Qo‘l-oyoq suyaklari - Анатомия - Рефераты

Qo‘l-oyoq suyaklari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

391 KB

Qo‘l-oyoq suyaklari Reja: 1. Yelka kamari suyaklari 2. Qo‘lning erkin turgan bo‘limidagi suyaklar 3. Qo‘l suyaklarining birlashuvi 4. Qo‘l muskullari

Odam qo‘l -oyoq skeletlarining umumiy ko‘rinishi . Odamning qo‘l skeleti bilan oyoq skeletining tuzilishida bir qadar o‘xshashlik bo‘lsa ham, vazifalari bir- biridan tubdan farq qiladi. Odam oyoqlari yordamida bir joydan ikkinchi joyga yurib boradi va gavdasini ko‘tarib tura oladi. Qo‘l esa mehnat quroli bo‘lib, ushlash vazifasini bajaradi. Qo‘l-oyoq suyaklari joylashgan joylariga qarab kamar va erkin turgan bo‘limlarga ajratiladi. Qo‘l ham o‘z kamarlari vositasida tana skeletiga qo‘shilib turadi. Qo‘l skeleti (3 5-rasm )– yelka kamari (cingulum membri superioris) o‘mrov va kurak suyaklaridan iborat. Qo‘lning erkin joylashgan (skeleton membri superioris libri) yelka suyagi, bilak (tirsak va bilak) suyaklaridan va qo‘l panjasi skeletidan iborat. rasm . Qo ‘ l suyaklari . 1 – ossa digitorum manus; 2 – ossa metacarpi; 3 – ossa carpi; 4 – ulna; 5 – humerus; 6 – scapula; 7 – clavicula; 8 – radius. YELKA KAMARI SUYAKLARI Yelka kamari ikkala tomonda bittadan o‘mrov va kurak suyaklaridan tuzilgan. O‘mrov (clavicula, 36,37-rasmlar), qo‘lni tanaga birlashtirib turadigan birdan- bir suyak bo‘lib, shakli lotincha “S” harfiga o‘xshab bukilgan, uzun. To‘sh suyagiga birlashgan uchiga exremitas sternalis va uning bo‘g‘im yuzasiga facies

articularis sternalis, ikkinchi kurakdagi yelka o‘sig‘iga birlashadigan uchiga extremitas acromialis deyiladi, unda yelka o‘sig‘iga bo‘g‘im hosil qilib birlashadigan kichkina bo‘g‘im yuzasi – facies artricularis acromialis ko‘rinadi. O‘mrov suyagi yelka bo‘g‘imining tanadan uzoqroqda bo‘lishini ta’minlaydi. Natijada qo‘lning rasm. O‘mrov suyagi (clavicula). Tepa yuzasi.1 – extremitas acromialis; 2 – extremitas sternalis; 3 – facies articularis sternalis. har turli murakkab harakatlarni osongina bajarishiga qulaylik tug‘dirib beradi. Ba’zida qo‘l tanaga zich yopishadi, deyarli harakatsiz osilib turadi. O‘mrov suyagining o‘rta qismida tanasi (corpus claviculae) deyiladi. Tana pastida konussimon do‘mboqcha – tuberculum conoideum va trapetsiyasimon chiziq – linea trapesoidea joylashgan. O‘mrov suyagining suyaklanishi embrion 6 haftaligida boshlanib, bola 16–18 yoshga borganda qo‘shimcha suyaklanish nuqtasi (to‘sh suyagiga qaragan uchi)da paydo bo‘ladi. O‘mrov suyagining suyaklanish davri 20–25 yoshlarga borib tugaydi. Kurak ( scapula, 37-rasm ) suyagi yassi, uchburchak shaklida bo‘lib, ko‘krak qafasining orqa tomonidan II–VII qovurg‘alar tashqi sohasida turadi. Kurakning uchta chekkasi tafovut qilinadi: umurtqa pog‘onasiga qaragan medial chekkasi (margo medialis), qo‘ltiqqa qaragan lateral chekkasi (margo lateralis) va yuqori kalta chekkasi (margo superior). Yuqori chekkasida kurak o‘ymasi (incisura scapulae)

rasm. Kurak suyagi (scapula). Orqa yuzasi. 1 – angulus inferior; 2 – margo lateralis; 3 – fossa infraspinata; 4 – angulus lateralis; 5 – acromion; 6 – processus coracoideus; 7 – incisura scapulae; 8 – margo superior; 9 – spina scapulae; 10 – fossa supraspinata; 11 – angulus superior; 12 – margo medialis ko‘rinib turadi. Kurak suyagining uchchala chekkasi o‘zaro uchta burchak hosil qilib qo‘shiladi: shulardan biri pastga qaragan burchak (angulus inferior), ikkinchisi yuqori tomondagi burchak (angulus superior) va uchinchisi lateral burchak (angulus lateralis). Lateral burchak yo‘g‘onroq bo‘lib, undagi chuqurroq bo‘g‘im yuzasi (cavitas glenoidalis) orqali yelka suyagi bilan bo‘g‘im hosil qilib birlashadi. Bo‘g‘im yuzasining tepasidagi do‘mboq – tuberculum supragenoidale, pastidagi do‘mboq – tuberculum infraglenoidale ko‘rinib turadi. Bo‘g‘im yuzasi orqa tomonga ingichka bo‘yin (collum scapulae) orqali tanaga o‘tadi. Kurak suyagining bo‘g‘im yuzasi ustida tumshuqsimon o‘siq (processus coracoideus) bo‘rtib turadi. Kurakning oldingi, qovurg‘alarga qaragan yuzasi (facies costalis) botiqroq bo‘lib, kurak osti chuquri (fossa subscapularis)ni hosil qiladi, ana shu yuzadagi bir necha g‘adir-budur chiziqdan kurak osti muskuli boshlanadi. Kurakning orqa yuzasi baland qirra (spina scapulae) bilan ikkita teng bo‘lmagan qismga bo‘lingan bo‘ladi. Qirraning tepasidagi qirra usti chuqurchasi

fossa supraspinata, pastki chuqurcha fossa infraspinata deyiladi. Bu chuqurchalarga shu nomdagi muskullar yopishib turadi. Kurakning baland qirrasi lateral tomonga davom etib, baquvvat yelka o‘sig‘i – akromion (acromion) bo‘lib tugaydi. Ana shu o‘siq uchidagi bo‘g‘im yuzasi faeies articularis acromialis orqali o‘mrov bilan bo‘g‘im hosil qilib qo‘shiladi. QO‘LNING ERKIN TURGAN BO‘LIMIDAGI SUYAKLAR Yelka suyagi ( humerus, 38,-rasm ) rosmana uzun naysimon suyaklar turkumidan bo‘lib, unda tana – diafiz (corpus humeri), ikkita (yuqori va pastki) uchi – epifizlar va ular o‘rtasida joylashgan metafiz farqlanadi. Yelka suyagining yuqori uchi sharsimon to‘mtoq boshcha (caput humeri) bo‘lib tugaydi. Boshcha suyakning qolgan boshqa qismlaridan unchalik chuqur bo‘lmagan ariqcha – anatomik bo‘yincha (collum anatomicum) orqali ajralib turadi; ana shu bo‘yinchaning pastki tomonida ikkita do‘mboqcha (lateral tomonda kattarog‘i – tuberculum majus va bir oz oldingi tomonda kichigi – tuberculum minus) joylashgan. Har qaysi do‘mboqchadan pastga qarab bittadan g‘adir-budur qirra crista tuberculi majoris (katta do‘mboqdan) va crista tuberculi minoris (kichik do‘mboqdan) ketgan. Ana shu ikkala do‘mboq va g‘adir-budur qirralar orasida egatcha (sulcus

38-rasm. Yelka suyagi (humerus). Old yuzasi. 1 – saput humeri; 2 – collum anatomicum; 3 – tuberculum minus; 4 – collum chirurgicum; 5 – crista tuberculi minoris; 6 – facies anterior medialis; 7 – foramen nutricium; 8 – margo medialis; 9 – fossa coronoidea; 10 – epicondylus medialis; 11 – trochlea humeri; 12 – capitulum humeri; 13 – epicondylus lateralis; 14 – fossa radialis; 15 – margo lateralis; 16 – facies anterior lateralis; 17 – tuberositas deltoidea; 18 – crista tuberculi majoris; 19 – sulcus intertubercularis; 20 – tuberculum majus. intertubercularis) bo‘lib, undan yelkaning ikki boshli muskuli uzun boshining payi o‘tadi. Do‘mboqcha va qirralarga muskullar kelib yopishadi. Yelka suyagining do‘mboqchalardan pastki qismi xipcharoq bo‘lib, xirurgik bo‘yin (collum chirurgicum – yelka suyagi ko‘proq ana shu joyidan sinadi) deb ataladi va suyak tanasi (diafiz)ni epifizga qo‘shib turadi. Yelka suyagi tanasining yuqori qismi silindr shaklida, pastki qismi uch chekkali bo‘ladi. Chekkalarorasida orqa yuza, oldingi lateral yuzalar – facies posterior, facies anterior, lateralis, oldingi medial yuza – facies anterior medialis va suyakning oldingi lateral yuzasida deltasimon g‘adir-budur (tuberositas deltoidea) joylashgan. G‘adir-budurning pastidan bilak nervi uchun spiralsimon egat (sulcus nervi radialis) boshlanib, suyak orqa yuzasini aylanib pastga tushadi-da, lateral qirrada tugaydi. Yelka suyagining pastki kengaygan uchi ikki tomonida g‘adir-budur tepachalar hosil qilib tugaydi: medial tepacha (epicondylus medialis) va lateral tepacha (epicondylus lateralis). Tepachalar yuqoriga medial va lateral qirralar bo‘lib davom etadi. Medialtepacha ko‘proq o‘sgan bo‘lib, orqa yuzasida tirsak nervi

joylashadigan egatcha (sulcus nervi ulnaris) ko‘rinadi. Ikkala tepacha orasida bilak suyaklari bilan birlashadigan bo‘g‘im yuzasi bo‘lib, u ikki bo‘lakka ajralgan: medial tomonda ko‘ndalang joylashgan va tirsak suyagi bilan birlashadigan g‘altagi (trochlea humeri) bo‘lsa, lateral tomonda bilak suyagi bilan birlashish uchun yarimsharga o‘xshash bo‘g‘im yuzali boshchasi (trochlea humeri) bor. G‘altakning tepasida oldingi tomonda toj chuqurchasi (fossa coronoidea) ko‘rinadi va tirsak suyagining toj o‘sig‘i kirib turadi. Toj chuqurchasining lateral tomonidan bilak suyagining boshi kirib turishi uchun chuqurcha (fossa radialis) joylashgan. G‘altakning tepasida, orqa tomonda tirsak suyagining tirsak o‘sig‘i kirib turadigan chuqurcha (fossa olecrani) bor. Bilak suyaklari – antebrachium naysimon ikkita uzun suyakdan iborat: medial tomonda tirsak suyagi, lateral tomonda esa bilak suyagi. Tirsak suyagi (ulna, 39- rasm) ning yuqori yo‘g‘on uchida yelka suyagining g‘altagi bilan qo‘shiladigan kattagina g‘altaksimon bo‘g‘im o‘ymasi (incisura trochlearis) bor. Bo‘g‘im o‘ymasi old tomonda toj o‘sig‘i (processus coronoideus) va orqa tomonda tirsak o‘sig‘i (olecranon) bilan chegaralanib turadi. Toj o‘sig‘ining lateral tomonida bilak suyagining boshchasi bilan bo‘g‘im tuzilishi uchun botiq yuzacha (incisura radialis) joylashgan. Toj o‘sig‘ining pastida (oldingi tomonda) yelka muskuli yopishishidan paydo bo‘lgan g‘adir-budur joy tirsak g‘adir-buduri (tuberositas ulnae) deb ataladi. Tirsak suyagining tanasida oldingi, orqa va medial yuzalar bo‘lib, ular oldingi, orqa va oraliq qirralar bilan ajralgan. Tirsak suyagining pastki uchi yumaloq tirsak boshi (caput ulnae) bilan tugaydi, uning medial chekkasida esa bigizsimon o‘siq (processus styloideus) chiqib turadi. Uning yonida bilak suyagining botiq bo‘g‘im yuzasi bilan birlashadigan doira bo‘g‘im yuzasi (circumferentia articularis ulnae) bor.

39-rasm. Tirsak suyagi (ulna). Old yuzasi. 1 – olecranon; 2 – tuberositas ulnae; 3 – margo anterior; 4 – facies anterior; 5 – processus styloideus; 6 – caput ulnae; 7 – margo interosseus; 8 – incisura radialis; 9 – processus coronoideus; 10 – incisura trochlearis. Bilak suyagi (radius, 40 -rasm)ning proksimal uchi, aksincha, dumaloq boshcha (caput radii) bo‘lib, tepa tomonida botiq bo‘g‘im yuzasi (fovea articularis) orqali yelka suyagining boshchasi ana shu chuqurchaga joylashgan bo‘ladi. Bilak suyagining gir aylana bo‘g‘im yuzasi (circumferentia articularis) tirsak suyagining bo‘g‘im yuzasi bilan bo‘g‘im hosil qiladi. Bilak suyagining boshi boshqa qolgan bo‘laklaridan ingichka bo‘yin (collum radii) bilan ajralib turadi. Bo‘yinning pastida g‘adir-budur (tuberositas radii) joylashgan. Bilak suyagining pastki uchi yo‘g‘onlashgan bo‘lib, tashqi tomonida bigizsimon o‘siq (processus styloideus) ko‘rinib turadi. Ichki tomonidagi botiq bo‘g‘im o‘ymasi (incisura ulnaris) esa tirsak suyagining doira bo‘g‘im yuzasi bilan qo‘shiladi. Bilak suyagining tanasida oldingi, orqa va lateral yuzalari bo‘lib, ular alohida qirralar orqali bir-biridan ajralib turadi. Bilak suyagi pastki uchining pastki tomoni uchburchak shaklidagi botiq bo‘g‘im yuzasi (facies articularis carpea) vositasida kaft suyaklari bilan bo‘g‘im hosil qilib qo‘shiladi.

rasm. Bilak suyagi (radius). Old yuzasi. 1 – saput radii; 2 – tuberositas radii; 3 – margo interosseus; 4 – facies anterior; 5 – incisura ulnaris; 6 – processus styloideus; 7 – margo anterior; 8 – foramen nutricium; 9 – collum radii; 10 – circumferentia articularis. Qo‘l panjasining skeleti ( ossa manus 41-rasm ), kaft usti (ossa carpi), kaft (ossa metacarpi) va barmoq (falanga) – phalanges digitorum manus suyaklariga ajratiladi. Kaft usti suyaklari ( ossa carpi ) turli shakldagi 8 ta mayda suyaklardan iborat bo‘lib, to‘rttadan ikki qator joylashgan. Bulardan birinchi yoki proksimal qator (bosh barmoq tomonidan hisoblaganda), qayiqsimon suyak, yarimoysimon suyak, uch qirrali suyak va no‘xatsimon suyaklardan tashkil topgan. Qayiqsimon suyak ( os scaphoideum – 41-rasm ) birinchi qatordagi suyaklarning kattasi bo‘lib, bo‘rtib chiqqan yuzasi va chap tomonda do‘mboqchasi (tuberculum) ko‘rinadi. Yarimoysimon suyakning ( os lunatum, 41-rasm ) tepa yuzasi qavariq, pastki yuzasi esa botiq bo‘ladi. Uch qirrali suyakda (os triquetrum, 40-rasm) no‘xatsimon suyak qo‘shiladigan bo‘g‘im yuzasi ko‘rinadi. No‘xatsimon suyak (os piciforme, 41-rasm) eng kichkina suyak bo‘lib, u kaftni tirsak tomonga bukuvchi muskul payining orasida joylashgan. Ana shu to‘rtta suyakning birinchi uchtasi o‘zaro birlashib ellips shaklidagi qabarib turgan bo‘g‘im yuzasini hosil qiladi va bilak suyagining bo‘g‘im yuzasi bilan birikib turadi. Pastki yuzalari esa pastki (ikkinchi) qator suyaklari bilan bo‘g‘im hosil qilib qo‘shiladi.

rasm. Qo‘l panjasining skeleti (ossa manus). Orqa yuzasi. 1 – phalanx distalis; 2 – phalanx media; 3 – phalanx proximalis; 4 – spatia interossea metacarpi; 5 – os metacarpale V; 6 – os hamatum; 7 – os capitatum; 8 – os piciforme; 9 – os triquetrum; 10 – os lunatum; 11 – os scaphoideum; 12 – os trapezoideum; 13 – os trapezium; 14 – processus styloideus; 15 – os metacarpale I. Kaft suyaklarining uchidagi bo‘g‘im yuzalari yassi bo‘lib, kaft usti suyaklarining ikkinchi qatorda joylashgan suyaklari bilan qo‘shilsa, yonbosh yuzalari esa o‘zaro bir-biri bilan bo‘g‘im hosil qilib birlashadi. I kaft suyagi kalta bo‘lib, asosida egarsimon bo‘g‘im yuzasi bor. II kaft suyagi eng uzun, V kaft suyagi esa eng kalta. Kaft suyaklarining boshchasidagi sharsimon bo‘g‘im yuzalari birinchi barmoq falanga suyaklari bilan bo‘g‘im hosil qiladi.

Barmoq suyaklari (phalanges digitorum, 41-rasm ) kaft suyaklariga o‘xshash kalta naysimon suyaklardan tuzilgan bo‘lib, barmoqlarda ketma-ket joylashgan. Bosh barmoqdan boshqa to‘rtta barmoqning uchtadan falanga suyaklari bor, bosh barmoq esa faqat ikkita falanga suyagidan tuzilgan. Bosh barmoqning birinchi va uchinchi falanga suyaklari bo‘lib, o‘rta falanga suyagi bo‘lmaydi. Qolgan to‘rt barmoqda proksimal, o‘rta va distal falanga suyaklari bo‘ladi. Barmoq suyaklarida asosi (basis phalangis), tanasi (corpus phalangis), boshchasi (caput phalangis) tafovut qilinadi. I va II barmoq suyaklari kaft tomonga bir oz bukilib joylashgan. I barmoq suyaklar asosidagi bo‘g‘im yuzalari kaft suyaklarining ikkinchi qatordagisi bilan birlashadi. II va III barmoq suyaklarida g‘altaksimon bo‘g‘im yuzalari joylashgan. Oxirgi tirnoq falangalarining uchlari siqilib, yassi bo‘lib, tirnoq g‘adir-buduri – tuberositas phalangis distalisni hosil qiladi. QO‘L SUYAKLARINING BIRLASHUVI Yelka kamari suyaklarining birlashuvi (42-rasm). O‘mrov suyagining to‘mtoq uchi to‘sh suyagi dastasi bilan qo‘shilib to‘sh-o‘mrov bo‘g‘imi (articulatio sternoclavicularis) ni, ikkinchi yassi uchi kurak suyagining yelka o‘sig‘iga qo‘shilib, yelka o‘sig‘i-o‘mrov (articulatio acromioclavicularis) bo‘g‘imini hosil qiladi. O‘mrov suyagining to‘sh suyagi dastasi bilan bo‘g‘im hosil qiladigan uchi mos bo‘lmagani uchun ular orasida tog‘ay diski (discus articularis) borligi tufayli bo‘g‘im bo‘shlig‘i ikkiga bo‘lingan va deyarli har tomonga erkin harakat qila oladi. Bo‘g‘im kapsulasi oldingi va orqa lig. sternoclaviculares anterius et posterius bilan mustahkamlangan.

rasm. O‘mrov-to‘sh bo‘g‘imi. 1–discus articularis; 2–lig. interclaviculare; 3–lig. sternoclaviculare anterius; 4– clavicula; 5–costa; 6–lig. costoclaviculare; 7–manubrium sterni. O‘mrov suyaklarining uchlari o‘mrov suyaklari oraliq boylami (lig. costoclaviculare) bilan o‘zaro birlashadi. Bundan tashqari, o‘mrov suyagi birinchi qovurg‘a bilan o‘mrov-qovurg‘a boylami (lig. sternoclaviculare) orqali tutashadi. O‘mrov suyagi ikkinchi uchining bo‘g‘im yuzasi kurak suyagining yelka o‘sig‘idagi bo‘g‘im yuzasi bilan yelka o‘sig‘i – o‘mrov-bo‘g‘im (articulatio acromioclavicularis) ni hosil qilib birlashadi. Bo‘g‘im hosil qiluvchi suyaklarni bir-biriga moslashtiradigan bo‘g‘im diski (discus articularis) bo‘ladi. Bo‘g‘im kapsulasining tepa qismida – lig. acromioclaviculare superius, pastki tomonda – lig. acromioclaviculare inferius joylashgan. Bulardan tashqari, kurak suyagining tumshuqsimon o‘sig‘ini o‘mrov suyagiga lig. coracoclaviculare boylami birlashtiradi. Kurak suyagi tana skeletiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri birlashmasdan, muskullar orasida joylashgan bo‘lib, bu yerda kurakning o‘ziga xos boylamlari mavjud. Jumladan, kurakning tumshuqsimon o‘sig‘i bilan yelka o‘sig‘i (acromion) o‘rtasida lig. coracoacromiale tortilgan bo‘lsa, kurak suyagining ustki qirrasida joylashgan kesimta (incisura scapulae) chekkalari oralig‘ida ligamentum transversum scapulae superius bor. Yelka bo‘g‘imi (articulatio humeri, 43-rasm ) yelka suyagining sharsimon boshi bilan kurak suyagining bo‘g‘im chuquri qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bo‘g‘im boshchasi bo‘g‘im yuzasiga qaraganda taxminan uch baravar katta. Shuning uchun bo‘g‘im yuzasining qirrasidan boshlangan lab tog‘ayi (labrum glenoidale) bo‘g‘im yuzasini kattalashtirib bo‘g‘im boshchasiga moslashtiradi. Bu bo‘g‘im atrofida boylamlar kam, kapsulasi yupqa bo‘lganligidan bo‘g‘imni

mustahkamlaydi. Kapsulaning tepa qismi qalinlashib tumshuqsimon – yelka boylami (lig. coracohumerale) ni hosil qiladi. Bu boylam tumshuqsimon o‘siqdan boshlanib, yelka suyagining anatomik bo‘yniga yopishadi. Bo‘g‘imni uning atrofida joylashgan muskullar, ayniqsa bo‘g‘im xaltasining ichidan o‘tgan ikki boshli yelka muskuli uzun boshining payi mustahkamlab turadi. rasm. Yelka bo‘g‘imi. 1–acromion; 2–lig. coracohumerale; 3–lig. coracoacromiale; 4–processus coracoideus; 5–scapula; 6–capsula articularis; 7–humerus; 8–tendo m. bicipitis brachii (caput longum) payi; 9–vagina synoivialis intertubercularis; 10–m. subscapularis. Yelka bo‘g‘imida ikkita sinovial xaltacha bo‘lib, biri do‘mboqlar oraliq sinovial xalta (vagina synovialis intertubercularis) dir, u yelkaning ikki boshli muskuli uzun boshning payini o‘rab turadi. Shu bilan muskul payining harakatini osonlashtiradi. Ikkinchi kurak osti muskul payi xaltasi (bursa subtendinea m. subscapularis) shu muskul payini namlaydi. Yelka bo‘g‘imi sharsimon bo‘g‘imlar turkumiga kiradi. Shu sababli erkin va har tomonlama harakat qiladi. Frontal o‘q bo‘ylab yelkani oldinga va orqaga, sagittal o‘q orqali tanadan uzoqlashtirish va yaqinlashtirish, vertikal o‘q atrofida yelkani ichkariga va tashqariga burish mumkin. Bundan tashqari, yelka bo‘g‘imi atrofida aylanma harakat ham bo‘ladi. Tirsak bo‘g‘imi ( articulatio cubiti ) yelka suyagining pastki uchi bilan bilak va tirsak suyaklarining yuqori uchlari qo‘shilishidan hosil bo‘ladi (72-rasm).

rasm. Tirsak bo‘g‘imi (old tomoni). 1–capsula articularis; 2–lig. collaterale ulnare; 3–chorda obliqua; 4–ulna; 5–radius; 6–tendo m. bicipitis brachii; 7–lig. anulare radii; 8–lig. collaterale radiale; 9–humerus. Tirsak bo‘g‘imi tarkibida yelka-bilak, yelka-tirsak va bilak bilan tirsak suyaklari yuqori uchlarining bo‘g‘imlari tafovut etiladi. Bu bo‘g‘imlar bitta kapsulaga o‘ralib, paylar bilan tutashib turganligidan tirsak bo‘g‘imi deb ataladi. Ulardan biri – yelka-tirsak bo‘g‘imi (articulatio humeroulnaris) yelka suyagining pastki uchidagi g‘altaksimon qismning bo‘g‘im yuzasi bilan tirsak suyagining tepa uchidagi g‘altak kemtigi qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. G‘altaksimon yuzaning botig‘i bir tomonga sal qiyshayganligidan bo‘g‘im vintsimon harakatlanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Yelka-bilak bo‘g‘imi – articulatio humeroradialis yelka suyagining pastki uchidagi sharsimon boshcha bilan bilak suyak boshchasi ustida fovea capitis radii ning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bu bo‘g‘im o‘zi alohida bo‘lmaganidan (bilak suyagi bilan tirsak suyagi o‘rtasidagi bo‘g‘im xalaqit beradi) harakat faqat bitta (ko‘ndalang) o‘q atrofida bo‘ladi. Articulatio radioulnaris proximalis – bilak suyagi boshchasi atrofidagi aylanma bo‘g‘im yuzasi (circumferentia articularis radii), bilak-tirsak suyagidagi bilak kemtigi (incisura radialis ulnae) ning qo‘shilishidan hosil bo‘lgani uchun silindr shaklidagi bo‘g‘imlar guruhiga kiradi. Tirsak bo‘g‘imi ikki yon tomonidan xuddi yo‘g‘on kanop ip singari yumaloq va pishiq boylamlar vositasida mustahkamlanadi. Bu boylamlarning ichki (medial) tomondagi yonlama tirsak boylami ligamentum collaterale ulnae deb atalib, yelka suyagi ichki do‘ng usti do‘mbog‘ining (epicondylus medialis) pastki chetidan boshlanadi va tirsak suyagidagi katta kemtikning ichki qirg‘og‘iga yopishadi.

Ikkinchi boylam, yonlama bilak boylami – ligamentum collaterale radiale yelka suyagi distal uchining tashqi do‘ngidan boshlanib, bilak suyagining boshini halqa singari o‘ragan boylam – ligamentum anulare radii ga qo‘shilib ketadi. Bu so‘nggi boylam tirsak suyagidagi kemtik (incisura radialis ulnae) chetidan boshlanib, bilak suyagining boshchasini aylanib o‘tadi va kemtikning orqa (qarama-qarshi tomonidagi) chetiga yopishadi. Bu aylanma boylam suyakning boshchasiga birikmaganligi uchun bilak suyagi o‘zining vertikal o‘qi atrofida erkin aylana oladi. Tirsak suyagining incisura radialis ulnae qirrasi bilan bilak suyagi bo‘yni oralig‘ida ko‘ndalang tortilgan lig. guadratum joylashgan. Tirsak bo‘g‘imidagi harakat asosan bitta o‘q (ko‘ndalang o‘q) atrofida sodir bo‘ladi (bukilish va yozilish). Shuning uchun u bir o‘qli bo‘g‘imlar guruhiga kiradi. Bunday harakat vaqtida ikki bo‘g‘im, ya’ni articulatio humeroradialis bilan articulatio humeroulnaris qatnashadi. Bukilish hadeb davom etavermaydi. Tirsak suyagidagi toj o‘sig‘i (processus coronoideus) yelka suyagidagi shu nomli chuqurchaga kirib taqalgach, bukilish to‘xtaydi. Xuddi shuningdek, yozilish ham ma’lum chegaragacha davom etadi. Bunda tirsak suyagining katta o‘sig‘i (olecranon) yelka suyagining orqa tomonidagi tirsak chuquri (fossa olecrani) ga kirib taqaladi va yozilishga to‘sqinlik qiladi. Bilak suyaklarining o‘zaro birlashuvi . (rasm)Bilak suyagi bilan tirsak suyagining bir-biriga qaragan qirralari ( margo interossea) o‘rtasida fibroz to‘qimadan tuzilgan parda – membrana interossea tortilgan. Bu pardaning o‘rta qismi qalin va pishiq bo‘lib, ikki suyakni bir-biriga mustahkam birlashtirib turadi, lekin ular harakatiga mutlaqo xalaqit bermaydi. Pardaning fibroz tolalari bilak suyagidan tirsak suyagiga qiyshiq holda tortilgan, uning ustki tomonida bir necha mayda teshiklari bor, ulardan arteriyalar o‘tadi . Suyaklarning pastki uchlari o‘rtasida hosil bo‘lgan bo‘g‘im – articulatio radioulnaris distalis bilak suyagidagi maxsus kemtik (incisura ulnaris radii) bilan tirsak suyagining boshchasi qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bilak suyagidagi kemtikning pastki qirg‘og‘idan tirsak suyagining bigizsimon o‘sig‘i tomon fibroz

tog‘aydan tuzilgan plastinka – discus articularis tortilgan bo‘lib, u suyaklarning bo‘g‘im yuzalarini moslashtiradi. Bu bo‘g‘im keng va pishiq kapsula bilan o‘ralgan, yuqori qismida har ikkala suyak o‘rtasida xaltasimon bo‘rtma bo‘shliq (cho‘ntak) – recessus sacciformis ni hosil qiladi. Bo‘g‘im silindr shaklidagi bo‘g‘imlar guruhiga kiradi. rasm. Tirsak bo‘g‘imi, suyaklar oraliq parda, pastki bilak-tirsak bo‘g‘imi (old tomoni). 1–capsula articularis; 2–trochlea humeri; 3– cavum articulare; 4–ulna; 5–membrana interossea antebrachii; 6–articulatio radio- ulnaris distalis; 7–radius; 8–chorda obliqua; 9– tendo m. bicipitis brachii (kesilgan); 10–lig. anulare radii; 11–caput radii; 12–capitulum humeri; 13–humerus. Suyaklarning yuqori uchidagi bo‘g‘imda bilak suyagining boshchasi tirsak suyagidagi kemtikka, pastki uchidagi bo‘g‘imda esa, aksincha tirsak suyagining boshchasi bilak suyagi kemtigiga kirib turadi. Bilak suyaklari o‘zaro birlashib silindrsimon bo‘g‘imlarni vujudga keltirgan. Binobarin, bu bo‘g‘imlarda aylanma harakat (bilak suyagi boshchasi orqali tirsak suyagi atrofida aylanib) yuzaga kelib, kaft pastga (pronatsiya) va yuqoriga (supinatsiya) harakatlanadi. Qo‘l panjasidagi suyaklarning bilak suyaklari bilan o‘zaro birlashishi ( rasmlar ). Ikki qator joylashgan kaft usti suyaklari (ossa carpus) birinchi qatordagi uchta suyak – qayiqsimon, yarimoysimon va uch qirrali suyaklarning proksimal tomondagi bo‘g‘im yuzalari hamda bilak suyagining pastki uchidagi keng bo‘g‘im yuzasi o‘rtasida hosil bo‘ladigan bo‘g‘im–bilak-kaft bo‘g‘imi – articulatio radiocarpea dan iborat. Kaft suyaklarining birinchi qatori bilan ikkinchi qatori o‘rtasidagi bo‘g‘imga esa o‘rta kaft bo‘g‘imi –articulatio mediocarpea deb ataladi.

Ana shu ikkita birlashgan panja bo‘g‘imiga articulatio manus deyiladi. Bundan tashqari, kaft suyaklari ham o‘zaro birlashadi. 1. Articulatio radiocarpea tuxumsimon bo‘g‘im, qator joylashgan uchta kaft usti suyaklari tuxum yarmini eslatadigan ellips shaklini olgan. Lekin bu bo‘g‘imni hosil qilishda no‘xatsimon suyak bilan tirsak suyagi qatnashmaydi. Tirsak suyagi (os ulnae) faqat o‘zining pastki uchi (boshchasi) tegib turgan fibroz tog‘ay diski (discus articularis) vositasida umumiy bo‘g‘im yuzasining bir chekkasini to‘ldiradi. Bo‘g‘imni hosil qilishda ishtrok etuvchi uchta kaft usti suyaklari o‘zaro ligamenta intercarpea interossea deb ataluvchi boylamlar bilan mustahkamlangan. Bo‘g‘im boylamlari, asosan, panjaning kaft va yon tomonida joylashgan. Yon tomonda ikkita boylam bo‘lib, bulardan biri ligamentum collaterale carpi radiale (yonlama kaft-bilak boylami) bilak suyagining bigizsimon o‘sig‘idan boshlanadi va qayiqsimon suyakka yopishadi. Ikkinchi boylam – ligamentum collaterale carpi ulnare (kaft-tirsak yonlama boylami) tirsak suyagining bigizsimon o‘sig‘idan boshlanib, uch qirrali no‘xatsimon suyakka yopishadi. Kaft tomondagi boylam – ligamentum radiocarpeum palmare suyakning bigizsimon o‘sig‘idan va shu suyak bo‘g‘im yuzasining oldingi chetidan boshlanib pastga tushadi-da, birinchi qatordagi kaft usti suyaklariga tarqalib yopishadi. Ikkinchi boylam – ligamentum radiocarpeum dorsale panjaning orqa tomonida turadi. 2. Articulatio mediocarpea – ustki qatordagi uchta suyak (no‘xatsimon suyak kirmaydi) bilan ikkinchi qatordagi to‘rtta kaft usti suyaklari o‘rtasida hosil bo‘ladi. Ikkinchi qatordagi suyaklar ham bir-biri bilan ligamentum intercarpea interossea vositasida qo‘shilgan. Lekin bu boylamlar tarang tortilmaganligi sababli suyaklar bir-biriga uncha yaqin kelmaydi. Ligamenta intercarpea palmaria et dorsalia deb ataluvchi boylamlar ko‘ndalangiga va qiyig‘iga kaft usti suyaklarining biridan ikkinchisiga tortilgan bo‘lib, o‘sha ikkita qo‘shiluvchi suyaklarning nomi bilan ataladi. Bundan tashqari, kaft tomondagi bitta boylam boshli suyak (ligamentum carpi radiatum) dan boshlanib, shu’la singari qo‘shni suyaklarga taraladi.

No‘xatsimon suyak uch qirrali suyak bilan qo‘shilib, articulatio ossis pisiformis ni hosil qiladi. No‘xatsimon suyakdan boshlanuvchi ikki boylamning biri (haqiqiy boylam) ilmoqli suyakka yopishgani uchun ligamentum pisohamatum deb ataladi, ikkinchisi esa III, IV va V kaft suyaklarining (ligamentum pisometacarpeum) proksimal uchlariga yopishgan. Bilak suyagi bilan kaft usti suyaklari o‘rtasidagi harakatlar frontal va sagittal o‘qlar atrofida sodir bo‘ladi. Ko‘ndalang o‘q atrofida panjaning bukilishi va yozilishi (45 o ) yuz bersa, sagittal o‘q atrofida ikki yon tomonga, ya’ni tana (ichki) (35–40 o ) va tashqi rasm. Pastki bilak-tirsak bo‘g‘imi, kaft boylamlari va bo‘g‘imlari (kaft yuzasi). 1–ulna; 2–articulatio radioulnaris distalis; 3–lig. collaterale carpi ulnae; 4–os pisiforme; 5–lig. pisohamatum; 6–lig. pisometacarpeum; 7–hamulus ossis hamati; 8–lig. carpometacarpeum palmare; 9–lig. metacarpea palmaria; 10– lig. metacarpea transversa profunda; 11– articulatio metacarpophalangea; 12– vagina fibrosa digiti manus; 13– articulationes interphalangea (ochilgan); 14–m. flexoris digitorum profundi; 15– tendo m. flexoris digitorum superficialis (ochilgan); 16–vagina fibrosa digiti manus; 17–lig. collateralia; 18–articulatio carpometacarpea pollicis; 19–os capitatum; 20–lig. carpi radiatum; 21–lig. collaterale carpi radiale; 22–lig. radiocarpeum palmare; 23– os lunatum; 24–radius; 25–membrana interossea antebrachi tomonga (20 o ) harakat sodir bo‘ladi. Bundan tashqari, bo‘g‘imlar ustma-ust joylashganligi tufayli, juda kam chegaralangan aylanma harakat yuzaga keladi.

Bilak suyagi bilan kaft usti suyaklari o‘rtasidagi tepacha (eminentia carpi radialis), tirsak suyagi va kaft usti suyaklari o‘rtasidagi tepacha – eminentia carpi ulnaris orasidagi chuqur egat – sulcus carpi ustidan ko‘ndalang boylam (retinaculum flexorum) yoki lig. carpitransversum tortiladi. Bunda hosil bo‘lgan kanal canalis carpi dan barmoqlarni bukuvchi (bilak) muskul paylari va nervlar, qon tomirlar o‘tadi. 3. Articulationes carpometacarpeae – kaft usti va kaft suyaklari o‘rtasidagi bo‘g‘imlar ikkinchi qatordagi kaft usti suyaklarining pastki yuzalari bilan kaft suyaklarining ustki (proksimal) uchlari o‘rtasida hosil bo‘ladi. Bosh barmoqlarning kaft suyagi bilan katta ko‘p burchakli suyak o‘rtasidagi bo‘g‘im mustaqil bo‘lib, u yerda keng bo‘g‘im xaltasi bor. Bo‘g‘imning shakli egarsimon, shu sababli ikkita kesishgan o‘q atrofida ikki tomonlama erkin harakat qila oladi, ya’ni bitta o‘q atrofida bosh barmoq o‘zining yon tomoni bilan ikkinchi (ko‘rsatkich) barmoqqa yaqinlashib uzoqlashsa, ikkinchi o‘q atrofida u boshqa barmoqlarga qarama-qarshi (oppositio) bukiladi. Qolgan to‘rtta barmoqning kaft suyaklari bilan kaft usti suyaklari o‘rtasidagi bo‘g‘imlarning harakati juda ham chegaralanganidan ular kam harakatli bo‘g‘imlar guruhiga kiritiladi. Ular kaft (old) tomondan va orqa tomondan ligamentum carpometacarpeae palmaria va ligamenta carpometacarpeae dorsalia deb ataluvchi boylamlar vositasida mustahkamlangan. Bu boylamlar tarang tortilganligi sababli bo‘g‘im harakati ancha (jimjiloqdan boshqa) chegaralangan. To‘rtta barmoq (II–V) kaft suyaklarining ustki uchlari kengayib, bir-biriga yaqinlashganidan ular o‘rtasida kaftaro bo‘g‘imlar – articulationes intermeta carpeae hosil bo‘ladi. Bu bo‘g‘imlar suyaklar asosining oralig‘idagi ligamenta basium dorsalia deb ataladigan pishiq tolalar bilan, ichkaridan va sirtdan ko‘ndalangiga o‘tuvchi ligamenta basium palmaria, lig. basium dorsalia deb ataluvchi boylamlar bilan kaft va orqa tomondan mustahkamlangan. 4. Articulationes metacarpophalangea – kaft suyaklari bilan barmoq suyaklari o‘rtasidagi bo‘g‘imni ellips shaklidagi bo‘g‘imlar guruhiga kiritsa bo‘ladi. Bu bo‘g‘imlar kaft suyagining distal uchidagi boshchasi bilan birinchi qatordagi

barmoq suyaklari (falanganlari) ning ustki uchlari chuqurchasining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bo‘g‘imning xaltasi keng bo‘lib, uning kaft tomoni fibroz tog‘ayi aralashishi hisobiga bir oz qalinlashadi. Ikki yon tomondagi, kaft suyagidan boshlanib, barmoq suyagiga yopishgan boylamlar (lig. collateralia) bo‘g‘imni mustahkamlab turadi. Bo‘g‘im xaltasining kaft tomonidagi. rasm. Pastki bilak-tirsak bo‘g‘imi, kaft boylamlari va bo‘g‘imlari (orqa yuzasi). 1–lig. collaterale carpi radiale; 2– os scaphoideum; 3–os trapezium; 4– articulatio carpometacarpea pollicis; 5–os trapezoideum; 6–os capitatum; 7–ligg. collateralia; 8–articulatio interphalangea (ochilgan); 9–ligg. palmaria; 10–articulatio metacarpophalangea; 11–ligg. metacarpea dorsalia; 12–ligg. carpometacarpea dorsalia; 13–os hamatum; 14–os triquetrum; 15–lig. collaterale carpiulnare; 16–lig. radiocarpeum dorsale.

qalinlashgan qismi ostida I, II, III, IV kaft achii suyaklarining boshchalari oralig‘ida ko‘ndalang boylam –ligamentum palmare joylashgan. Bo‘g‘im xaltasi keng bo‘lgani uchun harakat erkin bo‘ladi. Ikki yon tomondagi, kaft suyagidan boshlanib barmoq suyagiga yopishgan lig. collaterale bo‘g‘imni mustahkamlab turadi. Bo‘g‘im xaltasining kaft tomondagi qalinlashgan qismi ostida I, II, III, IV kaft suyaklarining boshchalari oralig‘idagi ko‘ndalang boylamlar – ligg. meracarpea transversa profundus suyaklarning boshchalarini ushlab turadi. Bu bo‘g‘imda harakat ikki o‘q atrofida sodir bo‘ladi. Frontal o‘q atrofida bukilish va yozilish yuz bersa, sagittal o‘q atrofida barmoqlar bukilmagan holda bir-biriga yaqinlashadi va uzoqlashadi. Lekin barmoqlar bukilgan holda bo‘lsa, yon tomonga harakat qilish mumkin bo‘lmay qoladi, chunki yon tomondagi boylamlar (lig. collaterale) taranglashib harakat yuz beradi. 5. Articulationes interphalangea manus barmoq suyaklari (falanganlar) o‘rtasidagi bo‘g‘imlar – g‘altak shaklidagi bo‘g‘imlar guruhiga kiradi. Bo‘g‘im II, III, IV, V barmoqlardagi birinchi va ikkinchi falangalarning pastki g‘altaksimon yuzalari bilan har uchala falangalarning ustki bo‘g‘im chuqurchalari o‘rtasida, bosh barmoqlar esa birinchi va ikkinchi falangalar o‘rtasida hosil bo‘ladi. Bu bo‘g‘imlarning ham xaltasi keng bo‘lib, ular uchta boylam bilan mustahkamlanadi. Boylamlarning ikkitasi (har qaysi bo‘g‘imda), ikki yon tomonda (yonlama boylamlar) – ligamenta collateralia bilan joylashgan bo‘lsa, uchinchi qo‘shimcha boylam esa, kaft tomonda bo‘ladi. Barmoq bo‘g‘imlarida faqat ko‘ndalang o‘q atrofida harakat (bukilish va yozilish) sodir bo‘ladi. QO‘L MUSKULLARI Qo‘l muskullari yelka kamari muskullari va qo‘l erkin qismining muskullariga bo‘linadi.

Adabiyotlar: 1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

Похожие

Oyoq skeleti

Qo’l oyoq anomaliyalari

Bosh, gavda va qo‘l-oyoqlar skeleti

Bosh, gavda va qo’l - oyoq muskullari

Harakat a`zolari sistemasi