Fundamental ketma-ketliklar. Koshi kriteriyasi Funksiyaning limiti - Алгебра - Рефераты

Fundamental ketma-ketliklar. Koshi kriteriyasi Funksiyaning limiti

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

389.5 KB

Fundamental ketma-ketliklar. Koshi kriteriyasi. Funksiyaning limiti. Reja: 1. Qismiy ketma-ketlik. 2. Bol’tsano-Veyershtrass teoremasi. 3. Koshi kriteriyasi (ketma-ketlikning yaqinlashuvchi bo’lishligining zaruriy va yetarli sharti) 1. Funksiya limitining ta’riflari. 2. Limitga ega bo’lgan funksiyalarning sodda xossalari. 3. Limitning yagonaligi. 4. Cheksiz kichik va cheksiz katta funksiyalar.

X sonli to’plam berilgan bo’lsin. Ta’rif . a nuqtaning ixtiyoriy atrofida X to’plamning a dan farqli kamida bitta nuqtasi mavjud bo’lsa, u holda a nuqta X to’plamning limit nuqtasi deyiladi. Ravshanki, a limit nuqtaning ixtiyoriy atrofida X to’plamning cheksiz ko’p nuqtalari mavjud bo’ladi. Misol. 1. [0;5] to’plamning har bir nuqtasi uning limit nuqtasi bo’ladi, boshqa limit nuqtalari yo’q. 2. (0;5) interval uchun [0;5] segmentning barcha nuqtalari limit nuqta bo’ladi. Bu misollardan ko’rinadiki to’plamning limit nuqtasi uning elementi bo’lishi ham bo’lmasligi ham mumkin. 3.  ={1,2,3,...,n,...} to’plam limit nuqtaga ega emas. A gar a - X to’plamning limit nuqtasi bo’lsa, u holda X to’plamdan a ga yaqinlashuvchi (x n ) ketma-ketlik ajratib olish mumkinligini ko’rsatamiz (yani x n  X, x n  a ) . a nuqta X to’plamning limit nuqtasi bo’lganligi uchun a nuqtaning har bir (a-1/n; a+1/ n ) atrofida X to’plamning a dan farqli kamida bitta x n nuqtasi mavjud. Ya’ni | x n -a|<1/n, n=1,2,... Ravshanki, ixtiyoriy  >0 uchun shunday n 0   topilib, barcha n>n 0 larda 1/n<  (ya’ni |x n -a |<  ) bo’ladi. Bundan nlim x n =a kelib chiqadi. Ixtiyoriy 0  son uchun (  ; ) interval   “nuqta”ning atrofi, (    ; ) interval -  “nuqta”ning atrofi deyiladi. +  ,-  “nuqta”larning limit nuqta bo’lishi yuqoridagi singari ta’riflanadi. Bu holda ham nlim x n =+  ( nlim x n =-  ) bo’ladigan ( x n ) ketma-ketlik ajratib olish mumkin. Qismiy ketma-ketlik. Bizga ( x n ) ketma-ketlik berilgan bo’lsin. Bu ketma-ketlikning n 1 nomerli x 1n , n 2 nomerli x 2n ,..., n k nomerli x kn va xakozo hadlarini olsak, x 1n ,x 2n ,..,x kn ,... ketma-ketlikka ega bo’lamiz. Bu yerda n 1 <n 2 <n 3 <... (x kn ) ketma-ketlik ( x n ) ketma-ketlikning qismiy ketma-ketligi deyiladi. Misol. 1, -1, 1, -1,...(-1) n+1 , ... ketma-ketlik uchun 1, 1, 1, ... -1, -1, -1, ... larning har biri qismiy ketma-ketlik bo’ladi.

A gar ( x n ) ketma-ketlik limitga ega bo’lsa, u holda (xkn ) qismiy ketma-ketlik ham o’sha limitga ega bo’ladi. Bu limit ta’riflardan kelib chiqadi. A ksincha, qismiy ketma-ketlik limitga ega bo’lishidan berilgan ketma-ketlikning limitga ega bo’lishi kelib chiqavermaydi. Masalan, limiti 1 ga teng bo’lgan 1, 1, 1, ..., 1, ... yaqinlashuvchi ketma-ketlik limitga ega bo’lmagan 1, -1, 1, -1, ..., (-1) n+1 , ... ketma-ketlikning qismiy ketma-ketligi bo’ladi. Izoh. Ketma-ketlikning qismiy limiti deb shunday son (yoki ∞ simvoliga) aytiladiki, unga intiladigan qismiy ketma-ketlik mavjud bo’lsa. Qismiy limitlardan eng kattasi ketma-ketlikning yuqori limiti deyiladi va n n x x   lim orqali belgilanadi. Quyi limit xuddi shunday ta’riflanadi. Ravshanki, qismiy limit ketma-ketlikning limit nuqtasi bo’ladi va ixtiyoriy ketma-ketlik yuqori va quyi limitlarga ega. Teorema (Bol’tsano-Veyershtrass). Har qanday chegaralangan ketma-ketlikdan yaqinlashuvchi qismiy ketma-ketlik ajratib olish mumkin. Isbot. ( x n ) chegaralangan ketma-ketlik bo’lsin. Bu holda uni barcha hadlarini saqlovchi [a 1 ;b 1 ] segment mavjud. Bu segmentni teng ikkiga bo’lamiz: ] 2 , [ 1 1 1 b a a  , ] ; 2 [ 1 1 1 b b a  hosil bo’lgan segmentlarning kamida biri (yoki ikkalasi ham) ketma-ketlikning cheksiz ko’p hadlarini o’zida saqlaydi. Bu segmentlardan ( x n ) ketma-ketlikning cheksiz ko’p hadlarini o’zida saqlaganini (ikkalasi bo’lganda, masalan chapdagisini) [a 2 ;b 2 ] orqali belgilaymiz. [a 2 ;b 2 ] ni teng ikkiga bo’lib, shu tarzda bu jarayonni cheksiz ko’p marta davom ettiramiz. Natijada ichma-ich joylashgan [a 1 ;b 1 ], [a 2 ;b 2 ],…, [a n ;b n ],… segmentlar ketma-ketligiga ega bo’lamiz. [a k ;b k ] segmentning uzunligi 1 1 1 2     k k k a b a b bo’lib, u k   da nolga intiladi. Ichma-ich joylashgan segmentlar printsipig a binoan (a k ) va ( b k ) ketma-ketliklar umumiy chekli c limitga ega bo’ladi, ya’ni klim a k = klim b k =c. ( x n ) ketma-ketlikning [a 1 ;b 1 ] dagi istalgan n 1 hadini olib, uni x 1n orqali belgilaymiz. So’ngra (x n ) ni [a 2 ;b 2 ] dagi n 2 -hadidan keyin kelgan x 2n hadini olamiz. Xuddi shu kabi (x n ) ning [a 3 ;b 3 ] dagi x 1n , x 2n hadlaridan keyin keladigan x 3n hadini olamiz. Shu protsessni davom ettirib, x 1n , x 2n ,...,x kn ,... qism ketma-ketlikni hosil qilamiz.

xkn larning tanlanishiga asosan a k  x kn  b k , k=1,2,.... tengsizliklar o’rinli. Demak, kn k xlim =c . Ketma-ketlikning yaqinlashuvchi bo’lishligining zaruriy va yetarli sharti . Bizga (x n ) ketma-ketlik berilgan bo’lsin. Ta’rif . A gar har bir  >0 uchun shunday n 0   son mavjud bo’lib, barcha n>n 0 va barcha m>n 0 lar uchun |x n -x m |<  tengsizlik o’rinli bo’lsa , (x n ) fundamental ketma-ketlik deyiladi. “Ixtiyoriy ketma-ketlik qanday shartda yaqinlashuvchi?” degan savolga quyidagi teorema javob beradi. Teorema (Koshi kriteriyasi) . Ketma-ketlik yaqinlashuvchi bo’lishi uchun uning fundamental bo’lishi zarur va yetarli. Isbot. Zarurligi . Faraz qilaylik ( x n ) ketma-ketlik chekli c limitga ega bo’lsin. Limit ta’rifiga asosan har bir  >0 son uchun shunday n 0 nomer topilib, barcha n>n 0 va m>n 0 larda 2  a xn va 2  a xm tengsizliklar o’rinli bo’ladi.                2 2 ) ( ) ( m n m n m n x a a x x a a x x x Shu bilan zaruriylik isbotlandi. Yetarliligi . (x n ) fundamental ketma-ketlik bo’lsin. Ya’ni olingan  >0 uchun n 0 nomer topilib , n>n 0 va m>n 0 lar uchun |x n -x m |<  tengsizlik o’rinli bo’ladi. Bundan x m -  <x n <x m +  ko’shtengsizlikni hosil qilish mumkin. m ning tayin qiymatini olib     m m n x x x x x , , ,..., , 0 2 1 sonlarning eng kattasini M deb olsak, ixtiyoriy n lar uchun | x n |  M bo’lib, (x n ) ketma-ketlikning chegaralangan ekanligi kelib chiqadi. Bol’tsano- Veyershtrass teoremasiga binoan ( x n ) ketma-ketlikdan yaqinlashuvchi (x kn ) qism ketma- ketlikni ajratib olish mumkin: kn k xlim =c. c sonni (x n ) ketma-ketlikning ham limiti ekanligini ko’rsatamiz. k ni shunday tanlaymizki, natijada n k >n 0 va  c x kn 2  bo’lsin.   m n x x 2  tengsizlikda m=n k deb olsak,   kn n x x 2  bo’lib,           c x x x c x x x c x k k k k n n n n n n n 2  + 2  =  hosil bo’ladi. Demak, lim n n x   = c . Teorema isbotlandi.

Funksiya limitining ta’riflari. y=f(x) funksiya X to’plamda berilgan, a nuqta X to’plamning limit nuqtasi bo’lsin. Ta’rif ( Geyne ). A gar X to’plamdan olingan a ga intiluvchi (x n ) ketma-ketlik qanday bo’lmasin, funksiya qiymatlaridan tuzilgan (f(x n )) ketma-ketlik hamma vaqt yagona b (chekli yoki cheksiz) limitga intilsa, b son f(x) funksiyaning a nuqtadagi limiti deb ataladi. Funksiya limiti a xlim f(x)=b kabi belgilanadi, ba’zan x  a da f(x)  b ko’rinishda yoziladi. Misol. 1. f(x)=3-x 2 funksiyaning x  1 dagi limiti 2 ekanligini ko’rsating. x n  1 va nlim x n =1 bo’ladigan ( x n ) ketma-ketlik olaylik. U holda nlim f(x n )= nlim (3-x 2n )= nlim 3- nlim x 2n = 3-1=2. Demak, ta’rifga ko’ra 1 limx (3-x 2 )=2. 2 . x x f 1 sin ) (  , 0 x a  da limitga ega emas. Haqiqatdan  n da limiti 0 bo’lgan turli       )1 4( 2 1 )2( )1( n x n x n n   ketma-ketliklarni olaylik. Ammo :    n x f n  sin ) ( )1(  ;       2 )1 4( sin ) ( )2( n x f n  . Bunda sin 0 n  va 1 2 )1 4( sin  n  Bu esa x x f 1 sin ) (  funksiyaning nolda limiti mavjud emasligini ko’rsatadi. Funksiya limitini boshqacha ham ta’riflash mumkin. Ta’rif ( Koshi ). A gar har bir  >0 son uchun shunday  >0 son topilib, x  X ning 0<|x- a|<  tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida |f(x)-b|<  tengsizlik o’rinli bo’lsa, b son f(x) funksiyaning a nuqtadagi limiti deb ataladi. Ya’ni   lim ( ) 0 ( ) 0 : : 0 ( ) def x a f x b x x a f x b                    . b ) (x f b

b a a a Shuni aytish joizki , funksiya limitining Koshi va Geyne ta ’ riflari o ’ zaro tengkuchli .  . Maple dasturida a xlim f(x) limit (f(x),x=a) operator yordamida topiladi. Ta’rif . A gar har bir M >0 son uchun shunday  >0 son topilib, x ning 0<|x-a|<  tengsizlikni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarida |f(x)|>M tengsizlik o’rinli bo’lsa, f(x ) funksiyaning a nuqtadagi limiti  deyiladi. A gar x ning a ga yetarlicha yaqin qiymatlarida f(x)>0 (f(x)<0) bo’lsa, u holda a xlim f(x)=+  ( a xlim f(x)=-  ) bo’ladi. Quyidagi hollar ham qaralishi maqsadga muvofiq: 1)  x , 2)  x , 3)  x № Intilish turi (*)O atrof ko’rinishi 1  x         ; ;   2  x   ; 3  x     ; Shulardagi intilish turlarining ixtiyoriysini simvolik ravishda *  x kabi yozamiz, unga mos bo’lgan atrofni esa (*)O orqali belgilaymiz. U holda chekli ) ( lim x f ta’rifini har bir intilish turiga berish mumkin: * lim ( ) 0 ( ) 0 : (*) ( ) def x f x b x O f x b                  .  . Maple dasturida x lim f(x) , xlim f(x) va xlim f(x) mos ravishda limit (f(x),x=infinity), limit (f(x),x=+infinity), limit (f(x),x= -infinity) operatorlar yordamida topiladi. Shunga o’xshash xlim f(x) =  larni ham ta’riflash mumkin. Limitga ega bo’lgan funksiyalarning sodda xossalari . 1 0 . A gar a xlim f(x)=b bo’lib , b>p (b<q) bo’lsa, u holda x ning a ga yetarlicha yaqin qiymatlarida f(x)>p (f(x)<q) bo’ladi.

Hususiy holda, a xlim f(x)=b bo’lib, b>0 (b<0) bo’lsa , x ning a ga yetarlicha yaqin qiymatlarida f(x)>0 (f(x)<0 ) bo’ladi. Bu xossaning isboti limitning Geyne ta’rifi hamda yaqinlashuvchi ketma-ketlikning mos xossasidan kelib chiqadi. 2 0 . A gar chekli a xlim f(x)=b mavjud bo’lsa, a ning yetarlicha kichik atrofida f(x) funksiya chegaralangan bo’ladi. Isbot. Ta’rifga ko’ra har bir  >0 uchun  >0 topilib, x ning 0<|x-a|<  tengsizlikni qanoatlantiruvchi qiymatlarida |f(x)-b|<  tengsizlik o’rinli bo’ladi. |f(x)-b|<   b-  <f(x)<b+  , demak, f(x) funksiya x ning (a-  ;a+  ) atrofida chegaralangan. 3 0 . A gar x ning a nuqtaning biror (a-  ;a+  ) atrofidan olingan barcha qiymatlarida f(x)  g(x)  h(x) tengsizlik o’rinli hamda a xlim f(x), a xlim h(x) limitlar mavjud bo’lib, a xlim f(x)= a xlim h(x)=b bo’lsa, u holda a xlim g(x)=b bo’ladi. Bu xossaning isboti limitning Geyne ta’rifi hamda yaqinlashuvchi ketma-ketliklarning xossasidan kelib chiqadi. Teorema . ( limitning yagonaligi haqida ). A gar f(x) funksiya x  a da limitga ega bo’lsa, bu limit yagona bo’ladi. Isboti ketma-ketlikdagi kabi ko’rsatiladi. Teorema . A gar A x fa x   ) ( lim va B x ga x   ) ( lim bo’lsa, u holda a) ; )) ( ) ( ( lim B A x g x f a x     b) ; )) ( ) ( ( lim B A x g x f a x     c) .0 , ) ( ) ( lim    B B A x g x f a x Bu xossalarning isboti limitning Geyne ta’rifi hamda yaqinlashuvchi ketma- ketliklarning arifmetik xossalaridan bevosita kelib chiqadi. Misollar.  1.   0 )1 ( 1 lim )1 )(1 ( 1 lim 1 2 lim 1 2 1 3 2 1               x x x x x x x x x x x x x x ; Bu tenglik Maple yordamida quyi dagicha tekshiriladi: >limit((x^2-2*x+1)/(x^3-x),x=1); 0

2.       2 1 1 1 lim 1 1 1 1 1 1 lim 1 1 lim 0 0 0                 x x x x x x x x x x x x . Bu tenglik Maple yordamida quyi dagicha tekshiriladi: >limit((sqrt(x+1)-1)/x,x=0);

Adabiyotlar: 1) Азларов. Т., Мансуров. Х. “Математик анализ” 1т: 1994,2т. 1995. 2) X икматов А. X ., Турдиев Т., “Математик анализ” Тошкент: 1т, 1990 . 3) Введение в Maple . Математический пакет для всех. В.Н.Говорухин, В.Г.Цибулин, Мир, 1997 4) Пакет символьных вычислений Maple V . Г.В. Прохоров и др. " Петит ", 1997 5) Математическая система Maple V . В.П.Дьяконов, "Солон", 1998 6) Maple V Power Edition. Б . М . Манзон , " Филин ", 1998. 7) Агарева О.Ю., Введенская Е. В., Осипенко К. Ю. Предел функции. Непрерывностъ ( методические указания к практическим занятиям по теме : Maple  в курсе математического анализа). Москва 1999. 8) www.ziyonet.uz

Похожие

Funksiyaning limiti

Ichma-ich joylashgan segmentlar ketma-ketligi. Bolsano-Veyershtrass teoremasi

Yaqinlashuvchi ketma-ketlikning xossalari. Ketma-ketliklar yig`indisi, ko`paytmasi va bo`linmasining limiti

Sonlar ketma – ketligining limiti

Funksiyaning differentsiallanuvchanligi koshi riman shartlari