксус, гребешник ва бошқ.) бўлиши мумкин. Мураккаб барглар жуда йирик (айлант , бундук, магония ва бошқ.), йирик (қора ёнғоқ, кулранг ва грецияёнғоғи; пекан, оддий ясен, альбиция, каштан), ўртача катталикда (оддий рябина, уч баргли птелея ва бошқ.), майда баргли (ракитник, аморфа ва бошқ), жуда майда (Испания дроки) бўлиши мумкин. Барг пластинасининг характерига кўра барглар ялтироқ (магнолия, нок, Греция ёнғоғи ва бошқалар), ғадир-будур (қайрағоч турлари ва бошқалар),

бўлиши мумкин. Ёғоч жинсларида кўпинча шохларда баргларнинг кетма-кет ёки спиральсимон жойлашиши (қайин қайрағоч, эман), қарама-қарши жойлашиши (клен, ясен, жимолость, сирень ва бошқ.), ғўшша (олеандр, барбарис ва бошқалар), жойлашиш кузатилади. Ёруғликни яхшироқ тутиб қолиш учун ёғоч ўсимликларнинг барглари бир-бирига камроқ соя берадиган қилиб жойлашади. Пастки барглар новда узунлигини ўзгартириш йўли билан юқоридаги барглар ҳосил қилган очиқ жойлар эгаллайди, ўзига хос барглар мозаикаси пайдо бўлади. Декоратив жиҳатдан барглар мозаикаси кўпгина ёғоч жинсларида самарали ва меъморий композицион ечимларда ҳисобга олинади. Баргларнинг мозаик жойлашуви дарахтлар тепа қисмининг зичлигини оширади ва унинг муҳим орнаментал детали бўлади. Барг мозаикасининг декоративлиги айниқса, бино деворларини ва боғ иншоотларини (павильонлар, перголлар, трельяжлар, гратлар, онлар тираб турувчи деворлар) қоплаб турувчи чирмашувчи ўсимликларда яққол ифодаланади. Чиройли мозаикали жойлашиши айтиб ўтилган мақсадлар учун ёғоч жинсларини танлашда ҳисобга олиниши керак. Барглар рангларнинг хилма-хилликни ва батотик шаклларини ажратишга имкон берувчи умумий кўринишдан четлашиши декоратив боғдорчилик учун катта қийматга эга. Ёшига боғлиқ бўлмаган ҳолда бутун вегетацион давр мобайнида ўзининг рангини сақлаб қолувчи тилло баргли, қизил баргли ва ола-була рангли шакллар, самарали сантиметр сифатида ва маълум ранг гаммасида (мовий, кумушранг, тилло ранг қизил) боғлар ва парклар ёки айрим участкаларни яратишга имкон берувчи ранг-баранг гуруҳларни шакллантириш учун фойдаланилади. Барча ёғоч жинсларида (баргли, барги тушувчи ва доимо кўм-кўк, игнабаргли) гулдор (рангбаранг) шакллар энг кўп тарқалган. Бир хил тусли сариқбаргли ва олтинбаргли шакллар асосан баргли, барги тўкиладиган жинслар учун ва қисман игна баргли жинсдаги дарахтлар учун хосдир.

Баргларининг ранги қизил ва тўқ сариқ бўлган шакллар фақат баргли, барги тўкиладиган турларида (эмонининг қизил баргли шакли) кенг тарқалган ва баргли доимо кўм-кўк турларида жуда кам учрайди. Айрим игна барглиларда қишки пайтларда игна барглари жигарранг-қизил ва бронза рангига киради. Аммо бу ҳимоя совуққа қарши аҳамиятга эга, лекин шакл ташкил этиш аҳамиятига эга бўлмаган, мавсумий ранг ўзгаришидир, холос. Баргларнинг умумий ёзги бўлинишининг қуйидаги турлари фарқ қилинади: А) оч зангори, зангори ( альбиция, бундук, кашальпа, шарқ платони, Пенсильвания ясени ва бошқ.), тўқ зангори ( абрикос, қайрағоч, нок, каштан, терак , бояришник ва бошқ. ), оч зангори ( аморфа, будалея ва бошқ. ); Б) кумушсимон- оқ (лох, липа, оқ терак, облепиха ва бошқ.), кўкў- зангори (кулранг ёнғоқ, тол ва бошқ); В) мовий - зангори ( тиканли кумушсимон кўк арча, тоғ можжевельники , лола дарахти ва бошқ.); Дарахтлар ва буталарнинг ҳар бир тури учунбарглари ранги ўзига хос бўлади, бу ранг йилнинг турли вақтига қараб ўзгариб туради. Бундан ташқари ёғоч жинслари баргининг ёшига қараб ҳам ўзгаради, ёш барглар- яхшироқ оч зангори, кейинроқ зангори, тўқ зангори рангли бўлиб қолади. Баҳорда арчада янги ялтироқ сариқ-зангори игнабарг пайдо бўлади. Баргларнинг баҳорги оч ва ялтироқ бўлишидан ташқари, ялтироқ кузги жилоланиши ҳам кузатилади. Кузги жилоланиш қуйидаги рангларга бой бўлади: оч-сариқ, сариқ, қизғиш олтинранг, тўқ сариқ, пушти, қизил, жигарранг, тўқ-қизил ва тўқ бинафша. Баргларнинг ёрқин бўялиши туфайли боғ ва парклардаги ҳамда табиий ўрмон массивларидаги айрим дарахтлар кузда ўтказилган дарахтларнинг умумий массаси ичидан ажралиб туради. Улардан кўпчилигининг кузги кийимининг гўзаллиги боғ ва паркларни лойиҳалашда ва қурилишда жиддий ўрганиш ва фойдаланишга қодирдир. Барги

тўкиладиган ёғоч жинсларидан амбров дарахтида, рябинада, қайинда, сумакда, гингкода, совун дарахтида, абрикосда ва бошқаларда кузги кўриниши ниҳоятда ранг-барангдир. Ёғоч жинслари баргларининг кузги бўялиши очиқлиги ва унинг шундай сақланиб туриши давомийлиги об-ҳавога боғлиқ. Қуруқ куз ҳавосида баргларнинг ранги очиқ бўлмайди ва дарахтларда узоқ вақт турмайди. Баргларнинг тўқилишини совуқ ва ёмғирли куз анча тезлаштиради. Узоқ давом этадиган илиқ ва ўртача намликдаги куз ҳавоси боғ ва паркларнинг кузги қиёфасининг очиқ бўлиши ва сақланиши учун энг қулайдир. Ёш дарахтларда барглар очиқ рангда бўлади ва шаклларда қари дарахтларга нисбатан анча узоқ вақт туради. Дарахт поя (тана ) сининг декоратив сифатлари Дарахтнинг танаси му ҳим декоратив элементи ҳисобланади. Декоративлик унинг шохлардан тозаланганлик даражаси , шаклланиш характери, сиртининг ранги ва фактураси билан белгила нади. Танадаги шохлар қанча юқори жойлашган бўлса, у шунчалик тозаланган ҳисобланади. Платон, лола дарахти, қайин, осина, ясень каби дарахтларнинг турларида танаси анча яхши тозаланган бўлади. Танаси ёмон тозаланган дарахтлардан (бояришник, маклюра) жонли тўсиқлар яратишда фойдаланиши мақсадга мувофиқ бўлади. Арча, туя, можевельник каби турдаги дарахтларнинг эркин туришида уларнинг таналари деярли тозаланмайди ва шохланиши дарҳол ер устидан бошланади. Танаси яхши тозаланадиган турлар учун пўстлоғи сиртининг ранги ва характери ката декоратив аҳамиятга эга бўлади. Жинсига қараб тана оқ ва оч жигарранг (қайин, оқ терак, ток баргли лох), жигарранг (майда баргли липа, ғадир-будур вяз), сариқ ёки тўқ сариқ (қайин, мажнун тол, европа толи, Маока черемухаси, оддий қарағай), қизил (Максимович қайини, оқ дерен, Недвецк олмаси, тўқ қизил тол), зангори (Пенсильвания клёни). Пўстлоқ

сирти силлиқ бўлиши (бун, терак айлант), ёрилганроқ (эман, ясень), силлиқ пластиксимон (платон), игна қопланган (гледичия). Айрим дарахтларда (ботқоқ клепариси) танасининг асосида контрофорслар тахтасимон кенгайишлар пайдо бўлади. Кўкаламзорлаштиришда у ёки бу турдаги жинсдан фойдаланиш имкониятларини баҳолаб, унга хос бўлган салбий ёки мақсадга мувофиқ бўлмаган хоссаларни ҳам эътиборга олиш керак. Уларга аввало ҳудуднинг мевалари билан ифлосланиши (терак, тут, платон), тиканлари ёки баргларидан зарраланишни (глидечия, опунция, юкха), шунингдек, мевалар ва баргларнинг заҳарли эканини қозоқлар можжевельниги) киритиш керак. Бу турдаги дарахтларни болалар боғчасида, мактабларда, болалар паркларида экмаслик керак. Чирмашувчи ёғоч ўсимликлари (лианалар). Бу гуруҳга мустақил равишда барқарор тик юқорига ўсиш мумкин бўлмаган, ер сирти бўйлаб ўсувчи ёки турли хил мосламалар ёрдамида дарахт танасига, тўғри турган буталарга, қояларга, деворларга ваш у кабиларга чирмашиб кетадиган, чурмашувчи шакллари ва поялари бўлган ёғоч жинслари киради. Улардан баъзилари таянчга узун очилган шохлари билан шошадилар ва уларда тишлари ёки қисқа қаттиқ тиканли новдалари билан илашиб (чирмашиб чиқувчи атиргуллар ва тиканли лох) юқорига кўтариладилар. Бошқалари таянчга унга тегиб турган новдалар томонидан буталардан чиқувчи қўшимча куртаклари билан мустаҳкам ёпишиб олади, илдиз отувчи текама. Печах гулда ундан ташқари поялари ва шохлари ўзаро кесишиб, бир-бирлари Билан қўшилишиб, зич панжара ҳосил қилади ва бунда таянчдаги маҳкамланиш мустаҳкамлиги ортади. Кўпчилик чирмашиб ўсувчи ўсимликлар таянч атрофида учи билан ўралиб олиб, мустаҳкамланади. Масалан, глициянинг ёшновдалари таянч атрофига ўралиб олиб секин айланма ҳаракат қилади. Оддий узумда новданинг таянч атрофида ўралиб олмасдан, балки ингичка ипсимон

мўйловлари илашиб олади. Қиз узум жинсидаги ёввойи узум вакилларидан айримларида мўйловлари учида сўрғичлари бўлиб, улар таянчга текканда доирачалар кўринишида шишади ва унга зич ёпишиб олади (уч теракли узум). Ниҳоят баъзи ўрмаловчи ўсимликлар баргларининг пояларига ўралиб, таянчга мустаҳкамланиб олади. Айланалар орасида турли хил тусли ва ўсиш кучи турлича бўлагн (баландлиги), баргининг орнаменти жуда самарали бўлган ўсимликлар ҳам учрайди. Айланалар биноларнинг деворларини маскировкалаш ва меъморий парк иншоотлари –айвончалар, чирмангул учун қурилган панжара, тиркама деворлар ва вертикал кўкаламзорлаштиришнинг бошқа объектларини декорациялаш учун ўсимлик материали вазифасини ўтайди. Амалий мақсадлар ёғоч лианаларини баргини ташловчи ва доимо кўм- кўк турларга бўлиш мумкин. Бу гуруҳлардан ҳар бирини кичик гуруҳларга бўлиш мумкин. Жуда юқорига чирмашувчи (новдалари 10мдан ортиқ), ўртача ўсувчи (5-10м), бўйи паст (5м гача ). Барг тўкувчи жуда юқорига чирмашувчилар: древогубец, аристолохия, узум, глициния, партеноциссус, пуэрария, тэкома; ўртача ўсувчи маналар: илдиз отиб олувчи текама, ломонос, лунонясемлянник ва бошқ; паст бўйли маналар: жимолость каприфаль, бинафша ламонос, кўпгулли атиргул ва бошқ. Баланд чирмашувчи кўм-кўк маналар: оддий печакгул, калхида печакгули ва бошқ; ўртача баландликдагилианалар: кўк пассифли маналар: бугенвилития, сандера, жасмин. Аҳоли турар жойларини кўкаламзорлаштириш системаси.

Шаҳар ва қишлоқ аҳоли турар жойлари фарқ қилинади. Аҳоли сонига шаҳарлар жуда йирик (500минг кишидан ортиқ), йирик (250-500 минг киши), катта (100-250 минг), ўртача (50-100 минг) ва кичик (50 мингча) шаҳарларга бўлинади. Шаҳар типидаги посёлкалар ва қишлоқ аҳоли пунктлари (колхоз, ферма, шахсий хўжалик далалари) йирик (посёлкаларда 10 минг кишидан ортиқ ва қишлоқ аҳоли пунктларида 5 мингдан ортиқ), катта (мос равишда 3 мингдан 10 минггача, 2 мингдан ортиқ ва 5 минггача), ўртача (2 мингдан ортиқ ва 3 минггача, 1 мингдан ортиқ ва 2 миггача) ва кичик (2 мингдан 1 миггача). Ўсимликлар аҳоли тутра жойларида кўп хилдаги вазифаларни бажариши учун (микроиқлимга оид, санитария-гигиеник, шовқин ютувчи, меъморий-режалаштирувчи, реакцион) улар ўсимликларнинг аҳоли пунктида нисбатан бир текис жойлашувини, шаҳар ва шағардан ташқари ҳудудлар орасидаги ўзаро алоқани, шағар (қишлоқ) ландшафтини бутунича шакллантириш бўйича тадбирлар мажмуига кўўк ўсимликларни киритишни таъминловчи ягона системани ташкил этишлари керак. Аҳоли турар жойларини кўкаламзорлаштириш ситемасини шакллантиришда тупроқ , об- ҳаво шароитлари, жой рельефи, мавжуд ўсимликлар, аҳоли турар жойларининг режадаги структураси ва бир қатор бошқа хусусиятлар ҳисобга олинади. Кўк ўсимликлар айрим турларининг таркиби қуйидагиларга боғлиқ равишда ўзгариши мумкин: 1. аҳоли пунктининг ўлчамига (кичик шаҳарларда ва посёлкаларда туман парклари, ботаника боғлари, зоопаркларни ташкил этишининг заурияти йўқ); 2. функционал зоналашга (агар шаҳарда саноат корхоналари бўлмаса, у ҳолда шағар ичида ҳимоя қилиш зонасини яратишнинг зарурияти йўқ);

3. табибий шароитларга (қум ёки қор кўчкилари, кучли шамоллар бўлиши мумкин бўлган зонада жойлашган аҳоли пункти бу ноқулай шароитларга қарши) бу аҳоли пунктидан ташқарида ҳимоя қилувчи кўк зонага муҳтож. Аҳоли турар жойларини кўкаламзорлаштириши системасини яратиш мураккаб режалаштирувчи масала бўлиб, уни ҳал этиш учун ўтказиладиган экинлар таснифини, уларнинг жойлаштирилишини ва меъёрланишини (кўк ўсимликларнинг миқдорий кўрсаткичларни) белгилаш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Горохов. В.А. Лунс Л.Б., Росторгув О. Инженерное благоустройства городских территорий. М. Сройиздат.1985. 2. Боговая И.О., Теодоронский В.С. «Озеленение населенних мест». М.»Агропромиздат». 1990. 3. Лунс Л.Б. «Городское зеленное строителство. М. 1996. 4. Консепция развиция градостроителства Узбекистана в условиях 5. формирования новых социално-экономических отношений. Т, ТАСИ 2008 6. www.edu.ru 7. www.som.pu.ru

Похожие

Кўкаламзорлаштириш лойихасининг асосий меъёри

Шаҳарларни кўкаламзорлаштириш

Ўсимликларнинг шаҳар қурилишидаги роли

Кўкаламзорлаштиришда асосий композиция принциплари

Меъморий элементлар ва иншоотлар композицияси