Гумбазлар ва уларнинг турлари лойиҳалаш ва ҳисоблаш асослари - Архтектура - Рефераты

Гумбазлар ва уларнинг турлари лойиҳалаш ва ҳисоблаш асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1305.5 KB

Гумбазлар ва уларнинг турлари лойиҳалаш ва ҳисоблаш асослари Режа: 1. Гумбазлар ва уларнинг турлари 2. Гумбазларни лойиҳалаш ва ҳисоблаш. 3. Гумбаз конструкциялар тўғрисида умумий маълумотлар.

Гумбазлар қурилиши кейинги пайтларда кенг қулоч ёйиб бормоқда. Хозирги даврда дунёда уч мингдан ортиқ турли конструкциядаги метал стерженли қобиқлар қурилганлиги маълум, буларнинг аксариятини гумбаз конструкциялари ташкил этади. Оралиқ масофаси (пролёт) ортган сари бундай конструкцияларнинг самарадорлиги ҳам ортиб боради, оралиғи 200 м дан ортиқ бўлган ёпмаларнинг аксарияти гумбазлардан ташкил топганлиги тасодиф эмас. Бундай конструкцияларнинг композицион имкониятлари мавжуд ва юқори меъморий кўркамликка эга бўлган хилма-хил бинолар барпо этиш имкониятлари бор. Гумбаз конструкциялари қадим зомонлардан буён маълум. Гумбазлар Ироқ, Сурия, Эрон, Қадимги Рим, Марказий Осиё ва жаҳоннинг бошқа худудларида қўлланиб келинган. У даврларда асосий қурилиш ашёси ғишт бўлган. Қадимги гумбазларнинг оралиғи 30-40 м ташкил этган қобиқнинг қалинлиги эса пастки қисмида 1/15-17 дан юқори қисмида 1/30-40 гача бўлган. Бу нисбатлар 19 асрнинг охиригача сақланиб келди. Бинокорлиқда темирбетон ва пўлатнинг пайдо бўлиши билан вазият бутунлай ўзгарди – оралиқлар катталашди, қалинликлар кичрайди Гумбазлар – распорли (керки кучили) система бўлиб, унинг таркиби уч асосий элементдан: пастки таянч ҳалқаси, қобиқ ва устки таянч ҳалқасидан ташкил топади. 1-расм. Гумбазнинг конструктив схемаси 1-пастки таянч ҳалқаси;2-қобиқ;3-юқори таянч ҳалқаси.

Гумбазнинг керки кучини пастки таянч ҳалқаси қабул қилади, бунинг оқибатида ҳалқада чўзувчи куч, эгувчи ва буровчи моментлар ҳосил бўлиши мумкин. Таянч ҳалқаси тарҳда айлана, эллипс ва кўпбурчак кўринишига эга бўлиб, уланиш жойлари бикр ёки шарнирли бўлади. Пастки таянч ҳалқаси ўзининг остидаги таянчларга эркин ўрнатилиб, горизонтал силжишга қарши муҳофаза қилинади. Пастки таянч ҳалқасида вужудга келадиган кучланиш ҳолатини ҳисобга олиб, у метал ёки темирбетондан ишланади. Гумбазнинг қобиғи силлиқ бўлиши, қовурғалари меридиан ёки ҳалқа бўйлаб йўналган плиталардан ташкил топиши ёки стерженли элементлардан йиғилиб, устига ҳар хил плиталар қопланиши мумкин. Устки таянч ҳалқасига сиқувчи кучлар таъсир этади. Устки таянч ҳалқаси орасидаги бўшликдан кўпинча ёритиш ва ҳаво алмаштириш мақсадларида фойдаланилади. Силлиқ гумбаз қобиқларда устки таянч ҳалқаси бўлмаслиги ҳам мумкин. Гумбазлар тарҳда ҳам, вертикал текисликда ҳам эгричизиқли (айлана, эллипс) ёки кўпбурчакли шакларда учрайдиган конструкциядир. Конструктив схемаларга кўра улар гумбаз-қобиқ, қовурғали гумбаз, қовурға- ҳалқали гумбаз ва тўрсимон хилларга бўлинади. Гумбаз-қобиқлар. Уларнинг сирти (айлананинг ёйи, эллипс, парабола, циклоида ёки уларнинг комбинациясидан ҳосил бўлган) текис эгри чизиқни вертикал ўқ атрофида айлантириш орқали хосил қилинади. Юпқа деворли қобиқ ва чўзилувчан таянч ҳалқаси гумбазнинг асосий элементлари саналади. Зарурат бўлганда фонар ҳалқаси ускуналанади. Гумбазнинг қобиғи тўлқинсимон ва тахламали элементлардан ташкил топиши ҳам мумкин. Гумбазқобиқлар кўпинча темирбетондан тайёрланади. Қовурғали гумбазлар. Бундай гумбазлар радиал йўналишда ўрнатиладиган алоҳида текис қовурғалардан ташкил топади. Қовурғалар бир-бири билан юқори чўққида бириктирилади, пастки учи таянчларга таянади. Тўғри чизиқли қовурғалар пирамидал ёки конуссимон гумбазлар ҳосил қилади. Пастки таянч ҳалқаси, қовурғанинг ўзи ва устки ҳалқа гумбаз элементлари

ҳисобланади. Қовурғали гумбазлар распорли (керки кучли) система ҳисобланиб, керки кучлари пойдеворлар, деворлар ёки маҳсус таянч ҳалқаларига узатилади. Қовурға-ҳалқали гумбазлар панжарасимон боғлагичлардан ташкил топиб, асосан металдан ишланади. Тўрсимон гумбазлар . Бундай гумбазлар қуббасимон сиртга жойланган серқирра элементлардан ташкил топади. Гумбазларнинг бу ҳили асосан металдан лойиҳаланади, аммо ёғоч ёки темирбетондан ҳам тайёрлаш мумкин. Гумбазлар қуббасимон бўлмай, икки томонлама эгилган ёки цилиндрик қобиқлардан тузилиши ҳам мумкин. Бундай конструкциялар полигонал қобиқлар ёки кўпбурчакли гумбазлар деб аталади (2-расм). Кенглиги 6 м бўлган чўзилувчан пўлат ҳалқа залнинг ичкарисига тортқичлар ёрдамида осиб қўйилган бўлиб, тамоша галлереяси вазифасини ўташи ёки экспозициянинг иккинчи қаватини ташкил этиши мумкин. 2 – расм. Гумбазлар. а – конструктив шакллар: силлиқ қуббасимон, киррали найзасимон , тўрсимон қовурғали, ковурға-

ҳалқали, тўлқинсимон; в – керки кучи (распор)ни узатиш схемалари: оғма таянчлар орқали ердаги таянч ҳалқасига узатиш, устунларга ўрнатилган таянч ҳалқасига (ҳамда) ички пўлат ҳалқага узатиш. Силлиқ гумбаз конструкцияси бошқаларига нисбатан тежамлироқ бўлиб, диаметри 150 м гача бўлган яхлит фазовий томларни ёпишда қўлланилади. Гумбазларнинг йиғма вариантларида қовурға вазифасини ўтовчи конструкциялардан фойдаланилади. Қовурғалар ортогонал ёки ромб шаклида бўлиши мумкин. Биринчи ҳолда гумбазнинг учбурчак ва трапеция шаклли панеллари, иккинчи ҳолда ромб шаклли панеллари пастки ва устки ҳалқаларга таянади. Гумбазнинг йиғма элементлари таянч ҳалқаларига ва ўзаро қўйма деталларни (чиқариб қолдирилган арматураларни) пайвандлаш ва чокларга бетон қуйиш йўли билан мустаҳкамланади. 3 – расм. Қовурға-ҳалқали гумбаз: 1 – қовурға-ярим арка; 2-горизонтал ҳалқа тўсинлар; 3-эгри чизиқли плиталар; 4 – таянч ҳалқаси. Чет эл хамда Ўзбекистон Республикаси қурилиш амалиётида полигонал шаклли қўшма қобиқлар цилиндрик кўринишда ишланади. Бироқ цилиндрик сиртлар ўрнига мусбат гаусс эгрилигидаги сиртлардан фойдаланилса

самаралироқ бўлади, чунки бунда том ёпманинг устуворлиги ортади ва бош чўзилиш кучланишларининг бурчак зоналардаги қийматлари кичраяди. Бу конструктив шаклни баъзан кўп қиррали гумбаз деб ҳам юритилади. Конструктив элементлар, тугунлар ва деталлар. Йириқ ўлчамли плиталардан ташкил топган гумбазлар қуйидаги тартибда бунёд этилади. Плитанинг узунлиги одатда гумбаз оралиғининг ярмига тенг қилиб, масалан, 10...20 м оралиғида олинади, бунда плитанинг кенглиги пастки ҳалқада 3,7 м гача бўлиши мумкин. Элементларнинг бир-бири ва ҳалқа билан бирикиш тугунлари 5.4 – расмда келтирилган. Устки ҳалқа одатда кўндаланг кесими Г-симон бўлган темирбетондан ишланади. Агар ҳалқа металдан ясалса, у ҳолда плитанинг юқори қисми учун махсус таянч токчаси ишланади. Плиталарнинг бўйлама қовурғалари одатда меридиан бўйича йўналади. Ҳар 2...3 м оралиқда ҳалқа бўйлаб йўналган кўндаланг қовурғалар ўтказилади. Қобиқ плитасининг қалинлиги 30...40мм оралиғида бўлади. Плитанинг бўйлама қовурғаси йиғма каркас билан арматураланади. Таянч ҳалқалари алоҳида темир-бетон элементлардан тайёрланиб, таянчларга ўрнатилади. Қовурғаларнинг туташув ерлари бетонланади, қовурғалар орасидаги арматура пайвандланади. Баъзан эса устки ва пастки таянч ҳалқалари пўлат прокат профилардан ишланади. Элементларнинг ўзаро бириктириш тугунлари 5.4-расмда келтирилган.

4-расм. Гумбаз плиталарини таянч (а) ва устки (б) ҳалқа билан бирикиш тугунлари 1-бўйлама қовурға; 2-бўйлама қовурға арматура каркаси; 3-бўйлама қовурғага ўрнатилган пўлат қўйма детал; 5 – пастки таянч ҳалқаси; 6 – устки таянч ҳалқаси; 7 – туташтирувчи пўлат накладкалар. Шакл ҳосил қилиш. Темирбетон гумбазлар кўпинча қобиқларқўринишида лойиҳаланади. Бундай конструкциялар йиғма-яхлит ёки яхлит (яхлит) равишда тикланади. Яхлит гумбазлар силлиқ, йиғма-яхлит гумбазлар эса қовурғали цилиндрик ёки текис плиталардан ишланади.

Йирик ўлчамли цилиндрик плиталардан ташкил топган гумбазнинг конструктив ечими (5-расм). Гумбазларнинг баландлиги қобиқ узунлигининг 1/10 қисмидан кам бўлмаслиги керак. Бу вариантда барча плиталар бир хил олинади. Трапециясимон элементлар цилиндрик сиртга эга, уларнинг узунлиги гумбаз узунлигининг тахминан ярмига тенг (гумбаз узунлигига қараб 10...20 м га қадар олинади). Бу ҳолда гумбазлар бир қаватли қилиб лойиҳаланади. Пастки чўзилувчан ва устки сиқилувчан таянч ҳалқалари алоҳида темирбетон элементлардан ёки пўлат прокат профиллардан ишланади. Пастки темирбетон таянч ҳалқаси кўпинча олдиндан зўриқтирилади, зўриқтирилмаган ҳоллар камдан-кам учрайди. Текис плиталардан ташкил топган гумбаз (6-расм). Гумбазнинг бу тури қобиқни ҳалқа ва меридиан йўналишлар бўйича кесиб бўлакларга ажратиш орқали ҳосил қилинади. Бундай ажратиш туфайли ҳар бир ярусдаги плиталар бир хил ўлчамларга эга бўлади, плиталар сони яруслар (поғоналар) сонига тенг бўлади. Бундай ҳолда плиталар ўлчамларини кичикроқ белгилаш, сиртини эса текиш олиш мумкин бўлади. –расм. Йирик ўлчамли цилиндрик плиталардан ташкил топган гумбазлар: 1- плита; 2-устки ҳалқа; 3-пастки таянч ҳалқа.

Пастки таянч ҳалқаси 1 – бандда кўрсатилган тартибда ишланади, устки ҳалқа эса охирги ярус плиталарининг четки қовурғаларини бетонлаш йўли билан ҳосил қилинади. 5 – расм. Текис плиталардан ташкил топган гумбазлар: а – умумий кўриниши ва тархи; б – пастки яруслар учун текис қовурғали плита; в – устки ярус плиталари; 1 – плита; 2 – устки ҳалқа; 3 – пастки таянч ҳалқаси. Гумбаз қобиқларни хисоблаш асослари Гумбазларни конструктив ечимини қабул қилишда тақрибий ҳисоб усулидан фойдаланиш ишончли натижалар бериши билан бирга бетон ва арматура кесимини танлашда фойдаланишга рухсат этилади. Ишчи лойиҳалар ишлаб чиқишда ЭҲМ ёрдамида аниқлиги юқори бўлган ҳисоб усулларидан фойдаланилади. Қобиқнинг қалинлиги гумбаз кичик радиусининг 1/20 кисмдан ошмаса, у ҳолда амалиётга етарли аниқлик билан моментсиз ҳисоб назариясидан фойдаланиш мумкин. Гумбаз - қобиқнинг моментсиз ишлаш шартлари қуйидагича: қобиқ қалинлигининг, эгрилик радиусининг, материаллар эластиклик хусусиятининг ва юкларнинг текис ўзгариши; радиал ва ҳалқа йўналишларида қобиқнинг эркин силжиши. Гумбаз-қобиқнинг ташқи контурга таяниши узлуксиз шарнирли-қўзғалувчан таянч-стерженчалар ёрдамида амалга оширилиб қобиқнинг меридионал кесими йўналишига уринма деб қаралади. Бу ҳолатда қобиқ статик аниқ ҳисобланади. Юқорида келтирилган шартлар бажарилмаса қобиқнинг

кучланиш-деформацияланиш ҳолати эгувчи моментларни эътиборга олган ҳолда аниқланади. Бу ҳолда қобиқда меридионал ва тангенсиал эгувчи моментлар ва уларга мос равишда кўндаланг кучлар вужудга келади, улар ўз навбатида моментли назария боғланишлари ёрдамида аниқланади. Силлиқ гумбазнинг ички зўриқиш кучларини моментсиз назария бўйича аниқлаш Моментсиз кучланганлик ҳолатда гумбаз қобиғи юпқа мембрана каби ишлайди. Шунинг учун у ўрта сирти бўйлаб тарқалган нормал кучланишлар таъсирида бўлади. Амалиётда бу ҳолатни бутун гумбазга қўлласа бўлади, фақатгина бундан эгилиш кучланганлик ҳолатида бўлган контур элементларига туташ участкалар мустасно. Моментсиз ҳолатдаги юпқа гумбазларнинг мувозанат шартларини қўриб чиқамиз (7- расм). Гумбаз-қобиқнинг меридионал ва ҳалқавий кесимлари билан чегараланган элементи мередионал N 1 , ҳалқавий N 2 ва уринма S зўриқиш кучлари таъсирида бўлади. Гумбаз вертикал текис тақсимланган ўққа нисбатан симметрик юкланган ҳолда S=0 бўлади ва N 1 , N 2 нормал зўриқиш кучлари статика шартларига кўра фақат кенглик функциясидан аниқланади. Гумбаз-қобиқни ўққа нисбатан симметрик юк таъсиридаги моментсиз кучланганлик ҳолатини характерловчи мувозанат тенгламасидан фойдаланиб ҳисоблаймиз. бунда N 1 – мередионал зўриқиш кучи; N 2 – ҳалқавий зўриқиш кучи; q – қобиқ юзасига таъсир этувчи нормал, ташқикуч q нинг ташкил этувчиси; R 1 – мередиан эгрилик радиуси; R 2 – мередиан йўналишига нормал бўлган кесим эгрилик радиуси. Меридионал зўриқиш кучи N 1 ни аниқлаш учун гумбазнинг юқори қисми ҳалқавий кесим билан кесилиб унинг мувозанати текширилади.

Кесилган сферик сигментга йиғинди юк таъсир этади, урадиуси r ҳалқавий кесим периметри бўйлаб таъсир этувчи меридионал зўриқиш кучи N 1 билан мувозанатлашади. Бунда – ўзгарувчан бурчак координатаси (айланиш ўқидан бошлаб ҳисобланади). Бундан ҲалқавийзўриқишкучиN 2 ни (1) тенгламадантопамиз: 7-расм Гумбазларнинг хисобий схемалари а, г – гумбазларнинг умумий кўриниши ва хисобий схемалари б,в – гумбазнинг хусусий огирлик вақор юки билан юкланиш;       1 1 22 R N qRN (4)

1-айланиш ўқи; 2 – шарнирли силжувчи таянчлар; 3-меридионал кесим; 4- халқавий кесим; 5-бирлик элемент (элементар юзача); Гумбаз тортқисидаги зўриқиш кучи меридионал зўриқиш кучи N 1 нинг горизонтал проекциясидан аниқланади: Таянч ҳалқаси сатҳидаги тортқи зўриқиш кучи бунда N 10 – таянч ҳалқаси сатҳидаги мередионал зўриқиш кучи; – меридионал йўналишдаги қобиқ ёйи марказий бурчагининг ярмиси; r 0 – таянч ҳалқаси радиуси; - гумбазга таъсир этувчи юк. Таянч ҳалқасидаги чўзувчи зўриқиш кучи зўриқиш кучини тўлалигича ҳалқа арматураси билан қабул қилиниши керак. Юқори ҳалқадаги q юк таъсирида вужудга келган сиқувчи зўриқиш координатанинг мос қийматидан фойдаланиб (7) формуладан аниқланади. Сиқилишга ишлайдиган фонар ҳалқасидаги зўриқиш кучи қуйидаги формуладан аниқланади. бундар - 1 м фонар ҳалқасига таъсир этувчи юк; r 1 – фонар ҳалқасининг радиуси; – ҳалқа кесимининг бурчаги.

Адабиётлар руйхати : 1. Асқаров Б.А., Низомов Ш.Р., Ерматов И.Т. Проектирование и расчет инженерных сооружений. Электронное учебное пособие, Т., 2003. 2. Вахненко П.Ф., Вахненко В.П. Железобетонные конструкций сельскохозяйственных зданий. Киев, Будивельник, 1982. 3. Бергер Р.И. и др. Инженерные конструкции. М., 1989. 4. Зурнаджи В.А., Николаев В.В. Механика грунтов, основания и фундаменты. М.,1987. 5. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. Т. ‖Ўзбекистон‖ 1995. 6. Каримов И.А. Ватанимизнинг тинчлиги ва хавфсизлиги Ўз кучқудратимизга, халқимизнинг ҳамжихатлиги ва букилмас иродасига боғлиқ. Т. ―Ўзбекистон‖ 2004.

Похожие

Силослар ва уларни ҳисоблаш асослари

Тиргак деворлар ва уларни ҳисоблаш асослари

Резервуарларнинг турлари ва уларнинг элементлари

Парда деворлар ва поллар уларнинг турлари

Темирбетон конструкцияларини Марказий Осиё иқлим шароити таъсирига ҳисоблаш ва лойиҳалаш