Текисликда чизиқ тенгламаси. Тўғри чизиқ

Текисликда чизиқ тенгламаси. Тўғри чизиқ

Загружено в:

13.12.2019

Скачано:

0

Размер:

1630.5 KB

Текисликда чизиқ тенгламаси. Тўғри чизиқ Режа:1. Чизиқ тенгламаси 2. Чизи қ нинг параметрик тенгламаси 3. Иккита чизиқнинг кесишиши 4. Tўғpи чизиқ тенгламаси 4.1 Тўғри чизиқнинг умумий тенгламаси 4.2 Тўғри чизиқнинг умумий тенгламасини текшириш 4.3 Тўғри чизиқнинг кесмалар бўйича тенгламаси 5. Tўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламаси.

I. Умумий тушунчалар Биз юқорида текисликдаги ҳар бир нуқта Декарт коорди- наталар системасида иккита сон билан, яъни х ва у коорди- наталар билан аниқланиши мумкинлигини кўрдик. Бу бобда эса чизиқнинг исталган нуқтасининг х, у коор динаталарини унинг умумий хоссаси асосида бир-бири билан боғлаб, чизиқнинг тенгламасини тузиш ва бу тенглама ёрда мида унинг шаклини, текисликда жойлашишини ўрганиш ма саласини қараймиз. Умуман олганда бу масала икки турга бўлиб ўрганилади: 1.Текисликдаги чизиқ нуқталарининг геометрик ўрни ёр дамида унинг тенгламасини тузиш. 2.Чизикнинг берилган тенгламаси ёрдамида унинг геомет рик ўрнини аниқлаш. Қ айд этилган биринчи тур масала бевосита аналитик гео метрия курсида ўрганилиб, биз қ уйида шу билан шу ғ уллана- миз. Иккинчи масала эса асо сан математик анализ

курсида ў рганилади. Айтайлик, текисликда бирор АВ чизиқ берилган бўлсин (36- чизма). Бу чизи қ нинг ихтиёрий М ну қ тасининг танланган системага нисбатан координаталари (х, у) бўлсин: PM y OP x M M   , . Агар М нуқта АВ чи зиқ бўйича ҳаракат қилиб, М 1 ёки М 2 нуқта ҳолатини олса, унинг координаталари қуйидаги дек ўзгаради: QN y OQ x M M   1 1 , ёки PK y OR x M M   2 2 , Демак, М нуқтанинг х ва у координаталари орасида қан дайдир боғланиш мавжуд, яъни х м =ОР бўлганда, у м =ОР бўлиши шарт, чунки х м =ОР бўлганда у м =РМ' ёки у м =РМ" бўлса, М' ва М" н уқталар АВ чизиқда ётмагаи нуқталар бў лиши кўриниб турибди (36-чизма), Шундай қилиб. АВ чизиқ нуқталарининг х, у координаталари ихтиёрий сонлар бўлмай, балки АВ чизиқнинг геометрик хоссаларига боғлиқ бўлган маълум шартни қа ноатлантириши керак экан. Бу шарт одатда, х, у ўгарувчилар орасидаги бирор тенглама билан ифода этилади. Биз излаётган чизиқинг тенгламаси х, у ў згарув чиларни бир-бири билан боғловчи қуйидаги тенглама бўлади:

F ( x , y ) = 0 . (1) Ўзгарувчилардан бирини иккинчисининг функцияси сифатида аниқласак, яъни ( 1 ) тенгламани у га нисбатан ечсак, у) (x f y (2) кўринишни олади. Бу ерда f { x ) x аргументнинг функцияси, х бирор (а,Ь) интервалда ўзгарганда, f [ x ) функция узлуксиз ўзгаради. Ҳ озирча f ( x ) ни бир қ ийматли функция деб фараз килай лик, яъни х нинг ҳ ар бир қ иймати учун (2) тенгламадан у нинг ёл ғ из битта қ иймати ани қ лансин. Бош қ ача айтганда х нинг ҳ ар бир қ ийматига текисликнинг координаталари х ва y=f(x) бўлган ягона нуқтаси туғри келади. Агар х узлуксиз ўзгариб турли қ ийматларни қабул қилса, унда М нуқта хОу текислик да х ва у ларнинг қийматларига қараб, ўрнини ўзгартира бо ради ва М 1 , М 2 , ..., М n нуқталар ҳолатини олади. Бу нуқта ларнинг геометрик ўрни эса чизиқ деб аталади. Шундай қ и либ, х ва у координаталари F ( x у)=0 ёки y = f ( x ) тенгламани қ аноатлантирувчи текислик нуқталарининг геометрик ўрнини чизиқ деб атаймиз. F(x,у)=0 ёки у=f(x) тенгламаларга эса чизиқнинг тенгламаси, х ва у ларга

чизиқдаги нуқтанинг ўз- гарувчи координаталари дейилади. Чизиқнинг тенгламаси шун дай тенгламаки, чизиққа қарашли ҳар бир нуқтанинг коорди - наталари уни қаноатлантиради ва аксинча чизиққа тегишли бўлмаган исталган бир нуқтанинг координаталари эса уни қа ноатлантирмайди. Агар бордию f[x) кўп қийматли функция бўлса, унда х нинг ҳар бир қииматига, у нинг (2) билан аниқланувчи бир нечта қийматлари мос келади. Бошқача айтганда, х нинг ҳар бир қиймати учун хОу текисликда (2) тенглик асосида бир нечта M f , М", . . . нуқталар топилиши мумкин. Масалан, берилган функция икки қийматли бўлсин. Демак, х н и н г ҳ a p б и р х 1 қ и йм а т и г а у н и н г и к к и т а у 1 = f ( x 1 ) в а у 1 = f ( x 1 ) қ ийматлари тў ғ ри келиб, хОу текисликда иккита М' ( х 1 , у 2 ) ва M " ( х 1 , у 2 ) ну қ талар ани қ ланади (37- чизма). (а,Ь) интервалда х узлуксиз ўзгарганда, М' ва М" ну қ та лар ҳ ам ў ринларини узлуксиз ў згартиради ва чизиқнинг гео метрик ўрнини тасвирлайди.

37-чизма. 38-чизма. II . Чизи қ нинг параметрик тенгламаси . Кўпинча амалий мисолларда чизиқ нуқталарининг коор- динаталари х, у ларни ёрдамчи ўзгарувчи (параметр) орқ али ифодалаш қулайлик туғ диради. Бунда х ва у лар қ уйидагича ёзилади:  ) ( ) (t y t x  (3)

Бу ерда ) (t  ва ) (t  функциялар t параметр бўйича (t нинг ў згариш соҳасида) узлуксиз функциялардир. (3) га чизиқ тенг- ламасининг параметрик кўриниши дейилиб, механика ва тех- никанинг кўп масалаларини ечишда кенг қўлланилади. Айтай- лик, моддий нуқтанинг ҳаракат траекторияси ўрганилаётган бўлсин. Бу ҳаракат t вақтга боғлиқ равишда ўзгаради. Демак, ҳ аракат траекторияси исталган нуқтасининг координаталари х ва у лар вақт t нинг функцияси бўлади ва (3) кўринишда- ги тенгламалар билан аниқланади. Агар (3) дан t параметрни йуқотсак, чизиқнинг F(x, у) = 0 ёки у =/{х) кўринишдаги тенгламаларини ҳосил қиламиз. III. Иккита чизиқнинг кесишиши. Аналитик геометриянинг жуда кўп масалалари орасида ик кита чизиқнинг кесишиш нуқтасини топиш муҳим аҳамиятга эгадир. Берилган чизиқлар қуйидаги тенгламалар билан аниқлан ган бўлсин: 0 ) , ( ,0 ) , (   y x y x f  (4) Агар ҳақиқатан ҳам бу икки чизиқ кесишса, унда кесишиш нуқтаси ҳар икки чизиқда ҳам ётади, яъни кесишиш нуқтаси нинг координаталари берилган иккала тенгламани ҳам

қаноат- лантиради. Демак, кесишиш нуқтасини топиш учун берилган тенгламаларни  0 ) , ( 0 ) , ( y x y x f (5) система сифатида биргаликда ечиш керак . Ёзилган системанинг ҳар бир ҳақиқий ечими кесишиш нуқтасини кўрсатади. Агар бордию система биргалик да бўлмаса ёки топилган х ва у ларнинг бирортасининг қий мати мавҳум сон бўлса, унда берилган чизиқлар кесишиш майди. 1 - м а с а л а . А (2,3) ва В (1,-4) нуқталар орасидаги кес- манинг ўртасидан ўтувчи ва унга перпендикуляр тўғри чизиқ нинг тенгламасини топинг. Ечиш. Бу тўғри чизиқ А ва В нуқталардан тенг узоқликда жойлашган нуқталарнинг геометрик ўрни деб қараш мумкин. Айтайлик, С (х, у) шу тўгри чизи қ нинг ихтиёрий бир ну қ таси бўлсин, яъни ВС АС 

тенглик тўғри чизиқнинг ҳамма нуқталари учун ўринлидир (акс ҳолда С нуқта тўғри чизиқда ётмаса, ВС АС  бўлади). Энди тўғри чизиқнинг тенгламасини тузиш учун АС ва ВС кесмалар узунлигини С нуқтанинг координаталари орқали ифо далаб, уни юқоридаги тенгликка қўйиш кифоядир: 2 2 2 2 )4 ( )1 ( )3 ( )2 (        у х у х Бу изланаётган тўғри чизиқнинг тенгламасидир. Унинг ҳар иккала томонини квадратга кўтариб ва қ исқартириб қ уйидаги-ни оламиз: 6 х +14 у +4 =0 2-м а с а л а. Радиуси R бўлган айлананинг тенгламасини ту зинг. Ечиш : Координаталар системасини танлаб, унда С(а, b ) ну қ тани айлана маркази деб оламиз. Айлананинг бирор М ну қ тасининг координаталари х ва у бўлсин. Маълумки, айла на марказидан унинг исталган нуқтасигача бўлган масофа ўз- гармас ва айлана радиуси R га тенг (38-чизма), яъни Агар СМ кесманинг узунлиги ни С ва М

нуқталар ораси даги масофа сифатида аниқла сак, қуйидаги тснгликни ёзи шимиз мумкин: R b y a x     2 2 ) ( ) ( . Бу тенгликнинг иккала томо нини квадратга кўгариб, ( x-a ) 2 +( y-b ) 2 = R 2 (6) тенгликни ҳосил қиламиз. Бу тенглама радиуси R га тенг ва маркази С(а, b ) ну қ тада бўлган айлананинг темгламаси бўлиб, айлананинг исталгаи нуқтасининг координаталари х ва у лар ўзгарувчи вазифасини бажаради. Агар айлана маркази ва коор динаталар боши устма-уст туш с а , у ҳ о л д а а = b = 0 б ў л и б , (6) қуйидаги кўринишни олади: х2 + у 2= R 2 (6') 3-ма с а л а . Маркази коорди наталар боши билан устма-уст тушувчи, радиуси R га тенг бўлган айлананинг параметрик тенгламаснни тузинг (З9-чизма). Ечиш. Қўшимча ўзгарувчи (параметр) сифатида ОМ ра диус-вектор ва Ох ўқ и орасидаги бурчакни танлаймиз. х ва у координаталарни R ва t лар оркали ифодалаймиз: t R yt R x sin , cos     . Бу сўралган параметрик тенглама бўлиб, х ва у ни квадратга кўтариб қўшсак, айлананинг

одатдаги тенгламаси (6') ҳосил бўлади. 4 - м а с а л а . қ уйидаги х 2 +у 2 = 10 тенглама билан аниқла нувчи айлана ва x+y= 2 чизиқнинг кесишиш нуқталарини топинг. Ечиш: Берилган тенгламалардан тузилган ушбу     2 10 2 2 y x y x системани ечамиз ва x 1 = 3, y 1 = 1 ҳ амда х 2 = - 1, у 2 = 3 ке сишиш ну қ таларини топамиз. 39-чизма. 40-чизма.

4. Tўғpи чизиқ тенгламаси. 4.1 . Тўғри чизиқнинг умумий тенгламаси. Биз юқорида ўзгарувчи координаталарни ўз ичига олган (1 ) ёки (2) кўринишдаги тенгламалар текисликда Декарт ко- ординаталар системасидаги чизиқни ифодалашини кўрдик. Энди хОу системадаги х ва у ўзгарувчиларга нисбатан ист алган биринчи тартибли тенглама текисликда тўғри чизиқни ифодалашини кўрамиз. Бундай тенгламанинг умумий кўрини ши қуйидагичадир: Ах+Ву+С = 0, (7) бу ерда А, В, С лар ўзгармаслар ва шу билан бирга А ва В бир пайтда нолга тенг бўлолмайди. Айтайлик, ҳеч бўлмаганда битта M 0 (x 0 , y 0 ) нуқтанинг координаталари (7) тенгламанн қаноатлантирсин: Ах 0 +Ву 0 +С = 0 (8) (7) дан (8) ни айириб, А ( х - х 0 ) + В ( у - у 0 ) =0 (9) кўринишдаги (7) га тенг кучли тенгламани ҳосил қиламиз. Энди (7) ёки (9) тўғри чизиқнинг нормал векторини (тўғри чизиққа перпендикуляр векторни) B A n ,  

белгилаб олай- лик.  B A n ,   нормаль ноль вектор эмас, чунки А ва В бир пайтда нолга тенг бўлолмайди. Унда (9) тенгламани  B A n ,   ва  0 0 0 , y y x x M M r       векторларнинг скаляр кўпайтмаси сифатида таҳлил қилиш мумкин. ( I I I бобга қаранг). Бу векторлар скаляр купайтмасинипг нолга-тенглиги уларнинг ортогоналлигини, перпендикулярлигини кўрсатади. Исталгаи М ( х, у) ну қ танинг координаталари (9) ёки (7 ) тенгламани n ва r лар ўзаро перпендикуляр векторлар бўлолмайди. Чунки n вектор фақат тўғри чизиқнинг исталган битта нуқтасига перпендикуляр бўлиши мумкин. Шундай қилиб, (9) ва демак, (7) тенглама текисликда тўғри чизиқни ифодалайди. У тўғри чизиқнинг умумий тенгламаси дейилади. 4.2. Тўғри чизиқнинг умумий тенгламасини текшириш.

Агар (7) тенгламада А, В, С коэффициентлар нолга тенг бўлмаса, унга тўла тенглама дейилади. Акс ҳол да, яъни А, В, С лардан бирортаси нолга тенг бўлса, тенглама тўла бўл- маган тенглама бўлади. Ҳ озир шу хусусий ҳ оллар билан та- нишиб ўтамиз. 1) С = 0; тенглама Ах+ Ву = 0 ёки x B A y   кўринишни олиб, координата ўқларининг бошидан ўтувчи тўғри чизиқни аниқлайди. 2 ) В= 0 ; тенглама Ах + С= 0 ёки А С х   кўринишни о л а д и . А г а р А С а   деб олсак, унда х = а тенглама Ох ўқини а ну қ тада кесувчи Оу ўқ ига параллел (нормали  B A n ,   Оу ўқ ига перпендикуляр) тўғри чизи қ ни ани қ лайди. 3) А =0, тенглама By + С =0 ёки B С y   кўринишни олади. Агар B C b   деб олсак, унда у = b тенглама Оу ўқи ни В ну қ тада кесувчи Ох ўқ ига параллел (нормали  B О n ,   Ох ўқига перпендикуляр) тўғри чизиқни ифодалайди. 4) В =О, С =0; тенглама Ах= 0 ёки х= 0 кўринишни олиб, бу Оу ўқ ининг тенглама сидир.

5) А =0 , С =0; тенглама By =0 ёки у =0 кўринишни олиб, бу Ох ўқининг тенглама сидир. 1-м асала. х+у = 0 тенг ламада озод ҳ ад йўк, шунинг учун бу тенглама координаталар бошидан ўтган тўғри чизиқ тенг ламасидир (40- чизма). 2 - м а с а л а . З х + 2 = 0 т е н г ламада у қ атнашган ҳ ад йў қ , демак, бу тенглама ординаталар ўқ ига параллел бўлган тўғри чизиқ тенгламасидир (41-чизма). 41-чизма. 42-чизма. 3-масала. у - 3=0 тенгламада х қ атнашган ҳ ад йўқ. Бу тенглама абсциссалар ўқига параллел бўлган тўғри чизиқ тенгламасидир (42-чизма). 4.3. Тўғри чизиқнинг кесмалар бўйича тенгламаси.

Тўғри чизиқнинг (7) кўринишдаги умумий тенгламаси Ах+Ву+С =0 да С коэффициентни тенгликнинг ўнг томонига ўтказиб, ҳ амма ҳ адларни - С га бўлиб чи қ амиз:1   у С В х С А ёки бошқача ёзсак, қуйидаги га эга бўламиз: .1    В С у А С х (10) Агар (10) тенгламада а А С   ва b В С   деб белгилаш киритсак, а ва b лар тўғри чизиқнинг м ос равишда Ох ва Оу ўқлари билан кесишиш нуқталари, бошқача айтганда мос равишда Ох ва Оу ўқла ридан ажратган кесмаларини кўрсатади (олдинги пунктнинг и ккинчи ва учипчи ҳолларига қ аранг). Унда (10) тенглама 1  b y a x (11) кўринишни олиб, у тўғри чизиқнинг кесмалар бўйича тенгламаси дейилади (43-чизма). 4-масала. Ох ўқдан ажратган кесмаси 3 ва Оу ўқдан ажратган кесмаси - 4 бирлик бўлган тўғри чизиқ тенгламасини тузинг.

Ечиш: Масаланинг шартига кўра a = 3, b =- 4. Буларни (11) тенгламага қўйсак, изланаётган тўғри чизиқ тенгламаси ҳосил бўлади :1 4 3   у х ёки 4 х -3 у -12 =0 . Тўғри чизиқнинг каноник тенгламаси. Берилган тўғри чизиққа параллел бўлган исталган (нолдан фарқли) вектор шу тўғри чизиқнинг йўналтирувчи вектори дейилади. Брилган М 1 ( х 1 , у 1 ) нуқтадан ўтувчи ва берилган  2 1,q q q векторлар параллел (коллинеар) бўлиши керак. Бу векторларнинг параллеллиги эса (Ш боб, 5-§ га қа ранг) уларнинг координаталари пропорционаллигини кўрсата ди, яъни 2 1 1 1 q y y q x x    (12) Бу тенглама тўғри чизи қ нинг каноник тенгламаси дейилади. Агар йуналтирувчи вектор q сифатида берилган икки М 1 ( х 1 , у 1 ) ва М 2 ( х 2 , у 2 ) нуқталардан ўтувчи  1 2 1 2 2 1 , y y x x M M q       векторларни олсак, (12) тенглама 12 1 12 1 y y y y x x x x      (13)

кўринишни олади. Бу берилган икки М 1 ва М 2 нуқтадан ўтув чи тўғри чизиқнинг тенгламасидир. Tўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламаси. Ординаталар ўқига параллел бўлмаган бирор тўғри чизиқ, берилган бўлсин. Бу тўғри чизиқнинг унинг абсциссалар ўқи нинг мусбат йўналиши билан ташкил килган бурчаги ва ор динаталар ўқидан кесган бўлаги ёрдамида ёзилган тенглама сини қараймиз. 43-чизма. 44-чизма. Айтайлик, берилган тўғри чизиқ Ох ўқ ининг мусбат йўна лиши билан у бурчак ташкил қилсин, Оу ўқидан эса ОР=b бўлак ажратсин (44-чизма). Тўҳри чизиқда ётувчи М ( х,у ) нуқтанн танлаймиз. Чизмадан кўриниб турибдики,. , NM y ON x  

MPR дан  бурчакнинг танге нсини топамиз: PM RM tg   (14) Аммо, b y OP NM NR NM RM       ва PR=ON=x ифодаларни (14) га қўйсак, x b y tg    тенлик ҳосил бўлади. Охирги тенгликни у га нисбатан ечамиз: .b tg x y     (15) Бурчак коэффициенти тушун часини киритамиз. Тўғри чизиқнинг б урчак коэффициенти деб, унинг абециссалар ўқининг мусбат йўналиши билан ҳосил қилган бурчагининг тангенсига айтилади ва k билан белгиланади: tg k (16) k н и тўғри чизиқнинг йўналтирувчи вектори  2 1,q q q ёрдамида 1 2 q q k кўринишда ҳам ёзиш мумкин. (15) ни (16) формуладан фойдаланиб қуйидагича ёзиш мумкин: y=kx+b (17) Бу тўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламасидир. Агар (17) да b =0 бўлса, у ҳ олда y=kx (18) га эга буламиз. (18) - координаталар бошидан ўтувчи тўғри чизиқлар оиласини ифодалайди.

Агар (18) да k =0 бўлса, унда y=b бўлиб, у абсциссалар ўқига параллел, яъни Ох ўқи билан ке сишмайдиган тўғри чизиқни ифодалайди. Агар тўғри чизиқнинг (7) тенгламасини у га нисбатан еч- сак, уB C x B A y   (19) кўринишни олади. Агар бу ерда B C b B A k   , белгилашлардан фойдалансак, тўғри чизиқнинг умумий тенг ламаси унинг бурчак коэффициентли у = kx + b тенгламаси кўринишга келади. Бу ерда А ва В лар тўғри чизи қ нормал вектори  B A n ,   нинг координаталаридир. 5 - м а с а л а Абсциссалар ўқи билан 45° ли бурчак ҳосил қилиб, ординаталар ўқидан 5 бирлик узунликда кесма ажра тувчи тўғри чизиқ тенгламасини тузинг. Ечиш. Масаланинг шартига кўра, бу қийматларни ( 1 7) тенгламага қўйсак, изланаётган тўғри чизиқ тенгламаси

у=х + 5 келиб чи қ ади (45-чизма). 45-чизма. 46-чизма.

Похожие

Тўғри чизиқлар дастасининг тенгламаси. Чизиқларнинг кесишиши

Иккинчи тартибли чизиқлар (Иккинчи тартибли чизиклар Ikkinchi tartibli chiziqlar)

Вариацион ҳисобга кириш. Қадимги масалалар

Кўп ўзгарувчили функцияга боғлиқ функционаллар. Остроградский тенгламаси. Ўзгарувчан чегарали масалалар

Кўп ўзгарувчили функцияга боғлиқ функционаллар