Yaqinlashuvchi ketma-ketliklar ustida arifmetik amallar - Алгебра - Рефераты

Yaqinlashuvchi ketma-ketliklar ustida arifmetik amallar

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

402.5 KB

Yaqinlashuvchi ketma-ketliklar ustida arifmetik amallar Reja: 1. Monoton ketma-ketlik va uning limiti. 2. Ichma ich joylashgan segmentlar printsipi. 3. Ikkinchi ajoyib limit, e soni. 1. Cheksiz kichik ketma-ketliklar (miqdorlar) va ularning xossalari. 2. Yig’indi, ko’paytma va bo’linmaning limiti. 3. Cheksiz katta ketma-ketlik (miqdor).

Cheksiz kichik ketma-ketliklar va ularning xossalari. Ta’rif . A gar nlim  n =0 bo’lsa, u holda (  n ) ketma-ketlik cheksiz kichik miqdor yoki cheksiz kichik ketma-ketlik deyiladi. A gar nlim x n =a bo’lsa, u holda  n =x n -a cheksiz kichik miqdor bo’ladi. Haqiqatan, ketma-ketlik limiti ta’rifiga binoan har bir  >0 uchun n 0 natural son topilib, n>n 0 lar uchun |  n |=|x n -a|<  tengsizlik o’rinli. A ksincha, agar  n =x n -a  cheksiz kichik miqdor bo’lsa, u holda nlim x n =a bo’ladi. Demak, a son ( x n ) ketma-ketlikning limiti bo’lishi uchun uni x=a+  n ko’rinishda ifodalanishi zarur va yetarlidir, bu yerda  n cheksiz kichik miqdor. 1-lemma . Chekli sondagi cheksiz kichik miqdorlarning yig’indisi (ko’paytmasi) cheksiz kichik miqdor bo’ladi. Isbot .  n va  n lar cheksiz kichik bo’lsa, u holda  n =  n +  n ni cheksiz kichik bo’lishini ko’rsatamiz. nlim  n =0 dan har bir  >0 uchun n 1 nomer topilib, n>n 1 lar uchun |  n |< 2  tengsizlik o’rinli bo’ladi. Xuddi shu kabi n 2 nomer topilib, n>n 2 lar uchun |  n |< 2  tengsizlik o’rinli bo’ladi. n 0 =max(n 1 ,n 2 ) deb olsak, n>n 0 lar uchun |  n |< 2  va |  n |< 2  tengsizliklarning har biri o’rinli bo’ladi. Bundan |  n |<|  n +  n |  |  n |+|  n | < 2 2   =  tengsizlik kelib chiqadi. Demak,  n - cheksiz kichik miqdor.  n va  n lar ko’paytmasi cheksiz kichik miqdor bo’lishi huddi shunday isbotlanadi. 2-lemma . Chegaralangan miqdor bilan cheksiz kichik miqdorning ko’paytmasi cheksiz kichik miqdor bo’ladi.(isbotlang)

Misol. x n = sin n 2 chegaralangan miqdor,  n = n 1 cheksiz kichik miqdor, lemmaga asosan n n2 sin cheksiz kichik miqdor bo’ladi, ya’ni nlim n n2 sin =0. Yig’indi, ko’paytma va bo’linmaning limiti. Teorema . A gar ( x n ) va (y n ) ketma-ketliklar yaqinlashuvchi bo’lsa, u holda ( x n  y n ) ketma-ketliklar yaqinlashuvchi bo’lib, nlim ( x n  y n )= nlim x n  nlim y n tenglik o’rinli . Isbot. nlim x n =a, nlim y n =b desak, u holda x n =a+  n , y n =b+  n deb olish mumkin, bu yerda  n va  n lar cheksiz kichik miqdorlar. x n  y n =(a+  n )  (b+  n )=a  b+  n   n =ab+  n , bunda  n =  n   n - 1 – lemmaga asosan cheksiz kichik miqdor. Demak, nlim (x n y n )=ab= nlim x n nlim y n . Teorema . A gar ( x n ) va ( y n ) ketma-ketliklar yaqinlashuvchi bo’lsa, ( x n  y n ) ketma-ketlik ham yaqinlashuvchi bo’lib, nlim (x n y n )= nlim x n nlim y n tenglik o’rinli . Isbot. Oldingi teorema isbotidagi belgilashlarni kiritsak x n y n =(a+  n ) (b+  n )=ab+a  n +b  n +  n  n =ab+  n , bunda  n = a  n +b  n +  n  n - 1,2 – lemmalarga asosan cheksiz kichik miqdor. Demak, nlim (x n y n )=ab= nlim x n nlim y n . Teorema . A gar ( x n ) va ( y n ) ketma-ketliklar yaqinlashuvchi va nlim y n  0 bo’lsa, ( n n y x ) ketma-ketlik ham yaqinlashuvchi bo’lib , n n n n y x y x lim lim lim  tenglik o’rinli . Cheksiz katta miqdorlar . Ta’rif . Har bir M son uchun shunday n 0 nomer mavjud bo’lib, barcha n>n 0 lar uchun |x n |>M tengsizlik o’rinli bo’lsa, ( x n ) ketma-ketlik cheksiz katta miqdor yoki ketma-ketlik deyiladi. Bu holda nlim x n =  belgilash ishlatiladi. Demak, nlim x n =  0 0 0 ( ) : def nM n n n x M          

Biror nomerdan boshlab x n >0 ( x n <0) bo’lsa, nlim x n =  tenglik nlim x n =+  ( nlim x n =-  ) ko’rinishda yoziladi. Misol. 1. x n =n 2 , nlim n 2 =+  ; 2. z n =-2n, nlim (-2n)=-  . Teorema . A gar x n cheksiz katta miqdor bo’lsa, u holda  n = nx 1 cheksiz kichik miqdor bo’ladi. Isbot:  >0 son olib M=  1 desak shunday n 0 nomer topilib, barcha n>n 0 lar uchun |x n |>  1 bo’ladi. Bundan n  = n n x x 1 1  <  tengsizlikni hosil qilamiz. Bundan  n cheksiz kichik miqdor ekanligi kelib chiqadi. Teorema . A gar  n cheksiz kichik miqdor bo’lsa, x n = n 1 cheksiz katta miqdor bo’ladi. (Isbotlang). Monoton ketma-ketlik . Ta’rif . A gar ixtiyoriy n   uchun x n <x n+1 (x n  x n+1 ) tengsizlik o’rinli bo’lsa, ( x n ) ketma-ketlik o’suvchi (kamaymovchi ) deyiladi. Bu ikki xil ketma-ketlik keng ma’noda o’suvchi deyiladi. Ta’rif . A gar ixtiyoriy n   uchun x n >x n+1 (x n  x n+1 ) tengsizlik o’rinli bo’lsa, ( x n ) ketma-ketlik kamayuvchi (o’smovchi) deyiladi. Bu ikki xil ketma-ketlik keng ma’noda kamayuvchi deyiladi. Yuqoridagi to’rt xil ketma-ketlik bir so’z bilan monoton ketma-ketliklar deyiladi. Teorema A gar ( x n ) ketma-ketlik o’suvchi bo’lib, yuqoridan chegaralangan bo’lsa, u chekli limitga ega; agar yuqoridan chegaralanmagan bo’lsa, u holda nlim x n =+  bo’ladi. Isbot. ( x n ) o’suvchi va yuqoridan chegaralangan bo’lsin. U holda { x n } to’plam ham yuqoridan chegaralangan bo’ladi, shuning uchun uning aniq yuqori

chegarasi mavjud, uni a=sup{ x n } deb olaylik, a ni (x n ) ketma-ketlikning limiti bo’lishligini ko’rsatamiz. a son { x n } to’plamning aniq yuqori chegarasi bo’lganidan barcha n   lar uchun x n  a va har bir  >0 uchun shunday n 0 mavjud bo’lib, 0nx >a-  bo’ladi. (x n ) o’suvchi ketma-ketlik bo’lganligidan barcha n>n 0 lar uchun 0n n x x  bo’ladi. Yuqoridagilardan a-  < x n <a+  tengsizlik kelib chiqadi. Bundan ta’rifga binoan nlim x n =a bo’ladi. Endi ( x n ) o’suvchi bo’lib, yuqoridan chegaralanmagan bo’lsin, u holda har bir M>0 son uchun shunday n 0   son topilib, 0nx >M bo’ladi. (x n ) o’suvchi bo’lganligidan n>n 0 lar uchun x n > M kelib chiqadi. Demak, nlim x n =+  . Teorema A gar ( x n ) ketma-ketlik kamayuvchi bo’lib, quyidan chegaralangan bo’lsa, u chekli limitga ega, agar quyidan chegaralanmagan bo’lsa, u holda nlim x n =-  bo’ladi. Bu teoremani yuqoridagi usulda isbotlash mumkin. Misol. 1. ! 1 n xn ketma-ketlikning limitini toping. 1 1 1 1 ! 1 )1 (! 1 )!1 ( 1 1            n x n n n n n x n n Bundan barcha n   larda x n > x n +1 ekanligi kelib chiqadi. Bu ketma- ketlikning kamayuvchi ekanini ko’rsatadi. Barcha x n >0 ekanligidan ( x n )=( ! 1 n ) ketma-ketlikning chekli limitga ega ekanligini kelib chiqadi. Uni nlim x n =a bilan belgilasak, nlim x n+1 = nlim x n 1 1 lim   n n dan a=a  0 bo’lib, a=0 kelib chiqadi. Demak, nlim ! 1 n =0 ekan. 2. x n = a a a a     ... ketma-ketlikning limitini toping, bu yerda a>0. Bu yerda n n x a x   1 bo’lib, barcha n   larda x n <x n+1 , ya’ni (x n ) ketma- ketlik o’suvchi.

Endi matematik induktsiya yordamida (x n ) ketma-ketlikni yuqoridan chegaralangan ekanligini ko’rsatamiz. Ravshanki, 1 1    a a x , n=k uchun 1  a xk deb faraz qilib, 1 1    a xk ekanligini ko’rsatamiz: 1 1 2 1 1            a a a a a x a x k k Demak, barcha n   lar uchun 1  a xn . Yuqoridagi teoremalarga binoan (x n ) ketma-ketlik chekli limitga ega. Uni b desak, n n x a x   1 tenglikdan b = b a kelib chiqadi. Bundan esa b= 2 4 1 1 a   kelib chiqadi. Shunday qilib, nlim x n = 2 4 1 1 a   ekan. Ichma-ich joylashgan segmentlar printsipi. Teorema A gar ( x n ) va (y n ) ketma-ketliklar berilgan bo’lib: 1) ( x n ) o’suvchi, ( y n ) kamayuvchi, 2) barcha n   lar uchun x n < y n , 3) nlim (y n - x n )=0 bo’lsa, u holda ( x n ) va ( y n ) ketma-ketliklar yaqinlashuvchi bo’lib, nlim x n = nlim y n bo’ladi. Isbot. Barcha n lar uchun x n <y n  y 1 bo’ladi. Demak, ( x n ) o’suvchi va yuqoridan chegaralangan bo’lgani uchun u chekli limitga ega, ya’ni, nlim x n =c chekli. Xuddi shu kabi (y n ) kamayuvchi va quyidan chegaralanganligi uchun chekli nlim x n =c’ limit mavjud. c’-c= nlim (y n - x n )=0, bundan c=c’ ekanligi kelib chiqadi. A gar [a 1 ;b 1 ], [a 2 ;b 2 ], ..., [a n ;b n ], ... segmentlarning har biri o’zidan keyingisini saqlasa (ya’ni [a 1 ;b 1 ]  [a 2 ;b 2 ]  …  [a n ;b n ]… bo’lsa), u ichma-ich joylashgan segmentlar ketma-ketligi deyiladi. Natija. A gar ichma-ich joylashgan [a 1 ;b 1 ], [a 2 ;b 2 ], ..., [a n ;b n ], ... segmentlar ketma-ketligi uchun nlim (b n -a n )=0 bo’lsa, u holda segmentlarning chap uchlaridan tuzilgan (a n ) va o’ng uchlaridan tuzilgan (b n ) ketma-ketliklar bitta umumiy limitga ega va bu limit barcha segmentlarga tegishli yagona nuqta bo’ladi.

Isbot. 1) ( a n ) o’suvchi, (b n ) kamayuvchi, 2) barcha n   lar uchun a n <b n , 3) nlim (b n -a n )=0 dan isbotlangan teoremaga binoan nlim a n = nlim b n bo’ladi. Bu limitni c deb olsak, (a n ) o’suvchi, (b n ) kamayuvchi bo’lganligidan barcha n   lar uchun a n  c  b n kelib chiqadi. Ikkinchi ajoyib limit. e soni. n n n x )1 1(  ketma-ketlikning limiti mavjudligini ko’rsatamiz. Avvalambor, 1 )1 1(    n n n y ketma-ketlikni tekshiraylik. Bu ketma-ketlikni kamayuvchi ekanligini ko’rsatamiz: 1 2 2 2 2 1 1 (1 ) ( 1) 1 (1 ) 1 ( 2) 1 ( 2) 1 (1 ) 1 n n n n n n y n n n n y n n n n n n n                          Bernulli tengsizligiga ko ’ ra n n n n n n n n n 1 1 1 )2 ( 2 1 ))1 ( 1 1( 2            . Demak ,     n n y y n n 1 1 1 1 n n ya ’ ni y n  y n +1 tengsizlikka egamiz . Ikkinchi tomondan barcha n   larda 0 )1 1( 1   n n n y dan ( y n ) ketma-ketlik quyidan chegaralangan. Shunday qilib, ( y n ) ketma-ketlik kamayuvchi va quyidan chegaralanganligi uchun chekli limitga ega. y n =(1+1/n) n+1 =(1+1/n) n (1+1/n)=x n (1+1/n) tenglikdan chekli nlim x n = nlim (1+1/n) n mavjud ekanligi kelib chiqadi. Bu limit e orqali belgilanadi. Izoh. e soni matematikada muxim o’rin tutadi. U irratsional ( e=2,7182818284590… ) va transendent, ya’ni butun koeffisiyentli ko’phadning ildizi bo’la olmaydi.

Adabiyotlar: 1) Азларов. Т., Мансуров. Х. “Математик анализ” 1т: 1994,2т. 1995. 2) X икматов А. X ., Турдиев Т., “Математик анализ” Тошкент: 1т, 1990 . 3) Введение в Maple . Математический пакет для всех. В.Н.Говорухин, В.Г.Цибулин, Мир, 1997 4) Пакет символьных вычислений Maple V . Г.В. Прохоров и др. " Петит ", 1997 5) Математическая система Maple V . В.П.Дьяконов, "Солон", 1998 6) Maple V Power Edition. Б . М . Манзон , " Филин ", 1998. 7) Агарева О.Ю., Введенская Е. В., Осипенко К. Ю. Предел функции. Непрерывностъ ( методические указания к практическим занятиям по теме : Maple  в курсе математического анализа). Москва 1999. 8) www.ziyonet.uz

Похожие

Arifmetik vektorlar va ular ustida amallar

Yaqinlashuvchi ketma-ketlikning xossalari. Ketma-ketliklar yig`indisi, ko`paytmasi va bo`linmasining limiti

Funksional ketma-ketliklar va ularning yaqinlashuvchanligi

Graflar ustida sodda amallar

Fundamental ketma-ketliklar. Koshi kriteriyasi Funksiyaning limiti