Arxitektura to’g’risida umumiy ma’lumot - Архтектура - Рефераты

Arxitektura to’g’risida umumiy ma’lumot

Загружено в:

30.10.2022

Скачано:

0

Размер:

20.6669921875 KB

Arxitektura to’g’risida umumiy ma’lumot Reja: 1. Arxitektura to’g’risida tushuncha 2. Arxitekturaga xos jihatlar 3. Arxitekturaning tarmoqlari

1. Arxitektura to’g’risida tushuncha Inson faoliyatining qadimiy va nafis sohalaridan biri bu arxitekturadir. Arxitekturaga ta’rif bermasdan avval, «arxitektura» so’zining kelib chiqishiga nazar tashlaylik. So’z ildizi « tektura » qurilish san’ati ma’nosini berib, « arxi » qo’shimchasi esa oliy, yuqori darajada degan ma’noni bildiradi. Demak, «arxitektura» — qurilishning yuqori bosqichi, ya’ni oliy darajadagi qurilish demakdir. Aynan shu ma’noda «arxitektor» o’zbek tilidagi «me’mor» so’ziga yaqin turadi. Shuning uchun ham arxitekturaga nisbatan me’morchilik atamasi keng ishlatiladi. Arxitektura qurilish san’atining oliy darajasi, biroq har qanday qurilishni ham arxitekturaga tenglashtirish yoki o’xshatish mumkin emas. Chunki qurilish juda keng qamrovli so’z bo’lib, arxitekturaga mos bo’lmagan ayrim sohalarni ham o’z ichiga oladi. Masalan, temiryo’l qurilishi, yerosti quvurlari yoki shaxtalar qurilishi va hokazo. Demak, har qanday qurilish ham arxitektura bo’la olmaydi, lekin har qanday arxitektura negizida, avvalambor, qurilish yotadi. Qurilishning arxitekturaga aylanishi uchun u yuqori darajadagi san’at namunasi yoki asari tarzida yaratilishi kerak. Arxitekturani inson amaliy faoliyatining boshqa turlaridan, shu jumladan, qurilishdan farqi shundaki, u foydalilik masalalaridan tashqari, muayyan tarixiy va ijtimoiy-ma’naviy muhit hamda davr ehtiyojlarini qondiruvchi mafkuraviy va badiiy estetik vazifalarni ham bajaradi. Arxitekturaning hozirgacha qabul qilingan ta’rifi shunday: arxitektura — inson va jamiyat faoliyati, insonning maishiy turmushi, mehnati, umuman hayoti uchun fazoviy muhit yaratish san’atidir. Bu yerda «fazoviy» deyilganda kosmosni emas, balki yer sathi ustida quriladigan obyektlar joylarni nazarda tutiladi. Bunday fazoviy muhit yopiq yoki ochiq bo’lishi mumkin. U chegaralovchi, belgilovchi (devor, tom, to’siq, panjara, dov-daraxt, tosh kabi) strukturalar yordamida tashkil etiladi. Masalan, Toshkentdagi «Moviy gumbazlar» qahvaxonasi yoki uning yonidagi choyxona binolari g’isht, beton va oyna, to’siq-devor, pol va tom (gumbaz ham tomning bir turi) yordamida atrofdan chegaralanib, yopiq fazoviy

muhit hosil etilgan. Bu yerdagi xiyobonda tok va so’ri ostida ham qisman chegaralangan muhit hosil qilingan. Bundan farqli holda choyxona oldidagi sufa- so’rilar gorizontal tekislik bo’yicha ochiq muhitga ajratilgan. Sayr yo’llari ham ochiq muhitdir. Ular daraxt, buta, maysa, plita, tosh, suv basseyni, favvora kabilar yordamida rejalangan. Yana shuni aytish joizki, «arxitektura» o’zining yaratilishi jihatidan ikki ma’noda ishlatiladi, birinchidan, inson ijodiy faoliyatining sohasi ma’nosida va, ikkinchidan, shu faoliyatning mahsuli ma’nosida. Arxitekturaning maqsadi va vazifalari. Insonlarning yashashi, ishlashi va dam olishiga mo’ljallanib tashkillashtirilgan makonni yoki muhitni shakllantirish arxitekturaning bosh vazifasidir. Biroq, uning vazifasi bu bilan cheklanmaydi. Ma’lumki, har qanday muhit odamlar ruhiyatiga, ongining shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Chunki arxitekturada qo’llaniladigan hajmiy shakllar, moddiy muhit biron bir jozibali ko’rinishga yoki axborotga ega bo’ladiki, ular odamlar didiga, ongiga ijobiy yoki salbiy ta’sir etishi mumkin. Arxitekturaning vazifasiga ana shu muhitda insonlar uchun o’ziga xos qulaylik va shinamlik yaratishgina emas, balki insonning go’zallikka bo’lgan ehtiyojini qondirish, u yashayotgan jamiyat madaniy hayoti, xalqchil milliy an’analari va ilg’or estetik tuyg’ularini o’zida aks ettirish kabi vazifalar ham kiradi. Arxitektura insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondiradi. U insoniyat jamiyati yashash va dam olish vositalarining qanchalik zaruriy qismlari (turar-joy uylari, jamoat binolari, bog’ va parklar, xiyobonlar va boshqalar)dan tarkib topsa, xuddi shuncha ishlab chiqarish vositalari (zavod va fabrikalar, elektr va issiqlik stansiyalari, ishlab chiqarish korxonalari)dan ham tarkib topadi. Umumiy ma’noda arxitektura — bu insoniyatning yashashi va faoliyati uchun sun’iy shakllantiriladigan, amaliy va ma’naviy ehtiyojlarga mo’ljallangan moddiy muhitlar tizimidir. Ayni paytda, arxitektura bu san’at hamdir. Shu boisdan arxitekturada muayyan hayot tarzi, davr tafakkuri va talabi, muayyan estetik va mafkuraviy ehtiyojlar, g’oyalar majmuasi o’zining moddiy va badiiy ifodasini topadi.

Arxitektura ko’p qirralidir. U muayyan vazifalarga mo’ljallanib tashkillashtirilgan ichki muhitli binolar, binolar ansambli va kompleksi, shaharlar, qishloqlar, maxsus tashkillashtirilgan tashqi ochiq muhitlar (ko’chalar, maydonlar, istirohat bog’lari, parklar, mahallalar, dahalar)dan tashqari, ichki muhitga ega bo’lmagan, biroq ochiq muhitni tashkillashtirishga xizmat ko’rsatuvchi inshootlar va mo’jaz me’moriy shakllar (monumentlar, obelisklar, tasviriy oynalar, ko’priklar, yo’llar, sohillar, ko’prik yo’llar (puteprovodlar), transport chorrahalari (razvyazkalari), favvoralar, zinapoyalar, to’siqlar va sh.k.) hamdir. Ana shu nuqtayi nazardan olib qaraganda arxitektura jamiyatning ijtimoiy, ishlab chiqarish va mafkuraviy ehtiyojlaridan vujudga keluvchi moddiyatdir. Aynan ana shu ehtiyojlar arxitektorlar oldiga aniq vazifalar qo’yadi. Yaratilgan arxitektura jamiyat va uning ma’lum bir davrining moddiy va ma’naviy madaniyatini belgilaydi, o’zida aks ettiradi. 2. Arxitekturaga xos jihatlar Arxitekturaning o’ziga hos xususiyatlari mavjud. Buni yaqqol tushunish uchun uni boshqa san’at turlari bilan taqqoslab ko’rish maqsadga muvofiqdir. Arxitektura rassomchilik va haykaltaroshlik kabi borliqni konkret ko’rinishda tasvirlovchi san’at emas. Arxitektura ifodali bunyodkorlik san’atidir. U borliqni umumlashtirilgan holda ifoda etadi. Qaysidir darajada sinf, jamiyat yoki butun bir davrning g’oyalarini o’zida aks ettiradi. Rassom chiziq va bo’yoq yordamida ikki koordinata o’lchamiga — eni va bo’yiga ega bo’lgan tekislikda asar yaratadi, o’zi tanlagan mavzuni grafik uslubda yoki ranglar majmuasida ifoda etadi va tasvirlaydi. Haykaltarosh uch koordinatali — eni, bo’yi, balandligi bo’lgan hajmlardan foydalanadi. Haykaltaroshlik rassomchilikdan jiddiy farq qilib, asar kartina tekisligida emas, balki asosan hajmlardan foydalanib ifoda etiladi. Tomoshabin haykalni nafaqat bir tomondan, balki hamma tomondan ham tomosha qilishi mumkin. Biroq, haykaltaroshlikda ham rassomchilikdagi kabi ifodalanayotgan mavzu qurilmaydi, hajmiy shaklda bo’lsa-da, baribir tasvir etiladi. Shuning uchun ham bunday san’at turlari tasviriy san’at deb ataladi. Arxitektura asarida o’sha uch koordinataga yana to’rtinchisi — vaqt koordinatasi ham

qo’shiladi. Vaqt koordinatasi arxitekturaning nafaqat tashqi, balki ichki ko’rinishlarida ham ifodalanadi. Tomoshabin arxitektura asarini tashqi tomonlardangina emas, balki uning ichki ko’rinishlarini ham tomosha qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. Arxitekturaning ichki ko’rinishlari yopiq va yarim yopiq ichki muhitdan iborat bo’lib, xonalar, raxrovlar (koridor), rekreatsiyalar, zallar, terrasalar, ayvonlar, ichki hovlilar, qavatlarni bog’lovchi zinapoyalar va shu kabilardan tashkil topadi. Demak, arxitektura asari ijtimoiy davrning muayyan bir funksiyasini bajarishga mo’ljallangan bo’lib, unda haykaltaroshlikka qaraganda nafaqat tashqi hajmdan, balki ichki fazoviy muhitlardan ham keng foydalaniladi. Arxitekturaning ana shu muayyan ichki funksiyalari majmuasi uning tashqi ko’rinishida o’z ifodasini topadi. Boshqacha qilib aytganda, arxitektura ichki va tashqi sun’iy muhitlar, hajmlar va shakllarning yig’indisidan tashkillashtirilgan va ularning o’zaro uyg’unlashgan birikmasidan tuzilib, ochiq muhitda bunyodkorlik san’ati asarining namunasi tarzida vujudga keladi. Bunday asarni inson idrok qilish uchun bir joydan ikkinchi joyga siljishi, harakatda bo’lishi, yurishi kerak. Bu esa ma’lum vaqt ichida o’tadi va, shu sababdan ham, arxitektura koordinatalarining soni to’rtta deyiladi. Arxitekturaning bir-biri bilan chambarchas bog’langan uch jihatlari mavjud. Bular mustahkamlik, foydalilik va badiiylikdir. Boshqacha qilib aytganda, arxitektura asariga quyidagi talablar qo’yiladi: birinchidan, arxitektura asari insonning foydalanishiga qulay bo’lishi, qanday maqsadda qurilgan bo’lsa, shu maqsadni to’la ado etishi; ikkinchidan, asar o’z-o’zini va unga qo’yilgan yukni ko’tara oladigan, tashqi muhit va tabiat ta’sirlariga chidash beradigan bo’lishi va, uchinchidan, asar ko’rinishi ta’sirli, insonni to’lqinlantiradigan, unga zavq beradigan bo’lishi kerak. Bu uch jihatni dastlab antik davr arxitektori va muhandisi Mark Vitruviy anglagan edi. Uning ta’biricha, «har narsa (gap arxitektura asari to’g’risida ketayapti) mustahkamlikni, foydani va go’zallikni nazarda tutgan holda qilinishi kerak». Bu yerda «mustahkamlik» konstruktiv jihatni, «foyda» — funksiyani, «go’zallik» esa estetik jihatni ifodalaydi. Mazkur uch jihatlarning o’zaro munosabati biri boshqasiga xalal bermaydigan darajada uyg’un va

mushtarak bo’lishi kerak. Masalan, arxitekturaning konstruktiv jihati uning funksiyasiga yoki estetikasiga zid bo’lmasligi lozim va hokazo. Ba’zi tadqiqotchilar zikr qilingan uch jihatga yana to’rtinchisini, ya’ni iqtisodni ham qo’shadilar, Haqiqatan ham iqtisodiy talab juda muhimdir. Lekin boshqa tadqiqotchilar ularga, bizningcha, asosli ravishda e’tiroz bildiradilar. Ularning fikricha, iqtisodiy talab o’sha uch talablarning zamirida yotadi. Ya’ni, arxitektura asari, masalan, bino o’z vazifasini mukammal ado etishi uchun muhit yaratishda ortiqchalikka yo’l qo’yilmaslik lozim bo’ladi. Bino mustahkam bo’lsin deb, uning qurilmalarini, masalan, devorni bekorga qalin qilmaslik kerak. Bino chiroyli bo’lsin degan maqsadda ortiqcha bezakka, bachkanalikka yo’l qo’ymaslik zarur va hokazo. 3. Arxitekturaning tarmoqlari Arxitektura san’atni, texnikani va fanni o’zida birlashtirgan sohadir. Sifatli arxitektura asari yaratilishi uchun nozik did, mukammal qurilish mashinalari, qurilish materiallari va hokazo, aniq hisob-kitob va ishchi kuchi, quruvchilar safarbar etiladi. Arxitektorlarning ijodiy doirasi nihoyatda kengdir. Me’morchilikda avtobus bekati, do’kon, favvora kabi «kichik me’moriy shakllar» deb atalmish jajji qurilmalardan tortib to yirik bino va maydonlar, butun shahar-qishloqlar va, hatto, undan katta yerjoylar rejalashtiriladi. Arxitekturaning asosiy tarmoqlari bir nechaga turga bo’linadi: 1. Turar-joylar arxitekturasi . Mazkur tarmoq umuman arxitekturada nihoyatda muhimdir. U turar uylardan tashqari, yotoqxonalar va mehmonxonalar arxitekturasini ham o’z ichiga oladi. Bu tarmoq jamiyat ijtimoiy hayotida nihoyatda muhim rol o’ynab, barcha insonlar va oilalar ushbu sohaga katta ehtiyoj sezadilar. Turar-joylar turli-tuman bo’lib, hovlili va hovlisiz, kam qavatli, o’rta qavatli va ko’p qavatli, bir va ko’p sho’bali (seksiyali) uylarga bo’linadi. Turar- joylar arxitekturasiga, shuningdek, yotoqxona va mehmonxonalar ham kiradi. 2. Jamoat binolari arxitekturasi . Bu sohaning ham loyihalash doirasi katta bo’lib, teatr va kinoteatr, sirk, oshxona, kasalxona, sport, savdo binolari va

ma’muriy binolarning arxitekturasi bilan shug’ullanadi. Jamoat binolari ham turar- joy binolari kabi o’z tasnifiga ega: ma’muriy binolar, ovqatlanish binolari, tomosha binolari, sport binolari va inshootlari, davolanish binolari, ta’lim va tarbiya muassasalari, savdo binolari va inshootlari, transport va aloqa ishnootlari hamda boshqalar shular jumlasidandir. Har bir turdagi jamoat binolari guruhi alohida ichki tasnifga ham egadir. Masalan, tomosha binolari teatr va kinoteatrlarga, sirk va kinokonsert zallariga bo’linsa, ovqatlanish binolari restoran, qahvaxona, oshxona, choyxonalarga bo’linadi va hokazo. 3. Sanoat binolari arxitekturasi . Ishlab chiqarish va sanoat bilan bog’liq bino va inshootlar: zavod va fabrikalar, firmalar, ishlab chiqarish qo’shma korxonalari, gidrotexnik va kommunal inshootlar kabi bino va qurilmalarning arxitekturasidir. 4. Landshaft arxitekturasi . Park, bog’lar, shahar maydonlari, piyoda yo’llari, saylgohlar va, umuman, ko’kalamzorlashtirish va tashqi obodonlashtirish san’atidan iborat. Tashqi ochiq muhitlar: shahar maydonlari, turli-tuman istirohat bog’lari va parklar, xiyobonlar, bulvarlar, piyodalar ko’chalari va unga oroyish berish san’ati namunalari landshaft arxitekturasining obyektlaridir. Bugungi kunda landshaft arxitekturasining obyektlariga nafaqat tashqi ochiq muhitlar, balki ichki yarim ochiq va yopiq muhitlar: binolarning ichki hovlilari, «qishki bog’lar», vestibyullar ham kiradi. Landshaft arxitekturasi, shuningdek, mavjud tarixiy bog’lar va ko’kalamzorlarni qayta tiklash va ta’mirlash ishlari bilan ham shug’ullanadi. 5. Shaharsozlik . Yangi qishloq, qo’rg’on, katta-kichik shaharlar va boshqa aholi punktlarini loyihalash va qurish, borlaridan unumli foydalanish va ularning rivojlanish tartibini, rekonstruksiyasini ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. 6. Me’moriy yodgorliklarni ta’mirlash . Me’moriy yodgorliklarni saqlab qolish, umrini uzaytirish, ulardan foydalanish kabi masalalarni hal etish bilan shug’ullanadi. Bu soha ham yangi arxitektura yaratish kabi mas’uliyatli va qiyin sohadir. Ko’pincha, me’moriy yodgorliklar o’z funksiyalarini o’tab bo’lgan bo’ladi. Shuning uchun unga yangi, ko’pincha turizm tomosha obyekti funksiyasi

beriladi yoki o’z funksiyasi qoldiriladi. Ta’mirlash ishlari asosan uch yo’nalishda olib boriladi: a) konservatsiya, bunda yodgorlik saqlangan holatida asrab kelinadi, keyingi buzilishlardan himoya qilinadi; b) restavratsiya, bunda yodgorlik dastlabki holatiga qaytariladi. Bu ta’mirlashning murakkab va keng tarqalgan yo’nalishi hisoblanadi. Odatda, bir yodgorlikning o’zida bir necha davrlarda kiritilgan o’zgartirishlar — tuzatishlar topiladiki, bular ham o’ziga xos darajada asrashga loyiqdir; d) rekonstruksiya, bunda yodgorlikni yangi maqsadga, masalan, muzeyga moslashtirish mumkin. Arxitekturada, odatda, boshqa san’at turlari: rassomchilik, haykaltaroshlik, xalq amaliy san’atining bezakli (naqqoshlik, ganchkorlik, yog’och o’ymakorligi, toshtaroshlik, kulolchilik, muqarnas) turlari bilan hamkorlikda ish olib boriladi. Bu esa arxitektura ushbu bezakli san’at turlarisiz yaratilmaydi, degani emas, albatta. Bugungi kunda qurilish qurilmalari, materiallari va pardozlash ashyolari o’ta nafis, o’ziga xos plastik ko’rinishlarga ega bo’lib, zamonaviy qurilayotgan arxitektura obyektlarida ular keng qo’llanilmoqda. Biroq, har qanday zamonaviy me’moriy obyekt o’z muhiti va tarkibida dekorativ amaliy san’at turlaridan unumli foydalanish imkoniyatlariga egadir. Bu esa bizga bobolarimizdan qolgan merosdir. Arxitekturada konstruksiya, ya’ni qurilmalar muhim rol o’ynaydi. Me’morlikning rivojlanish davomida bir necha konstruktiv tizim shakllangan. Eng qadimiy va sodda konstruktiv tizimlardan biri – bu ustunli-to’sinli qurilmalar. Bu konstruksiya qadimgi misr va yunon arxitekturasida takomillashib order tizimiga aylandi. Keyinchalik orderlarni rimliklar davom ettirdilar. Turon va Eron zaminida ham o’ziga hos ustunli-to’sinli qurilmalar shakllandi. Toq-ravoqli qurilmalar nisbatan keyinroq rivoj topdi. Ravoq deb ikki vertikal qurilmalarni egri chiziqli qismi bilan birlashtirilgan konstruksiyaga aytiladi. Toq hamda gumbazdan tom sifatida keng foydalanilgan. Toq shunday konstruksiyaki, uning sirti egri chiziqni gorizontal yo’nalish bo’yicha siljitish natijasida hosil bo’ladi. Agar egri chiziqni vertikal o’q atrofida aylantirsak chiziq gumbaz sirtini beradi. Ravoq, toq va gumbazlar O’rta Osiyo, xususan, O’zbekiston arxitekturasida ham keng qo’llanilgan.

O’rta Osiyo me’morchiligida ravoq, toq va gumbazlarning turlari ko’p. G’ishtdan ishlanadigan bunday konstruksiyalar seysmik sharoitga ko’proq mos tushgan. Qadimgi Rim arxitekturasida qo’llanilgan toq-ravoqli konstruksiyalar betondan ishlangan. O’tgan asrning oxirlariga kelib bu qurilish materiali yana keng qo’llanila boshlandi. Temir-beton, ya’ni beton ichiga mustahkamlik uchun temirdan armatura qo’yilishi va keyinchalik armaturani cho’zilgan holda o’rnatilishi kashf etildi. Temir-beton konstruksiyalari arxitektura inshootlarining qiyofasini tubdan o’zgartirib yubordi. Qurilishning ko’p qismini texnika yordamida bajarish, ularni zavod sharoitlariga, uysozlik kombinatlari sharoitlariga ko’chirish imkoniyatini berdi. Hozirgi zamon konstruksiyalari ichida «vant»larni alohida qayd etsa bo’ladi. Vant fazoviy konstruksiya bo’lib, tayanchlarga yoki tirgaklarga ulangan sim arqonlardan iborat. Simlar ustiga yupqa plitalar yotqizilib tom hosil etiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Roziqberdiyev M. Kichik arxitektura shakllari. — T., TAQI, 1995. 2. Arxitekturaviy loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma. — T., TAQI,2000. 3. O’ralov A.S., Rahimov A.Q., Saidova B.A. Arxitekturaviy kompozitsiya va loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma — Samarqand, SamDMQI, 2005. 4. Викторов А.М Природный камень в архитектуре 1983 5. Гинзбург В. П. Керамика в архитектуре — М., 1983. 6. Рабинович В.И книга об архитектуре. М 1973. 7. История и теория архитектуры 2002 г

Похожие

Umumiy ovqatlanish korxonalarining binolari

To‘ldiruvchilar haqida umumiy ma’lumotlar

Grafik topshiriqlar

Binolarning to'siq konstruksiyalari va ularning xonalarda issiqlik ro'li. Issiqlik, uzatish usullari

Ta’lim yunalishlari va mutaxasisliklar o'quv rejasi nazariy va amaliy ta’lim talaba tanlovi fanlari