Grafik topshiriqlar - Архтектура - Рефераты

Grafik topshiriqlar

Загружено в:

30.10.2022

Скачано:

0

Размер:

3601.6962890625 KB

Grafik topshiriqlar Reja: 1. Orderlarning umumiy (massalardagi) ko’rinishini chizish 2. Kichik me’moriy shakllarni o’lchash va ortoganal chizmalarini bajarish 3. Suvbo’yoq mashqini bajarish 4. Arxitekturaviy lavhani tasvirlash 5. Shriftli kompozitsiya tuzish 6. Inshootning ortogonal tasvirini bajarish 7. Inshootning perspektivadagi ko’rinishini ishlash

1. Orderlarning umumiy (massalardagi) ko’rinishini chizish Topshiriq maqsadi: orderlarni tektonik tizim sifatida o’rganish. Topshiriq vazifasi: nazariy bilimlar asosida rim orderlarini umumlashtirilgan hajmlarda qalamda A3 formatli qog’ozda chizish. Topshiriq quyidagi 4 bosqichda bajariladi: 1-bosqich. Qog’oz sathida uning o’lchamlariga mos ravishda to’rttala: toskan, dor, ion, korinf orderlarining o’qlari va umumiy balandlik aniqlab olinadi. 2-bosqich. Qo’llanma chizmalaridan hamda keltirilgan jadvaldan foydalanib, avval toskan, keyin qolgan uch orderni ingichka chiziqlar bilan chizib chiqiladi. Belgilangan balandlik uchun, barcha orderlarda ham, 19 qism ajratiladi. Undan 4 qismi kursiga, 12 qismi ustunga, 3 qismi antablementga ajratiladi. Ustunlar uchun ajratilgan qismlar toskan orderida 14 bo’lakka, dor orderida 16 bo’lakka, ion orderida 18 bo’lakka, korinf orderida 20 bo’lakka bo’linib, modullar (yirik o’lchov birligi, ustunning pastki diametriga teng), so’ngra partalar (mayda o’lchov birligi, modulning 18 yoki 20 qismiga teng) aniqlanadi. Har bir orderning moduli (partalari ham) bir-biridan farqlanadi. Modullar toskan orderidan korinf orderiga qarab kichrayib boradi. O’lchovlar asosan modul va partalar asosida olinadi. 3-bosqich. Asosiy chiziqlar ustidan qalam bilan aniq chiziladi. 4-bosqich. Asosiy o’lchamlar va yozuvlar bajariladi. Bajarilgan ishni baholashda orderning qurilishi to’g’riligiga, o’lchamlarning aniq, jadvalda va qo’llanmada keltirilgan chizmalardagidek bajarilganligiga, ishning sarishtaligi, ozodaligiga e’tibor beriladi.

Karnizlarning umumlashtirilgan (massalardagi) tasvirlari

Toskan orderi Ion va dor orderlari Korinf orderi

1/3 M 53-rasm. Order qismlarining umumlashgan tasvirlari.Kapitellarning (kallaklarning) umumlashtirilgan tasvirlari Toskan va dor orderlari Korinf orderi Ion kapitelining umumlashgan tasviri45 ° 1 M1/ 13/ 13/3 2 M45 ° 45 ° 3 p1 M=18p 4 p 5 p 3 p 5 /6M 5 /6M 7 p9 p 9 p 5 p 8 p 1 M 1 1 / 2 M

a b d e 54-rasm. Rim orderlarining modullardagi o’lchamlari: a) toskan orderi; b) dor orderi; d) ion orderi; e) korinf orderi. Rim orderlarining modullardagi o’lchamlari jadvali T/r Order qismlari Toskan Dor Ion Korinf orderi order i orderi orderi 1 Karniz balandligi 1.1/3 1.1/2 1.3/4 2 2 Friz balandligi 1.1/6 1.1/2 1.1/2 1.1/2 3 Arxitrav balandligi 1 1 1.1/4 1.1/2 4 Antablement balandligi 3.1/2 4 4.1/2 5 5 Kapitel balandligi 1 1 2/3 2.1/3 6 Baza balandligi 1 1 1 1 7 Ustun balandligi 14 16 18 20 8 Karniz balandligi 1/2 1/2 1/2 5/6 9 Kursi bazasining balandligi 1/2 5/6 1/2 5/6

55-rasm. Toskan orderining chizilishi.1 M 1 1 M 1/5M 11/8M 1 M 1 /2 M 1 /2 M °30 °45 45 ° °30 M14O  O1 2 3 4  1 2 4 3 Ustunning 1/3 balandligi 1 M

2. Kichik me’moriy shakllarni o’lchash va ortoganal chizmalarini bajarish Topshiriqni bajarishdan maqsad talabalarni arxitekturaviy chizma (tarz, tarh, qirqim, bosh reja, lavha) larni chizishga o’rgatishdir. Buning uchun talabalar dastlab biron-bir mavjud bo’lgan kichik me’moriy shaklni, masalan, do’konni, avtobus bekatini va shunga o’xshash kichik me’moriy obyektni tanlab, uni o’lchashga kirishadilar. Kichik me’moriy shakllarni o’lchash topshirig’i quyidagicha bosqichlarda bajariladi: 1-bosqich. Chizmasi bajariladigan bino yoki inshoot bilan obdon tanishiladi, uni har tomonlama o’rganiladi. 2-bosqich. Krok (musavadda) chizishdan iborat. Talaba qog’ozga binoning ortogonal chizmalarini: tarh, asosiy tarz, yon tarz, qirqim va bosh rejalarni krok ko’rinishida, o’lchamlarni ko’rsatishga qulay holda qo’lda chizadi. Krokni chizishda masshtabga rioya qilish shart emas. Krok chizilib bo’lingach, barcha chizmalarning to’g’riligi bino bilan taqqoslanib tekshirib chiqiladi. 3-bosqich. Krokka o’lchamlar qo’yishdan iborat. Krokda hamma o’lchamlar uzunlik birligida — santimetrda aniq ko’rsatiladi. Yotiq (gorizontal) o’lchamlar tarhga va bosh tarhga qo’yiladi. Tik (vertikal) yo’nalishdagi o’lchamlar qirqimda va tarzda ko’rsatiladi. Binoning murakkab qismlari uchun alohida krok chizilib, alohida o’lchanadi. Eng avval + (nollik) sath tanlanadi. U odatda binoning tashqi va ichki devorlariga odam bo’yiga mos tarzda +1,3 m yoki 1,5 m balandlikda qalam yoki bo’r bilan belgilab qo’yiladi. Barcha o’lchamlar shu nollik sathga nisbatan olinadi. + (nollik) sath ikki uchiga shisha nay o’rnatilib ichiga suv to’ldirilgan 4—5 m uzunlikdagi rezina shlanga yordamida belgilab olinadi. Belgilangan nollik sath balandligida bino tarhining o’lchamlari o’lchanib chiqiladi. Kichik me’moriy shakllarni naturadan o’lchab chiqishda nollik sathini belgilab olish talab etilmaydi,

balki to’g’ridan-to’g’ri pol yoki yer sathi 0.00 (nol) deb belgilanib bino tarhining o’lchamlari o’lchab chiqiladi. O’lchamlar quyidagi tartibda olib boriladi. O’lchanadigan bino qismining, masalan, devorining bir burchagiga metrning (ruletkaning) uchini (0 — nol belgisini) qo’zg’almas qilib qo’yiladi. Devor oxirigacha eshik, deraza, tokcha kabilarning o’rinlari alohida-alohida emas, balki ketma-ket o’lchab olinadi. Binoning 2- burchagidan yana xuddi shu tartibda noldan boshlab uchta burchagigacha mazkur tartibda barcha ichki va tashqi tomon o’lchamlari olinadi, bu zanjir usuli deyiladi. Bu usul bilan o’lchamlar tezroq va aniqroq olinadi. Bino tarhini yanada aniqroq o’lchash uchun uning ichki va tashqi burchaklaridan diagonal chiziqlar o’tkazilib, hosil bo’lgan uchburchaklar asosida triangulatsiya usuli da o’lchamlar olinadi. Agar o’lchanayotgan inshootda xona bo’lsa, uning o’rtasidan tashqari tomonga qarab bir xil balandlikda tarang tortilgan kanop ip yordamida tayanch chiziqlar («prichalkalar») olinadi. Ularning o’zaro kesishgan nuqtalarida tugunchalar belgilanib, keyin barcha aniqlanayotgan o’lchov chiziqlar triangulatsiya usulida o’lchanadi. Shiftning proyeksiyasi, bino tarzidan turtib chiqqan karniz va tom yopilmalari, ustunning kallak va qosh qismlari, ichki gumbaz proyeksiyalari shovun yordamida o’lchab olinadi. Inshootning ustunli-to’sinli qurilmalari dekorativ bezaklari yoki biron-bir diqqatni o’ziga tortadigan me’moriy-badiiy elementlaridan alohida nusxa olinib, uning o’lchamlari aniq ko’rsatib chiziladi. Inshoot to’liq o’lchangach kroklardan foydalanib chizmalar kerakli masshtablarga o’tkaziladi. Har bir talaba o’zining bajargan kroklari asosida, rahbarining yordamida, masshtabdagi ortogonal proyeksiyalar (tarh, bosh tarh, asosiy tarz, yon tarz, qirqim, bo’lak-lavha)ni planshetga joylashtirib chiqadi, ya’ni masshtabga tushirilgan chizmalarni planshetga tortilgan qog’ozga komponovka qiladi. Shundan so’ng talaba rahbarining ruxsati bilan barcha chizmalarni vatman qog’oz tortilgan 55–75 sm o’lchamli taxtaga umumiydan–xususiyga o’tish qoidasi bo’yicha qalamda chizib chiqadi. Chizmalar chizilib, ularga o’lchamlar va yozuvlar yozilib

bo’lingandan so’ng, ular ustidan qora tush bilan yurgiziladi. Yozuvlar arxitekturaviy, klassik shriftlardan foydalangan holda yozilishi lozim. O’lcham chiziqlari va o’lchamlar ma’lum qoidaga rioya etgan a d 56-rasm. Me’moriy shakllar: a) ustun ko’zagi (Samarqand guzari masjididan); b ) ustun ko’zagib

(Samarqanddagi Dahbed masjididan); d) me’moriy bezak (Samarqanddagi Shohi Zinda ansambli yodgorliklaridan).

57-rasm. Ustunli-to’sinli qurilmalarni o’lchash. holda ko’rsatiladi. Tarh va bosh tarh chizmasining o’ng tomonidan va pastki tomonidan 1—1,5 sm masofa qoldirilib, o’lchov chiziqlari nozik qilib tortib chiziladi va chiziqning ustiga o’lchamlar yoziladi. Tarz va qirqimning o’ng tomoniga asosiy shakllarning o’lchovlari ko’rsatkich strelkasi bilan birgalikda yoziladi. Lavha chizmasidagi soyalar o’rni belgilanib, tush yordamida mayda kapillar nuqtalar bilan ishlanib, uning hajmi va materiali ham ifoda etiladi. Chizmalarning oraliq masofalari va yozuvlar planshetda muvozanatni saqlagan holda aniq ifodalanishi, qirqim chiziqlari bilan arxitekturaviy shakllarning bir-biridan keskin ajralib turishi maqsadga muvofiqdir. Topshiriqni bajarishda: tarh, tarz, yon tarz, qirqim chizmalarini 1:50 yoki 1:25 nisbatlarda, bosh tarhni 1:100 yoki 1:200 nisbatda, bo’lak-lavha chizmasini 1:10 yoki 1:20 nisbatda bajarish; barcha o’lchamlarni santimetrlarda ko’rsatish; topshiriq mavzusini — tasvirlanayotgan me’moriy shakl

nomini 2— 2,5 sm balandlikdagi harflar bilan, boshqa yozuvlarni esa 5 sm balandlikdagi harflar bilan yozish tavsiya etiladi. Bajarilgan ish albom shakliga keltirilgan kroklar bilan birga topshiriladi. O’lchashni to’liq emas, pala-partish bajarish, kroklardagi o’lchamlarning chizmalardagi o’lchamlarga mos kelmasligi, chiziqlarning ravon bo’lmasligi, ishning yuzasi kirlanib ketishi kabi kamchiliklar ish sifati va bahosini pasaytiradi. 3. Suvbo’yoq mashqini bajarish Arxitekturaviy loyihalash chizmalarida ko’pincha hajmiy shakllarni, fazoviy tarzlarni aniq ajratib ko’rsatish zarurati paydo bo’ladi. Bunga esa bo’yoqlash grafikasining eng an’anaviy usullaridan biri — suv bilan tush arlashmasidan tayyorlangan bo’yoqda yuvish (otmivka) — suvbo’yoq grafikasi orqali erishiladi. Suvbo’yoqda yuvish grafikasi chizmalarda arxitekturaviy shakllarning hajmiy kompozitsiyasi va ulardagi havo chuqurligi (perspektivasi) hamda soyalarni ko’rsatish yordamida hajmlarni bo’rttirib, shakllarning plastikasi va garmoniyasini aks ettiradi. Undan hajmiy shakllar va havo perspektivasini aniq ko’rsatish shart bo’lgan hollarda keng qo’llaniladi. Bundan tashqari, qiyin shaklli har xil (yumaloq, ellips yoki ko’p qirrali) inshootlarning hajmini chiqarishda avval suvbo’yoq usuli texnikasi orqali hajmni chiqarib, keyin esa ustidan rang bilan bo’yaladigan uslublardan foydalaniladi. Suvbo’yoqda bo’yash texnikasini o’rgatish maqsadida o’quv jarayonining dastlabki bosqichida «Arxitekturaviy loyihalash asoslari» amaliy darslarida «akademik yuvish», ya’ni suv bilan yuvish mashqi bajariladi. «Akademik yuvish» deb, suv va tush aralashmasi bilan suvdan boshlab och rangdan to’qqa o’tishni, bo’yoqning kerakli to’qligiga qarab, 3—4 marta takrorlab bo’yash usuliga aytiladi. Mashqni bajarishdan maqsad, talabalar ilk bor bo’yash qurollari bilan ishlashni, bo’yash usullarini, bo’yash texnikasini o’rganish, soyalar nazariyasi, bo’yashning qonun-qoidalarini, suvbo’yoqda bo’yash grafikasining dastlabki ko’nikmalarini hosil qilishlaridir. Mashqning vazifasi keyingi bajariladigan »Arxitekturaviy lavha», «Inshootning perspektiv tasviri» vazifalarini suvbo’yoqda bo’yashga talabalarning bo’yash texnikasini oshirishdir.

Mashqni bajarish uchun avvalo sifatli, qalin «Tarshon» yoki «Goznak» markali qog’ozlardan foydalaniladi. Bo’yovni bajarish uchun qog’ozdan tashqari, à1 dan à10 gacha olmaxon mo’ynasidan yasalgan mayin mo’yqalamlar (kistochka) juda qo’l keladi. Yaxshi mo’yqalam suvga botirib, keyin yengilgina silkitib tashlanganda uchi o’tkir bo’lib qolishi kerakligi bilan aniqlanadi. Qora tush va bir nechta suv uchun stakanlar, ranglarni sinab ko’rishga qog’oz (palitra) kerak bo’ladi. Qora tush bilan suv aralashmasini 3—4 xil, ochdan to’qqa qarab tayyorlanadi. Suvbo’yoq mashqini 37,5–55 sm o’lchamli (yog’och ramka ustidan qoqilgan fanera) planshetda bajarish talab etiladi. Qog’ozni planshet ustidan yaxshilab silliq qilib tortish lozim. Buning uchun qog’ozni planshet ustiga qo’yib, atrofidan 3—4 sm ortiqcha qilib o’lchab, kesib olinadi. Planshetning yon qirralariga yelim surtiladi va qog’ozni ikkala tomonidan namlab, planshet ustiga tekis qilib qo’yiladi va toza paxtani suvlab, avval gorizontal tomonga sekin-asta qog’ozni silliqlanib taranglashtiriladi va planshet chetiga yopishtiriladi. Keyin vertikal yo’nalishda paxta bilan silliqlanib taranglashtirilib, planshet chetiga yopishtiriladi, burchaklarini uchburchak shaklga keltirib, knopkalar bilan mahkamlanadi va yana yon qirralariga knopkalar bilan ustidan mahkamlanib chiqiladi. Yopishtirish paytida qog’ozni juda ehtiyotkorlik bilan to’rt tomonga sekin tortib taranglashtirish lozim. Planshet gorizontal holatda quritiladi. Qog’oz yaxshi qurigandan keyin suvbo’yoq mashqini bajarish uchun planshetga 6 ta teng kataklar chiziladi. Chizmalarni qattiq «T» qalam bilan qog’ozga botirmasidan, iloji boricha kamroq

58-rasm. Suvbo’yoq mashqini bajarish. o’chirg’ich ishlatib chiziladi. Chizmalarni joylashtirishda kataklar oraliqlaridan 1,0— 1,5 sm, atrofidan 1,5—2 sm, pastki qismidan 3,5—4 sm joy qoldirib chiziladi. To’g’ri to’rtburchaklarning ichiga amaliyotda ko’p uchraydigan arxitekturaviy bo’laklardan «g’oz bo’yni» (gusyok), navo (val)ning 1/4 qismi va «poshna» (kabluchok) chiziladi. Yana bir to’g’ri to’rtburchakning ichiga aylanma shakl taglik bilan «shar» chiziladi, yana bir katak balandligi bo’ylab 11 yoki 13 qismga bir xil bo’linadi. Keyingi ikki to’rtburchak ichiga Rim orderidan karniz qismi bo’lagining ikki xil ko’rinishi chiziladi («pryamoy» va «obratniy» val). Kataklarning ichiga unsurlarni chizishda polkalar balandliklari bir xil o’lchamda olinadi va sirkul yordamida chizmalarning kombinatsiyalari — «go’z bo’yni», «poshna», «to’g’ri navo» (pryamoy val), «teskari navo» (obratniy val) va «shar» joylashtirib chiziladi (58-rasm). Suvbo’yoqda ishlash texnikasi ikki xil vazifadan iborat: silliq to’qda, ya’ni ochdan to’qqa o’tishda ishlash aynan tekis yuzalarni ifoda etsa, notekis to’qda ishlash unsurlarning hajmini yoki ularning fazoviy joylashuvini ifodalaydi.

Tasvirlanayotgan jism qanchalik kuzatuvchiga yaqin tursa, nur va soya qismlari, tuzilishi shunchalik aniq va tiniq ko’rinadi, jism qanchalik uzoq tursa nur va soya ko’zga xira, unsur va tuzilishi esa umumlashgan holda ko’rinadi. Yana ham uzoqroqdan esa uning umumiy ko’rinishinigina ilg’ash mumkin bo’ladi. Jismga tushayotgan yorug’lik manbayini 2 turga ajratish mumkin: birinchisi — quyosh (tushuvchi) nurlari, ikkinchisi — aks nur, osmon, devordan, qismdan qaytayotgan yorug’likdir, buni yaltiroq nur (blik) deyiladi. Bo’yash boshqa turdagi bo’yashlardan birmuncha farq qiladi. Bo’yash vositasida jismning hajmi ko’rsatiladi. Jismlarni yoritilganligiga, o’zaro joylashuviga va o’z rangiga qarab u yoki bu sathlar och yoki to’q ranglarda bajariladi. Jismning xususiy soyasi hamisha tushuvchi soyadan ko’ra ochroq bo’ladi. Yumaloq jismlar och rangdan to’qqa qarab bilinar-bilinmas holda bo’yalishi kerak. Bu quyidagicha bajariladi: abzal rangli aralashmalar och qilib tayyorlab olinadi va u bilan bo’yaladigan yuzalarning eng yorug’ joylari qoldirilgan holda qoplab chiqiladi. Bo’yalgan yuzalar qurigandan keyin, chizma o’sha rang bilan ikkinchi bor qoplanadi, ammo endi hamma joyi emas, faqat yuzaning kuchaytirish talab etiladigan joylari avval suv, keyin och rangda o’tiladi. Arxitektura chizmalarida, ko’pincha, jismlarning hajmini, fazoviy tarzlarini aniq ajratib ko’rsatish zarurati paydo bo’ladi. Bunda esa tasvirlashning an’anaviy usullaridan biri bo’lgan bo’yoq bilan ifodalash amalga oshiriladi. Suvbo’yoq usuli tasvirlanayotgan jismlarning, inshootning loyihaviy maqsadi va xususiyati bilan aniqlanadi. Suvbo’yoq bilan ishlash ikki xil vazifadan iborat: shakllarning hajmlari yorug’likni ifodalash orqali chiqariladi, yorug’lik nurlarini chap tarafdan o’ng tarafga 45° burchak ostida yo’naltirilgan deb qabul qilingan. Tushuvchi soyalar qurilib, ingichka chiziqlar orqali chizib qo’yiladi. 4. Arxitekturaviy lavhani tasvirlash Topshiriq maqsadi: me’moriy bo’lak misolida akademik bo’yash orqali hajmni ifoda etishga o’rgatish.

Topshiriq vazifasi: bino qismining — ustun kallagi, boshqa me’moriy unsurning chiziqli ortogonal chizmasidan foydalanib, 55–75 sm o’lchamlardagi taxtaga tortilgan qog’ozga uvrajni (bino bo’lagi chizmasini) kerakli marotaba kattalashtirib chizish, soyalarini aniqlash va bo’yashdan iborat. Bu topshiriqda talabalarning mumkin qadar xohishiga qarab, har biriga alohida ish tanlab beriladi. Bu jarayonda talaba jahon me’morchilik shoh asarlari bilan tanishadilar, fazoviy tasavvur qilish qobiliyatini o’stiradilar. Topshiriqni bajarish uchun jahon va O’rta Osiyo tarixiy me’morlik obidalari chizmalaridan foydalanadilar. Rim-yunon orderlari. Lavha asosan klassik arxitektura yodgorliklaridan ortogonal chizma ko’rinishida beriladi. Misol tariqasida talabaga shu mavzu bo’yicha bajarilgan ishlar ko’rsatilishi mumkin. Talaba shu ishga taalluqli bo’lgan materiallarni to’plashda faollik ko’rsatishi lozim. Topshiriq bir necha bosqichlar yordamida amalga oshiriladi. Bosqichlarning qisqacha mazmuni quyida berilgan: 1. Bino bo’lagi chizmasi — uvrajni o’rganish. 2. Musavva qilish (eskizlash). 3. Oqqa kattalashtirib chizish. 4. Soyalarini qurish. 5. Bo’yash (akademik bo’yash texnikasida), kerakli yozuvlarni bajarish. 1-bosqich. Mavzu tanlangandan keyin me’moriy yodgorlik har tomonlama, ya’ni qurilgan davri, tarixiy joylanishi, arxitekturaviy, konstruktiv, estetik va boshqa tomonlari o’rganiladi. 2-bosqich. Musavva tayyorlash muhim jarayondir. Uni alohida formatning 1/4 bo’lagida bajariladi (qog’oz sifatsiz bo’lishi ham mumkin). Mazkur bosqichda asosan taxta sathida bino bo’lagining tarzi, tarhi va yozuv o’rinlari belgilanadi, uvrajni necha marotaba kattalashtirish lozimligi aniqlanadi. Bir necha izlanishdan so’ng talaba bir yechim variantini tanlaydi. Musavva qilganda faqat joylashtirish bilan cheklanmaydi. Bu ish ijodiy jarayondir. Tanlangan variantda talaba bu lavhani kompozitsion-badiiy jihatlarini ko’rsata bilishi kerak.

Qog’ozda chizmalar simmetrik va asimmetrik holatlarda joylashgan bo’lishi mumkin. Asosiy o’qlar aniqlanadi. Musavvada joylashgan qog’ozda yonlaridan joy qoldirishimiz mumkin. Ya’ni, musavvadani hoshiyaga (ramkaga) olishimiz mumkin. Lavha chizmasining tagida yozuvlar uchun bo’sh joylar qoldiriladi. Musavvada qilingandan so’ng (o’qituvchi tasdiqlagandan keyin) oqqa ko’chirish ishi boshlanadi. 3-bosqich. Oqqa ko’chirish. Qalamda chizmani bajarish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: a) avval asosiy o’qlar chiziladi, keyin asosiy — yirik qismlar chiziladi; b) so’ngra maydaroq qismlar chiziladi, ya’ni, shu yirik qismlarda tegishli detallar aks ettiriladi; d) hihoyat, barcha mayda qismlar: profillar, barelyeflar chizilishi lozim. Hamma, mayda bo’laklargacha qismlar qalamda chizilgandan so’ng, soyalar quriladi. Bo’yashdan oldin yorug’lik qaysi tomonda va qay tarzda tushishiga, me’moriy shakl tuzilishiga qarab lavhani ayonroq ifoda etish mumkinligi to’g’risida fikr yuritamiz. Amaldagi arxitekturaviy grafikada yorug’lik manbayidan tushayotgan nurlar parallel hamda diagonal yo’nalishda, ya’ni 45° burchak ostida olinadi, deb qabul qilingan. Bu soyalarni oson qurishga imkoniyat beradi. Yorug’lik nurlarini bunday olish shakl tuzilishining hamma jihatlarini yaqqolroq ifoda etishda qo’l keladi. 4-bosqich. Soyalarni qurishda chizma geometriya qoidalaridan foydalaniladi. Soyalarning 2 xili mavjud: tushuvchi soyalar va shakllarning o’z soyalari. Tushuvchi soya bir shakldan boshqa shaklga tushuvchi soyadir. Shaklning o’z soyasi esa uning yoritilgan sirtining orqasidagi soyadir. Tushuvchi soya o’z soyasiga qaraganda to’qroq bo’yaladi. Tushuvchi soya olddan uzoqlashgan sari mayinlashib boradi. Old plandagi hajmlarda bo’yoq kontrastliroq, orqa plandagida esa bo’yoq yumshoqroq bajariladi. Shunday holatda me’moriy bo’lak hajmi, uning atrofidagi muhit ta’sirchanroq chiqadi.

Soyalar qurilgandan so’ng tush bilan akademik bo’yashga o’tiladi. Akademik bo’yash deb, bo’yovnnng kerakli to’qligiga och ranglarni 3—4 marta takrorlab bo’yash orqali erishish uslubiga aytiladi. Rus tilidagi «otmivka» iborasi ham shu jihatni ifodalaydi. Talabalar akademik bo’yashni boshlashdan oldin bo’yash mashqini bajarishgan bo’lishadi. Qalamda chizmani chizgandan keyin, ish jarayonida qog’ozda paydo bo’lgan kirlar yuvib tashlanadi. Buning uchun toza suv bilan paxta kerak bo’ladi. Paxtani suvga botirib taxtaga tortilgan va sirtiga qalamda chizilgan qog’ozni tepadan pastga yo’nalishda yurgizib yoki katta mo’yqalamda yuvib chiqiladi. Qog’oz qurigandan so’ng chizmadagi hamma chiziqlar ustidan suyultirilgan tush bilan yurgizib chiqiladi. Suyultirilgan tush bo’yash jarayonida chiziqlar ajralib turmasligi uchun ishlatiladi. To’q tushga suv qo’shib kerakli rang ton olinadi. 5-bosqich. Bo’yash uchun, asosan, quruq tushdan foydalaniladi. Chunki quruq tush o’zining jihatlari bilan oddiy tushdan katta farq qiladi. U birtekis ochdan to’qqa o’tishga, berilgan ashyoni aniq ko’rsatishga yordam beradi. Tush toza suv bilan aralashtirib, filtrdan (paxta yoki dokadan) o’tkaziladi. Lozim topilsa bu jarayon bir necha marotaba qaytariladi. Bo’yash oldin och aralashma bilan boshlanib bajariladi. Keyin asta-sekin to’q aralashma ham ishlatiladi. Bo’yashni sarishtalik va butun vujud bilan, chizmadagi konturlaridan chiqazmay ishlash kerak. Bo’yash yirik qismlardan boshlanadi, keyin mayda qismlarga o’tiladi. Lavhada old va orqa planlar bo’lib, ular bo’yash orqali farqlanib ko’rsatilishi kerak. Sirtlarni ketma-ket bo’yash jarayonida shuni hisobga olish kerakki, qanchalik yuza uzoqroq joylashgan bo’lsa kontrastligi shunchalik sust bo’ladi.

Yorug’likda, ayniqsa uning yaqinda joylashgan qirralar, birinchi plan och rangda qoldirilishi zarurdir. Tushuvchi soya tomonida joylashgan qirralar sal qoraroq bo’yalib ko’rsatiladi. Bu chizmaning hajmini bo’rttirib ko’rsatilishiga yordam beradi. Lavha tasvirida yoritilgan joylarni har xil (oldingi—ortdagi) planlarga bo’lganimizdan keyin, soyada bo’lgan joylarga o’tamiz. Birinchi planda joylashgan soyalar intensivroq ko’rsatiladi. Uzoqroq joylashgan soyalar, chegaraga yaqinlashgan sayin soyalar ochroq bo’yaladi (refleks). Arxitekturaviy lavha qismlarining yorug’likdaligi va soyadaligini umuman ajratib ko’rsatganimizdan so’ng, lavhaning mayda detallarini, bezaklarini bo’yashga o’tiladi. Arxitektura yodgorligida ishlatilgan qurilish ashyolarining fakturasini ko’rsatish katta ahamiyatga molikdir. U silliq, g’adir-budur, yaltiroq bo’lishi mumkin. Faktura ifodasi orqali ishlatilgan ashyolarni: yog’och, beton, tosh, gips va boshqalarni ajrata olamiz . Lavhada ishlatilgan ashyolarning rangini tush bilan bo’yashda och yoki to’q rang orqali fakturasini chiqarish zaruriyati paydo bo’ladi. Misol uchun, yog’ochning fakturasini ko’rsatish uchun hajmning shakli chiqarilgandan so’ng, sirtda mo’yqalam bilan yog’och teksturasini bildiruvchi tekstura chiziqari ko’rsatiladi. Eski toshning xarakterini chiqarish uchun bo’yash jarayonida oq «dog’»lar (joylar) qoldiriladi. Bo’yash oxirida soya tomonidan to’q rangda siniq chiziqlar ko’rsatiladi. Bo’yashni tugatgandan keyin, chizmaning chetlarini o’chirg’ich orqali o’chiramiz va kerakli yozuvlar bajaramiz. Arxitekturaviy lavhaning nomi unga mos, katta shriftdagi yozuvlar bilan yoziladi. Bu topshiriqda asosan klassik shrift ishlatiladi. Pastdagi burchakda mayda shriftda institut, tahsilgoh, guruh, talabaning familiyasi, ismi, rahbarning familiyasi, ismi yoziladi.

59-rasm. «Iskador mehrobi». Me’moriy lavha.

60-rasm. Ustun kallagi.

61-rasm. «Troyan forumi». Me’moriy lavha.

62-rasm. «Paviy ibodatxonasi». Me’moriy lavha.

5. Shriftli kompozitsiya tuzish Topshiriq maqsadi: turli xil shriftlar bilan tanishish va ularni yozishni o’rganish. Topshiriq vazifasi: tanlangan shrift (yoki shriftlar) asosida kompozitsiya tashkil qilish. Topshiriq 55–75 sm li taxtaga tortilgan qog’ozda bajariladi. Vazifada rangdan ham foydalanish mumkin. Topshiriqni bajarish tartibi quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi. 1. Shriftlar bilan tanishish va vazifani aniqlash. 2. Eskizlash (izlanish, bir yechim variantini tanlash). 3. Harflarni va rasmlarni joylashtirish (komponovka). 4. Umumiy chegaralarda yirik qismlarni chizish. 5. Detallashtirish (mayda qismlarni chizish). 6. Bo’yash, tushlash (tugatish). 7. Baholash. 1-bosqich. Shriftning paydo bo’lish tarixi uzoq o’tmishga borib taqaladi. Vaqt o’tgani sayin, asta-sekin uning bir qator ko’rinishlari: lotincha, grekcha, arabcha, ruscha va boshqalar paydo bo’ldi. Ular, o’z navbatida, bir qancha turlarga bo’linadi, masalan: ruschada — kirillitsa, arabchada — nastaliq, rayhoniy, ko’fiy, suls va boshqalar. Bu bosqichda talaba bir (yoki bir nechta shriftni) tanlashi lozim. 2-bosqich. Tanlangan shriftni chuqur o’rganish, tahlil qilish asosida eskizlash boshlanadi. Har bir harfning qurilishi, ularning yozilish tartibi o’rganiladi. Ana shu harflardan foydalanib biror kompozitsiya tashkil qilinishi kerak. Kompozitsiyalar turlicha bo’lishi mumkin: Masalan: — harflarni alfavit tartibida yozish (oddiy kompozitsiya); — harflardan birini (yoki bir nechtasini) dominant qilib, so’ng harflarni ketma-ket yoki aralash yozish (o’rta kompozitsiya); — biror matn yozish; — biror mavzu tanlab, uni suratlar bilan tasvirlab, ya’ni fon (rangli ham bo’lishi mumkin) tanlab, unga muvofiq so’zlar yozish va h.k.

3-bosqich. G’oya tasdiqlangandan so’ng, u komponovka qilinadi (joylashtiriladi), ya’ni 55–75 sm o’lchamli taxtaga moslashtiriladi. 4-bosqich. Eskiz oqqa ko’chiriladi. Dastlab chizmaning umumiy ko’rinishlari chiziladi. G’oya umumiy massalarda bajariladi, ya’ni fon va harflarning (so’zlarning) tashqi ko’rinishi (konturi) chiziladi. 5-bosqich. Chizmalarning (fon) va harflarning (so’zlarning) mayda detallari chiziladi. Shu bosqichda qalamda hamma ishlar tugatilishi shart. 6-bosqich. Chizma bo’yalib yoki grafik usulda (tush bilan) tugatiladi. Albatta, texnikaning tanlanishi talabaning xohishiga va uning mahoratiga bog’liqdir. Bu bosqichda topshiriq tugatiladi. 63-rasm. Shriftli kompozitsiyaga misol.

64-rasm. Shriftli kompozitsiyaga misol.

6. Inshootning ortogonal tasvirini bajarish Topshiriq maqsadi: talabalarni me’moriy inshootning ortogonal proyeksiyalarda tasvirlashga o’rgatish. Topshiriq vazifasi: talabalar oldiga muayyan inshootni ularga beriladigan uvrajlardan foydalanib, tasvirlash vazifasi qo’yiladi. Avvalo, umuman ortogonal proyeksiyalar haqida tushuncha berilishi o’rinlidir. Ortogonal so’zi grekcha so’z bo’lib, «ortos» — «to’g’ri burchak» ma’nosini anglatib, buyumning yoki inshootning tekislikka nisbatan to’g’ri (90°) burchak ostida tushirilgan proyeksiyasiga — aksiga aytiladi. Ortogonal chizma me’moriy grafikada eng ko’p tarqalgan uslub bo’lib, u inshoot haqida kerakli va yetarli ma’lumot beruvchi chizmadir. Ortogonal chizma quyidagi xillarga bo’linadi: tarz, tarh, qirqim, bosh tarh. Tarz chizmasi — frontal (to’g’ri, ya’ni 90° burchak ostida) tekislikka (qog’ozga) tushirilgan aksidir. Odatda, biz bu so’z orqali bosh tarzni tushunamiz. Boshqa tarzlar yon tarz va orqa tarz deb nomlanadi. Tarzlar oson-qiyinligiga va talabaning imkoniyatlariga qarab har xil uslub, texnika va grafikalarda bajarilishi tavsiya etiladi. Tarzlar asosan: 200, 100, 50, 20 li masshtablarda chiziladi. Tarh chizmasi — shartli ravishda imorat qirqimining to’g’ri (90°) burchak ostida qog’ozga tushirilgan aksidir. Ya’ni, imoratni gorizontal holatda shartli ravishda kesib tepasidan qaragandagi ko’ringan holatidir. Tepasiga qaralganda shift (plafon) tarhi vujudga keladi. Tarh chizmasini hosil qilishda shartli shaffof tekislik imoratni shunday kesishi kerakki, unda nafaqat imoratning devorlari, ustunlari kesimi, balki derazalarining, eshiklarining, boshqa muhandislik jihozlarining izlari kesimlari tushishi ham shartdir. Tarh, asosan, chizma grafikada ijro etiladi. Tarhda devorlar, ustunlar va boshqa imorat unsurlarining qayeridan qirqim o’tayotgan bo’lsa, o’sha yer qalin chiziq bilan chiziladi. Qolgan, ya’ni qirqimdan o’tmaydigan yerlari ingichka chiziqlar bilan chiziladi. Imoratning hamma gorizontal o’lchamlari tarzda ko’rsatiladi.

O’lchamlar metr, santimetr va millimetrlarda ko’rsatilishi mumkin. Tarhlar ham tarzlar kabi asosan: 200, 100, 50, 25, 20 li masshtablarda chiziladi. Qirqim — frontal to’g’ri burchak ostida tekislikka (qog’ozga) tushirilgan aksning ko’rinishidir. Qirqim deganda biz buyum yoki imoratni, shaffof tekislik bilan kerakli joyida tekislikka nisbatan vertikal holatda kesib u yoki bu tarafga qaraganda ko’rinadigan holatga aytamiz. Imoratning qirqimini olganda, odatda, uning tavsifiga eng loyiq joylaridan olinadi. Misol tariqasida turar-joy binosini keltiramiz. Unda: 1) umumiy xona (mehmonxona); 2) uxlash xonasi; 3) ayvon; 4) zina joylashgan xonalarining qirqimini olish mumkin. Qirqim, odatda, bir imoratning o’zida ikki, uch va, hatto, to’rt–besh joyidan olinishi mumkin. Bundan tashqari, qirqimni shunday olish kerakki, u albatta devorda joylashgan deraza va eshiklar turgan joydan o’tsin. Qirqimlar ham xuddi tarhlar kabi, asosan, chiziqli grafikada ijro etiladi. Qirqimga imoratning qayeri tushsa, shu yeri albatta qalin chiziq bilan chiziladi va tushmagan yerlarining hammasi ingichka chiziq bilan ajratiladi. O’lchamlar qirqimlarda tarhlardan farqli o’laroq, vertikal holatda qo’yiladi va uning nomi o’lcham emas, balki «belgi» deb ataladi. Bosh tarh chizmasi (bosh reja yoki genplan) deganda biz, asosan, binoning yoki binolar majmuasining tekislikka nisbatan to’g’ri (90°) burchak ostida tepadan — ustidan qaraganda ko’rinadigan tasviriga (proyeksiyasiga) aytamiz. Demak, bosh tarhda imorat va imoratlar majmuasidan tashqari, unga olib keluvchi yo’lkalar, atrofdagi gulzorlar, daraxtlar va shu imoratlarga yondosh bo’lib turgan boshqa obyektlar chiziladi. Bosh tarh aralash grafikada ijro etiladi. Endi bevosita topshiriqni bajarish tartibiga o’tamiz. Topshiriqni bajarishda quyidagilarga e’tibor berish zarur: 1) o’qituvchi bilan birgalikda me’moriy yodgorlikning tayyorchizmalaridan (uvrajlardan) tanlab olish va uni o’rganib chiqish; 2) chizmalarni kerakli masshtabga solib, planshet bilan teng(55– 75 sm) qog’ozga joylashtirish;

3) tayyor bo’lgan chizmani planshetga qalamda ko’chirish; 4) soyalarni qurish; 5) chizmani suyultirilgan tushda (suyuq qorishmada) akademik bo’yash texnikasida tasvirlash. 1-bosqich. Mavjud chizmalar orasidan muayyan me’moriy yodgorlik talabaning qobiliyati va kuchiga qarab tanlab olinadi. Tanlab olingan chizmani talaba obdon o’rganib chiqadi. Ya’ni, uning tarixi, kelib chiqishi bilan bir qatorda chizmaning o’zini ham tahlil qiladi. 2-bosqichda talaba chizmani kattalashtirib, planshetda chizishi kerak bo’ladi. Buning uchun chizmaning holatiga qarab sonli yoki chiziqli masshtab qo’llaniladi. Bunda ikki holat vujudga kelishi mumkin: a) talaba chizmaning masshtabidan kelib chiqib va o’lcham- laridan foydalanib, bir necha variantda eskiz-kompozitsiya yaratadi va ulardan birini o’qituvchi bilan maslahatlashgan holda kattalashtirib, planshet bilan teng bo’lgan qog’ozga joylashtiradi; b) talaba chizmani masshtabi va o’lchamlari yo’q bo’lgan hol-da chiziqli masshtabda kattalashtiradi va yuqorida keltirilgan tartibda qog’ozga joylashtiradi. 3-bosqich. Kompozitsion jihatdan tayyor bo’lgan, masshtablari ham planshetga mos tushadigan tayyor chizmani talaba, albatta hech qanday qiyinchiliksiz, 55–75 sm o’lchamli planshetga qalamda chizishni boshlaydi. Chizma tayyor bo’lgandan so’ng u o’qituvchilar ko’rigidan o’tadi. Agar chizmada xato va kamchiliklar bo’lsa, ularni talaba tuzatib, akademik bo’yashga tayyorlay boshlaydi. 4-bosqich. Tayyor chizmani bo’yashdan oldin soyalarni qurish kerak bo’ladi. Buning uchun talaba chizma geometriya fanidan olgan bilimlarini ishga solib, planshetda tasvirlangan muayyan imorat chizmasining soyalarini quradi. Shundan so’ng chizma bo’yashga tayyor bo’ladi. 5-bosqich. Akademik bo’yash uchun talaba xuddi me’moriy lavha topshirig’ida bo’lgani kabi zarur amallarni bajaradi:

a) chizma chizilgan, tayyor planshetni bir marotaba yuvib tash-laydi; b) quruq tushni eritib yoki suyuq tushga suv qo’shib uch xilto’qlikdagi, ya’ni: och qorishma; o’rta to’qlikdagi qorishma va kuchli qorishmalar tayyorlaydi; d) bo’yash uchun yumshoq, ya’ni ho’llanganda uchi uchli bo’ladigan mo’yqalamlardan eng kamida to’rt xilini tayyorlab qo’yadi (bular: ¹2, ¹4, ¹6, ¹8 raqamli mo’yqalamlardir). Talaba o’qituvchining yordamida yuqorida keltirilgan va tayyorlangan o’quv qurollari bilan topshiriqni bo’yaydi. Baholangan ishlar tahsilgoh arxiviga topshiriladi, yaxshi ishlar ko’rgazmaga qo’yiladi, ulardan uslubiy albom tayyorlanadi. 7. Inshootning perspektivadagi ko’rinishini ishlash Me’moriy asarning ortogonal proyeksiyalari juda shartli tasvirdir. Inshoot to’g’risida ko’z bilan idrok etilishiga yaqin bo’lgan holatni «qush uchish balandligidan ko’rish» («âèä ñ ïòè÷üeîãî ïîëeòà») yoki perspektiva (perspektiv tasvir) beradi. Me’mor uchun loyihalanayotgan inshootni perspektiva yordamida ko’rsata bilish katta ahamiyatga ega. Topshiriq maqsadi: perspektiva qonuniyatlarini talabalar tomonidan puxta o’zlashtirishi, chizma geometriya fani beradigan nazariy bilimlarni muayyan inshoot misolida mustahkamlashdir. Topshiriqda talabalar oldiga berilgan ortogonal chizmalar (tarh, tarz, qirqim, lavha va boshqalar) yordamida inshootning asosiy sifatlarini ochib beradigan perspektavasini (eksteryerini yoki interyerini) chizib bo’yash vazifasi qo’yiladi. Topshiriqni bajarish uchun O’zbekiston, O’rta Osiyo yoki jahon me’morchiligi asarlari olinadi. Zamonaviy iishootlar ham talabalarga berilishi mumkin. Beriladigan ortogonal chizmalar bir xil masshtabda bo’lishi lozim. Topshiriq, aksari, musavvada (foreskiz) tayyorlash, qarash nuqtasini tanlash, qalamda chizish va bo’yash bosqichlaridan iborat bo’ladi. 1-bosqich. Musavvada bosqichida vatmanning choragi (1/4) yoki nimchoragi (1/8) bo’lagida inshootning turli tomonlaridan va

taraflaridan bir necha (kamida 3—5) perspektiv tasvirlari qalam bilan qo’lda bajariladi. So’ng eng maqbul varianti tanlanadi. Tasvir variantlarini bajarish jarayonida inshootning nisbatlarini mumkin bo’lgancha saqlab qolishga intilish lozim. Variantlarning ichida eng maqbuli chizish uchun tanlanadi. 2-bosqichda tanlangan variantga eng yaqin holatni beradigan qarash nuqtasi tanlanadi. Optimal qarash nuqtasi uch asosiy shartsharoitlar bilan bog’liq: a) qarash nuqtasidan inshootgacha bo’lgan masofa inshootningikki barobar balandligidan kam bo’lmasligi lozim. Agar inshoot past bo’lsa, ikki barobar masofa tarhning tomoniga nisbatan olinadi. Umuman olganda, qarash burchagi 50° dan kam bo’lishi kerak. Qarash nuqtasini haddan tashqari uzoqdan olish ham perspektiva kompozitsiyasini «sust» qilib qo’yadi; b) surat tekisligi shunday olinishi lozimki, bosh qarash nuriperspektiv tasvirning taxminan o’rtalaridan o’tishi kerak. Undan tashqari, bosh qarash nuri bino burchagidan o’tmasligi lozim. Aks holda burchakdagi unsurlar bir chiziqqa tushib, inshoot hajmini idrok etish qiyinlashadi; d) ufq chizig’ini odam ko’zi balandligida tanlash tabiiy ko’rinishni ta’minlaydi. Ufq chizig’i yuqoridan tanlansa inshootlarning, ayniqsa, hovlili binolarning tuzilishini to’kisroq ochib beradi. Pastroq olingan ufq chizig’i balandda joylashgan imoratga ko’proq mos keladi. Interyer perspektivasida ham pastroq olingan ufq chizig’i o’tirgan odamning ko’rishiga yaqin ko’rinishni beradi. 3-bosqich. Perspektiv tasvir chizma geometriya qoidalariga ko’ra bajariladi. Odatda, «arxitektor usuli» qo’llaniladi. Tasvirlanayotgan imoratdagi parallel chiziqlar ufqdagi nuqtaga (fokusga) yo’nalgan bo’ladi. Fokuslar bitta (surat tekisligi frontal holatda bo’lgan interyerlarda ko’proq ishlatiladi), ikkita yoki undan ko’p (masalan, sakkizqirralik tasvirda to’rtta) fokuslar bo’lishi mumkin. Nuqta perspektivasini to’g’ri topishda haqiqiy kattalikni o’z o’rniga qo’yib izlashga alohida e’tibor berish lozim. To’g’ri to’rtburchak tarhli xonaning frontal ko’rinishidagi

interyerini chizishda har qanday nuqtaning balandligi yon devorlarga proyeksiyalanib topilishini unutmaslik kerak.

Aylana perspektivasi ikki tomoni surat tekisligiga parallel bo’lgan kvadrat ichiga olinib chiziladi. Bosh qarash nuridan ancha chetda bo’lgan aylanalar perspektivasi «ag’anab» ketayotganday chiqib qoladi. Bunday holatlarda doiraning perspektiv tasvirini qo’lda to’g’rilab qo’yish tavsiya etiladi. Gumbazlarning perspektiv tasvirini chizish murakkabroq: gumbaz eng xarakterli balandliklarda olingan tekisliklar bilan kesishgan izlarning (aylanalarning) yuqorida aytilgan usul vositasida perspektivalari aniqlanadi. Hosil bo’lgan ovallarning chekka nuqtalari birlashtirilib gumbazning o’zi chiqariladi. Perspektiv tasvirni chizish ham ortogonal chizmalarni bajarilgani kabi «umumiydan xususiyga» usuliga ko’ra olib boriladi. Chizishda ingichka chiziqlardan foydalaniladi. Bevosita inshootga tegishli chiziqlar keyinroq ajratib qo’yiladi. O’zining soyasi va tushuvchi soyalar ham quriladi. Perspektiva kompozitsiyasida anturaj (odamlar, avtomobillar; dov-daraxtlar kabilar) katta ahamiyatga ega. Soyalar aniqlanib, anturaj chizilgandan keyin bo’yashga o’tiladi. Bo’yash ostida yordamchi chiziqlarning bilinar-bilinmas ko’rinib turishi topshiriq bahosini pasaytirmaydi, aksincha, vazifa to’g’ri bajarilganligini tasdiqlash imkoniyatini beradi. 65-rasm. Perspektivaga misol. (Talaba ishi.)

a b 66-rasm. Perspektivaga misollar: a) Ismoil Somoniy maqbarasi; b) Venedaga kapella.

67-rasm. Nika Apteros ibodatxonasi. Perspektivaga misol.

68-rasm. Perspektivaga misol. Sromdagi ibodatxona.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Roziqberdiyev M. Kichik arxitektura shakllari. — T., TAQI, 1995. 2. Arxitekturaviy loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma. — T., TAQI,2000. 3. O’ralov A.S., Rahimov A.Q., Saidova B.A. Arxitekturaviy kompozitsiya va loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma — Samarqand, SamDMQI, 2005. 4. Викторов А.М Природный камень в архитектуре 1983 5. Гинзбург В. П. Керамика в архитектуре — М., 1983. 6. Рабинович В.И книга об архитектуре. М 1973. 7. История и теория архитектуры 2002 г

Похожие

Talabalar fan olimpiadalari talabalardan ishlari talabalarning ijodkorlik ishlari ilmiy yo‘nalishdagi kurs ishlari (loyihalari) va bitiruv malakaviy ishlari

Me’moriy chizmalarning asosiy turlari

Kichik me’moriy shakllarni loyihalash

Loyihalash asoslari

Beton va temirbeton ishlarini majmuali bajarish