Harakat a`zolari sistemasi - Анатомия - Рефераты

Harakat a`zolari sistemasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

715 KB

Ha rakat a`zolari sistemasi Reja: 1. Suyaklar haqida ta’limot, osteologiya 2. Suyaklar 3. Suyaklar rivojlanishi 4. Suyaklar tasnifi

Odam hay oti davomida harakat qiladi va bu har akat activ(muscular) harakat va passiv (suyak va boylamlar) a`zollar yordamida bajariladi. Lekin muskullar, suyaklar va ularni birlashtirib turgan boylamlarning vazifasi bir-biriga bog‘liq bo‘lib, bitta embrional qavat – mezodermadan rivojlanadi. Qisqasi, harakat apparati uchta: 1) suyak, 2) suyaklarni birlashtiruvchi boylamlar va 3) muskul sistemasidan tashkil topgan. Harakat sistemasi gavdaning umumiy og‘irligiga nisbatan 72,45% ni tashkil etadi. Jumladan, muskullar gavdaning 2/5, suyaklar esa 1/5–1/7 qismini tashkil qiladi. Muskullar deyarli hamma suyaklar ustini qoplab turadi va gavdaning tashqi ko‘rinishi (qomat)ning shakllanishida asosiy vazifani bajaradi. SUYAKLAR HAQIDA TA’LIMOT, OSTEOLOGIYA Skelet (skeletos – quritilgan) 1 organizmda tayanch bo‘ladigan zich to‘qimalar (tuzilmalar yig‘indisi)dan iborat . Skelet bir qancha alohida suyaklardan tashkil topgan bo‘lib, biriktiruvchi to‘qimalar, boylamlar va tog‘aylar vositasida o‘zaro birlashib turadi hamda sust harakat apparatini hosil qiladi. Skelet organizmda, asosan, tayanch, harakat va himoya vazifasini bajaradi.(12-rasm) 1. T a ya n ch v a z i f a s i – yumshoq to‘qima va a’zolarning skeletning ayrim qismlariga birikib turishi natijasida vujudga keladi. 2. H a r a k a t v a z i f a s i – skeletni tashkil qilgan suyaklarning har xil richaglar hosil qilib, bo‘g‘im orqali birlashishi va nerv sistemasi yordamida muskullar qisqarishi bilan yuzaga keladi. 3. H i m o ya v a z i f a s i – skeletning alohida qismlaridan vujudga kelgan bo‘shliqlar orqali bajariladi. Masalan, umurtqalar yig‘ilib, orqa miyaning joylashishiga moslangan kanal, bosh miya uchun kalla suyaklaridan hosil bo‘lgan – kallaning miya bo‘shlig‘i, yurak va o‘pkaning saqlanishiga moslangan ko‘krak qafasi, jinsiy a’zolarni tashqi ta’sirdan saqlab turadigan chanoq bo‘shlig‘i shular jumlasidandir.

Rasm Skelet. 1-Bosh;,2- umurtqa pog`onasi; 3- o`mrov; 4- kurak;5- qovurg`alar; 6- yelka suyagi ;7 bilak suyagi;8- tirsak suyagi;9- kaft usti suyaklari;10- kaft . suyaklari; 11- barmoq suyaklari; 12- yonbosh suyagi;13- dumg`aza suyagi;14- qov suyagi;15- o`tirg`ich suyagi;16- son suyagi ; 17-tizza qopqog`i; 18- katta boldir suyagi; 19 kichik boldir suyagi; 20- oyoq kaft usti suyaklari; 21- oyoq kaft suyaklari; 22-barmoq suyaklari.

Bundan tashqari, suyaklar organizmning biologik muhofazasini bajaradigan va to‘qimalarga kislorod yetkazib beradigan qon tanachalarini vujudga keltiradigan ko‘mikni ham saqlab turadi. Odam skeleti kalla suyagining tepa bo‘lagi va yuz qismining ba’zi suyaklari, o‘mrov suyaklarining ko‘pgina qismlaridan mustasno². Embrionning o‘rta varag‘i – mezoderma uch davrda: 1) biriktiruvchi to‘qima (parda) davri, 2) tog‘aylanish va 3) suyaklanish davrlarida rivojlanadi. SUYAKLAR Odam skeleti ikki yuzdan ortiq alohida-alohida suyaklardan tuzilgan, og‘irligi o‘rtacha 5–6 kg yoki gavda og‘irligining 8–10% ini tashkil etadi. Skelet suyaklarining aksariyati juft suyaklardir. Suyak (os, ossis), asosan, suyak to‘qimalaridan iborat. Suyaklar qattiq va elastik bo‘lib, asosan, ikki xil moddadan tuzilgan, ularning 1/3 qismi organik moddalar (ossein, muguz modda) bo‘lsa, qolgan 2/3 qismi anorganik moddalardir (asosan, kalsiy tuzlari,ayniqsa fosfat ohak 51,04% ni tashkil etadi). Suyaklar elastikligini ossein moddalar bajaradigan bo‘lsa, mineral tuzlar ularga qattiqlik (pishiqlik) xossasini beradi. Organik va anorganik moddalarning suyaklar tarkibidagi nisbati kerakli bo‘lgan mustahkamlikni vujudga keltiradi va bu holat yoshga qarab o‘zgarib boradi. Yosh organizm suyaklari tarkibida ossein ko‘p bo‘lganligidan egiluvchan (elastik) va juda kam sinadigan bo‘ladi. Yosh ulg‘ayib borgan sayin suyaklarda mineral tuzlar miqdori ko‘payadi. Shuning uchun keksa odamlarning suyaklari elastiklik xususiyatini asta-sekin yo‘qotib, mo‘rt, tez sinadigan bo‘lib qoladi. Suyaklar tarkibida organik va anorganik moddalardan tashqari, vitamin A, D va C ham bo‘ladi. Yosh bolalar suyaklari tarkibida kalsiy tuzlari va vitamin D yetishmasligi natijasida raxit kasalligi vujudga keladi. Bunda suyaklar nimjon bo‘lib qoladi va har tomonga qiyshayadi. Agar suyaklarda vitamin A yetishmasa, suyaklar haddan tashqari yo‘g‘onlashib, ichidagi bo‘shliqlari, har xil kanalchalari kattalashib qoladi.

Ossein bilan anorganik moddaning qo‘shilishi natijasida normal suyak muhim fizik xossalarga ega bo‘ladi, ya’ni elastik va qattiq (pishiq) bo‘ladi. Normal suyak eman daraxtidan pishiq, granitdan qattiq bo‘lib, mis bilan temirga barobar keladi. Suyakning ichki tuzilishini uni arralab qaragandagina ko‘rish mumkin. Suyak ikki xil: zich (qattiq – substantia compacta) va g‘ovak (ko‘mik – substantia spongiosa) moddalardan iborat. Uzun suyaklarning ikki uchi (yunoncha epiphysis – usti) epifizlari kalta suyaklarga o‘xshash tuzilgan bo‘lsa, diafizi (tanasi) – diaphysis (yunoncha dia – oraliq) uzunasiga joylashgan kovak silindr shaklli bo‘lib, devori qalin zich modda po‘stidan iborat. Uzun suyaklarning epifizlari bo‘g‘im yuzalari (facies articularis) bilan tugaydi. Ana shu kovak ilik kanali bo‘lib, bu kanal uzun suyakning ikkala uchi (epifiz)dagi g‘ovaklarga tutashib ketadi. Suyaklarning epifiz bilan diafiz oraliq qismi metafiz (metaphysis) deb ataladi.Bundan tashqari, suyaklarning tuzilishi shakli bilan vazifalariga bog`liq bo`ladi, y`ni suyaklar vazifasiga qarab ham tuzilishi o`zgaradi yoki buni aksi bo`lish mumkin. Suyaklar asosan gavers plastinkalaridan tuzilgan ko`pdan –ko`p gavers kanalchalardan iborat.Gavers kanalchari aksari suyaklar bo`yiga qarab joylashgan va o`zaro bir necha zich plastinkasi –kompakt modda o`ragan bo`ladi Gavers sistemalar orasidagi bo`shliqlarni oraliq modda (plastinka) lar to`ldirib turadi. Suyakning sirtqi yuzasi suyak usti pardasi (periost – periosteum) bilan qoplangan (suyakning bo‘g‘im yuzalari, paylar va boylamlar yopishgan joylarda periost bo‘lmaydi). Periost yupqa, pushti rang biriktiruvchi to‘qimadan iborat. Periostning o‘zi suyaklarning alohida teshiklaridan o‘tib, boradigan tolachalari vositasida suyakka mustahkam yopishib turadi . Periost ikki qavatdan(13-rasm), ya’ni tashqi qavati tolali fibroz to‘qimadan, ichki qavati esa nerv va qon tomirlarga boy suyak hosil qiladigan qismdan iborat. Qon tomirlar suyaklarga alohida oziq teshiklar (foramen nutricum) orqali boradi. Periostning ichki qavati suyaklarni eniga o‘stiradi. Suyaklarning bo‘g‘im hosil qiladigan sathlari bo‘g‘im tog‘aylari bilan qoplangan (bo‘g‘imlar haqidagi bobga qaralsin).

Suyak kovaklari, ilik bo‘shlig‘i (cavitas medullaris) hamma vaqt suyak iligi bilan to‘lgan bo‘ladi. Ko‘pincha naysimon suyaklarda ilik markaziy bo‘shliq qismida joylashganligidan uni ilik bo‘shlig‘i (cavitas medullaris) yoki kanali deb ataladi. Suyak iligi organizmda qon yaratadi va biologik himoya vazifasini bajaradi. Suyaklarda uchraydigan o‘siqlarga (do‘mboqcha, g‘adur-budur va hokazo) apofiz (apophysis – o‘siq)lar, bo‘yinga metafiz yoki suyak bo‘yni (collum), suyak boshchasiga (capitulum), bo‘g‘im chuqurchasiga (fossa articularis) g‘adir-budur tepachalar (condylus) kiradi. SUYAKLAR RIVOJLANISHI Odam embrionida suyaklar to`qimasi boshqa xamma to`qimalarga nisbatan kechroq yoki ona qornidagi paytning 6-8 xaftalarida mezenhima(embrion biriktiruvchi to`qimasi) dan rivojlanadi. Suyaklar takomil etish davrida xammasi xam bir rivojlanmaydi balki bazi bir suyaklar briktiruvchi to`qimadan taraqqiy etadi, bular birlamchi suyaklar yki briktiruvchi to`qima suyaklari deyiladi. Birlamchi suyaklarga kallaning miya qismidagi qoplovchi suyaklar va barcha yuz suyaklari kiradi: boshqa suyaklar tog`aydan takomil etadi, ikkilamchi suyaklanish deb shunga aytiladi. Umuman suyaklanish jarayoni quydagi to`rt: 1) endesmal` , 2) perihondral` 3) periostal` va 4) enhondral turlariga bo`linadi. 1. Endesmal` suyaklanish ( en –ichida, desma –aloqa) biriktiruvchi to`qimadan boshlanadi ,birlamchi suyaklanish vujudga keladi. Embrionning yosh briktiruvchi to`qimasining ma`lum bir nuqtasi ( keyingi suyak nuqtasi – punctum ossificationis –ga yaqin joy) dan osteoblastlar¹ zo`r berib ko`payib, qator joylashadi va suyakning asosiy moddassini xosil qiladi, o`zi suyak xujayralariga aylanadi. Natijada suyaklanish nuqtasi (yadrosi - punctum ossificationis) xosil bo`ladi. Suyaklanish nuqtasi turli tomonga qarab o`sadi.

3 - rasm suyak to`qmasi. Osteonning struktur komponentlari 2 – qon tomirlari, 3 – nervlar,g – osteoblastlar,d – osteoklastlar,e – markaziy kanal,j – konsentrik plastinkalar tizimi, 12 – osteositlar. 2. Perihondral` suyaklanish (peri –atrof, hondral` -tog`ay ) mezenhima to`qmalaridan kelgusida xosil bo`ladi gan suyklar shaklida vujutga keladi. Keyinchalik bular yahlit gialin tog`ayiga aylanib ustilarini tog`ay usti pardasi (perichondrium) qoplaydi. Perixondriumning ichki qavatidagi hujayralar zo’r berib ko’payishi natijasida osteoblastlar (suyak moddasi) ni hosil qiladi. Suyak moddasi asta-sekin tog’ay moddasinin egallaydi va suyakning zich (kontakt) moddasini hosil qiladi. 3.Suyaklarning rivojlanishida tog’aydan iborat bo’lgan suyakmodeli suyaklanib bo’lgandan keyin tog’ay pardasi suyak usti pardasiga aylanadi. Keyinchalik suyaklarning eniga o’sishi asosan suyak usti pardasi hisobiga bo’lganligidan periostal suyaklanish (peri – atrofi , usti – ostal – suyaklanish ) deb ataladi. Shunday qilib , perixondral va periostal suyaklanish davrlari bir-biri bilan bog’langan bo’lib birin ketin boshlanadi. Periostal suyak eniga o’sadi, ya’,ni kengayib yo’g’on tortadi. 4.Enxondral (ichida) suyaklanishda suyak perixondrumning ishtiroki bilan osteoblastlar yordamida vujudga keladi. Bunday tog’ayning markazida suyak

orolchasi( yadrosi yoki nuqtasi) paydo bo’lib , periferiyaga qarab o’sadi va suyakning g’ovak qismini vujudga keltiradi. Bu hildagi suyaklanishda, tog’aylar to’g’ridan- to’g’ri suyak moddasiga aylanmasdan , balki ular yemirilgandan keyin suyak moddalari vujudga keladi. Shuning uchun bu shakladagi suyaklanish ikkilamchi suyaklanish deb ataladi, kalla tubi (asos) misol bo’ladi. Suyaklanish jarayoni suyaklarning bajaradigan vazifalariga qarab ularning tanasida paydo bo’ladi. Asosiy og’irlik hamma vaqt suyakning diafiziga tushadi, shu sabali suyaklanish nuqtasi birinchi diafizdan boshlanadi. Qo’shimcha suyaklanish nuqtalari naysimon suyaklarda suyakning metafiz va epifizlarida, so’ngra muskul va boylamlar yopishadigan joylari apofiz(do’mboqlar, qirralar ) da kechadi. Shu sababli suyaklar odamda 20 – 25 yoshgacha bo’yiga o’sadi . Oxirgi suyaklanish nuqtalari suyaklarning apofizida 30 – 35 yoshlarda tugallanadi. SUYAKLAR TASNIFI Odam skeleti quyidagi bo‘laklarga ajratilgan: tana suyaklari (umurtqalar, qovurg‘alar va to‘sh suyagi); kalla suyagi (miya va yuz qismlaridan iborat); yelka kamari (ko‘krak va o‘mrov suyaklari); qo‘l suyaklari (yelka, bilak va panja suyaklari); chanoq suyaklari (yonbosh, qovuq va quymich suyaklari) va son, boldir hamda oyoq panjasi suyaklari. Suyaklar tuzilishi, rivojlanishi va vazifalariga ko‘ra quyidagicha tasnif qilinadi: I. Naysimon suyaklar 1. Uzun suyaklar 2. Kalta suyaklar II. G‘ovak suyaklar 1. Uzun suyaklar 2. Kalta suyaklar 3. Sesamasimon suyaklar

III. Yassi suyaklar 1. Kalla suyaklari 2. Kamar suyaklari IV. Aralash suyaklar Naysimon suyaklar: 1) uzun suyaklar yelka, bilak, son va boldir suyaklari, ya’ni qo‘l-oyoq suyaklari bo‘lib, g‘ovak va zich moddalardan tuzilgan, ilik kanali bo‘ladi va richag harakatiga ega bo‘lib, tayanch, muhofaza vazifalarini bajaradi; 2) kalta naysimon suyaklarga qo‘l-oyoq kafti va panja suyaklari kiradi va kalta harakat qilish richaglariga ega. G‘ovak suyaklar: 1) uzun g‘ovak suyaklar – qovurg‘a va to‘sh suyaklari. Asosan, g‘ovak moddasidan tuzilib, uni yupqa zich modda plastinkasi qoplab turadi va tayanch vazifasini bajaradi; 2) kalta g‘ovak suyaklariga umurtqalar, qo‘l-oyoq, kaft usti suyaklari kiradi; 3) sesamasimon suyaklar – tizza qopqog‘i, no‘xatsimon suyak va barmoq suyaklarining sesamasimon suyaklari – g‘ovak moddasidan tuzilgan muskul paylarining orasida, deyarli bo‘g‘im atrofida joylashadi, ularni hosil qilishda qatnashadi, harakatini osonlashtiradi. Yassi suyaklar: 1) kallaning yassi (qopqoq) suyaklari – himoya vazifasini bajaradi; 2) yassi kamar suyaklar – kurak va chanoq suyaklari tayanch va muhofaza vazifalarini bajaradi. Aralash suyaklar. Bunga kalla suyagining asosiy qismini tashkil etgan va bir qancha suyaklar birikishidan vujudga kelgan suyaklar kiradi.

Adabiyotlar: 1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

Похожие

Siydik-tanosil a’zolari sistemasi. Siydik a’zolari

Anatomiyani o’rganish usullari

Bosh miyaning tuzilishi

Teri orqali sezish, ta`m va hid bilish analizatorlari

Orqa miyaning tuzilishi