Статистик баҳо. Статистик баҳога қўйиладиган талаблар. Танланма ўртача ва танланма дисперсия - Алгебра - Рефераты

Статистик баҳо. Статистик баҳога қўйиладиган талаблар. Танланма ўртача ва танланма дисперсия

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

273.5 KB

Статистик баҳо. Статистик баҳога қўйиладиган талаблар. Танланма ўртача ва танланма дисперсия Режа: 1. Тақсимот параметрларининг статистик баҳолари .2. Силжимаган, эффектив ва асосли баҳолар. 3. Бош ўртача қиймат ва ўртача танланма қиймат. 4. Бош дисперсия ва танланма дисперсиялар .

Статистик баҳолаш назарияси масаланинг қўйилиши нуқтаи назаридан параметрик ва нопараметрик ҳолларга бўлинади. Агар бош тўпламнинг миқдорий белгисини ўрганиш талаб этилган бўлса, бу белгининг тақсимотини аниқлайдиган параметр- ларни баҳолаш масаласи юзага келади. Масалан, ўрганилаётган белги бош тўпламда нормал тақсимланганлиги олдиндан маълум бўлса, у ҳолда математик кутилмани ва ўртача квадратик четла- нишни баҳолаш (тақрибий ҳисоблаш) зарур, чунки бу икки пара- метр нормал тақсимотни тўлиқ аниқлайди. Одатда танламадаги маълумотларгина, масалан, миқдорий белгининг ўзаро боғлиқмас деб фараз қилинувчи n та кузатув нати- жасида олинган 1x , 2x , ... , nx қийматлари ихтиёрда бўлади. Баҳо- ланаётган белги худди шу маълумотлар орқали ифодаланади. 1x , 2x , ... , nx ларни боғлиқмас 1 X , 2 X , ... , n X тасодифий миқдорлар деб қараб, назарий тақсимот номаълум параметрининг статистик ба-ҳосини топиш кузатилаётган тасодифий миқдорларнинг баҳола- наётган параметр тақрибий қийматини берувчи функциясини то- пишга тенг кучлидир дейиш мумкин. Масалан, нормал тақсимот- нинг математик кутилмасини баҳолаш учун белгининг кузатила- диган қийматларининг ўрта арифметик қиймати бўладиган n X X X X n) ( 2 1      функция хизмат қилади. Шундай қилиб, назарий тақсимот номаълум  параметри- нинг статистик баҳоси деб кузатиладиган тасодифий миқдор- ларнинг маълум статистик маънода шу параметр ҳақиқий қийма- тига яқин ) , , , ( ) ( 2 1 nX X X n       функциясига айтилади. Статистик баҳонинг баҳоланаётган параметр ҳақиқий қий- матига яқинлигини аниқлайдиган энг муҳим хоссалари силжима- ганлик, асослилик ва эффективлик хоссаларидир.  назарий тақсимотнинг номаълум  параметрининг ста- тистик баҳоси бўлсин. Бош тўпламдан кўп мароталаб n ҳажмли танланмалар олиб, умуман олганда, бир-биридан фарқ қилувчи 1 , 2  , ... , k  баҳоларни олиш мумкин. Шундай қилиб,  баҳони тасодифий миқдор сифатида, 1 , 2  , ... , k  сонларни эса унинг мумкин бўлган қийматлари сифатида қараш мумкин. Агар  баҳо  нинг тақрибий қийматини ортиғи билан бер-са, у ҳолда танланмадаги маълумотлар бўйича топилган ҳар бир i ( k i , ,2,1   ) сон  нинг ҳақиқий қийматидан катта бўлади. Бу ҳолда  тасодифий миқдорнинг математик кутилмаси (ўртача қиймати) ҳам  дан катта, яъни   ) ( M бўлиши равшан. Агар  баҳони ками

билан берса, у ҳолда   ) ( M бўлиши муқаррар. Бу ердан математик кутилмаси баҳоланаётган параметрга тенг бўлмаган статистик баҳодан фойдаланиш ўлчашлар натижа-ларини тайинли битта томонга бузиб кўрсатувчи тасодифий бўл-маган хатолар бўлмиш тизимли хатоларга олиб келиши кўриниб турибди. Шу сабабга кўра,  баҳо математик кутилмасининг ба-ҳоланаётган параметрга тенглиги  нинг баъзи қийматлари  дан катта, бошқалари эса кичик эканлиги туфайли хатоларни йў-қотмаса ҳам, лекин тизимли хатоларга йўл қўйилмаслигини кафо-латлайди, чунки ҳар хил ишорали хатолар деярли тенг миқдорда учрайди. Агар  статистик баҳонинг математик кутилмаси баҳолана- ётган  параметрга ихтиёрий ҳажмдаги танланмада тенг, яъни   ) ( M (12.1) бўлса, бундай баҳо силжимаган баҳо деб аталади. Силжиган баҳо деб математик кутилмаси баҳоланаётган па- раметрга тенг бўлмаган баҳога айтилади. Бироқ силжимаган баҳо баҳоланаётган параметрга яхши яқинлашишни ҳар доим ҳам беравермайди. Ҳақиқатан,  нинг мумкин бўлган қийматлари унинг ўрта қиймати атрофида анча тарқоқ бўлиши, яъни ) ( D дисперсия анчагина катта бўлиши мумкин. Бундай ҳолда битта танланма маълумотлари бўйича то- пилган баҳо  нинг ўрта қийматидан ва демак, баҳоланаётган  параметрнинг ўзидан ҳам анча узоқлашган бўлиши мумкин. Агар ) ( D дисперсиянинг кичик бўлиши талаб этилса, у ҳолда катта хатога йўл қўйишнинг имконияти йўқ бўлади. Агар статистик баҳо танланманинг берилган n ҳажмида энг кичик мумкин бўлган дисперсияга эга бўлса, у ҳолда бундай баҳо эффектив баҳо деб аталади. Агар  статистик баҳо баҳоланаётган  параметрга эҳти- моллик бўйича яқинлашса, яъни ихтиёрий 0 учун  n да   1 ) (       n P (12.2) бўлса, у ҳолда бундай баҳо асосли баҳо деб аталади. Масалан, агар силжимаган баҳонинг дисперсияси  n да нолга интилса, у ҳолда бундай баҳо асосли баҳо ҳам бўлади. Бош тўплам Х миқдорий белгига нисбатан ўрганилаётган бўлсин. Бx бош ўртача қиймат деб бош тўплам белгиси қийматла- рининг ўрта арифметик қийматига айтилади.

Агар N ҳажмли бош тўплам белгисининг барча 1x , 2x , ... , Nx қийматлари турлича бўлса, у ҳолда бош ўртача қиймат N x x x x N Б ) ( 2 1      (12.3) га тенг бўлади. Белгининг 1x , 2x , ... , kx қийматлари мос равишда 1 N , 2 N , ... , k N частоталарга эга ва бунда N N N N k     2 1 бўлган тақдирда эса бош ўртача қиймат N N x N x Nx x k k Б ) ( 2 2 1 1      (12.4) га тенг бўлади. Агар бош тўпламнинг текширилаётган Х белгиси тасодифий миқдор деб қаралса ҳамда (12.3) ва (12.4) формулалар (6.1) ва (6.2) формулалар билан солиштирилса, у ҳолда белгининг мате-матик кутилмаси шу белгининг бош ўртача қийматига тенг деган хулосага келиш мумкин: )( XMx Б  . (12.5) Энди бош тўпламни Х миқдорий белгига нисбатан ўрганиш учун n ҳажмли танланма олинган бўлсин. Тx ўртача танланма қиймат деб танланма тўплам белгиси- нинг кузатилаётган қийматларининг ўрта арифметик қийматига айтилади. Агар n ҳажмли танланма белгисининг барча 1x , 2x , ... , nx қийматлари турлича бўлса, у ҳолда ўртача танланма қиймат n x x x x n Т ) ( 2 1      (12.6) га тенг бўлади. Белгининг 1x , 2x , ... , kx қийматлари мос равишда 1n , 2n , ... , kn частоталарга эга ва бунда n n n n k     2 1 бўлган тақдир-да эса ўртача танланма қиймат n nx nx nx x k k Т ) ( 2 2 11      (12.7) га ёки n nx x k i ii Т       1 (12.8) тенг бўлади. Ўртача танланма қиймат бош ўртача қийматнинг силжима-ган баҳоси экан деган фикрга ишонч ҳосил қилайлик, яъни Тx нинг математик кутилмаси Бx га тенг эканлигини кўрсатамиз. Тx ни тасодифий миқдор ва 1x , 2x , ... , nx ларни боғлиқмас, бир хил тақ- симланган тасодифий миқдорлар сифатида қараймиз. Бу тасоди- фий миқдорлар бир хил тақсимланган бўлгани учун улар бир хил сонли тавсифларга, хусусан, бош тўплам Х белгисининг матема-тик

кутилмасига тенг бўлган бир хил математик кутилмага эга. Шунга асосан, 6.2-хоссадан, 6.2-натижадан ҳамда (12.5) ва (12.6) формулалардан фойдаланиб, Б Т x x M ) ( (12.9) ни оламиз. 9.1-натижадан фойдаланиб, ўртача танланма қиймат бош ўр- тача қийматнинг асосли баҳоси ҳам эканлигини осонгина кўрса- тиш мумкин. Бош ва танланма тўпламлар миқдорий белгилари қийматла- рининг ўзларининг ўртача қийматлари атрофидаги тарқоқлигини тавсифлаш учун жамланма тавсифлар — мос равишда бош ва танланма дисперсиялар ҳамда ўртача квадратик четланишлар ки- ритилади. Б D бош дисперсия деб бош тўплам белгиси қийматларининг уларнинг ўртача қиймати Бx дан четланишлари квадратларининг ўрта арифметик қийматига айтилади. Агар N ҳажмли бош тўплам белгисининг барча 1x , 2x , ... , Nx қийматлари турлича бўлса, у ҳолда бош дисперсия   N x x D N i Б i Б         1 2 (12.10) га тенг бўлади. Белгининг 1x , 2x , ... , kx қийматлари мос равишда 1 N , 2 N , ... , k N частоталарга эга ва бунда N N N N k     2 1 бўлган тақдирда эса бош дисперсия   N N x x D k i i Б i Б         1 2 (12.11) га тенг бўлади. Бош ўртача квадратик четланиш деб бош дисперсиядан олинган квадрат илдизга айтилади: Б Б D   . (12.12) 1-мисол. Бош тўплам 12.1 – ж а д в а л ix 2 4 5 6 i N 8 9 10 3 тақсимот жадвали билан берилган. Бош дисперсия ва бош ўртача квадратик четланиш топилсин.

Ечиш . Бош ўртача қийматни топамиз:4 30 120 3 10 9 8 3 6 105 9 4 8 2             Бx . Бош дисперсияни топамиз: 8,1 30 54 30 3 )4 6( 10 )4 5( 9 )4 4( 8 )4 2( 2 2 2 2              БD . Бош ўртача квадратик четланиш ни топамиз: 34,1 8,1    Б Б D  . Т D танланма дисперсия деб танланма тўплам белгисининг кузатиладиган қийматларининг уларнинг ўртача қиймати Тx дан четланишлари квадратларининг ўрта арифметик қийматига айти- лади. Агар n ҳажмли танланма белгисининг барча 1x , 2x , ... , nx қийматлари турлича бўлса, у ҳолда танланма дисперсия   n x x D n i Т i Т         1 2 (12.13) га тенг бўлади. Белгининг 1x , 2x , ... , kx қийматлари мос равишда 1n , 2n , ... , kn частоталарга эга ва бунда n n n n k     2 1 бўлган тақдир-да эса танланма дисперсия   n n x x D k i i Т i Т         1 2 (12.14) тенг бўлади. Танланма ўртача квадратик четланиш деб танланма дис- персиядан олинган квадрат илдизга айтилади: Т Т D   . (12.15) 2-мисол. Танланма тўплам 12.2 – ж а д в а л ix 1 2 3 4 i N 20 15 10 5 тақсимот жадвали билан берилган. Танланма дисперсия ва тан- ланма ўртача квадратик четланиш топилсин. Ечиш . Ўртача танланма қийматни топамиз: 2 50 100 5 10 15 20 5 4 103 15 2 20 1             Тx . Танланма дисперсияни топамиз: 1 50 50 50 5 )2 4( 10 )2 3( 15 )2 2( 20 )2 1( 2 2 2 2              ТD . Танланма ўртача квадратик четланиш ни топамиз:

1 1   Т Т D . Дисперсияларни  2 1 2 Б N i i Б x N x D         , (12.16)  2 1 2 Б k i i i Б x N N x D         , (12.17)  2 1 2 Т n i i Т x n x D         (12.18) ва  2 1 2 Т k i i i Т x n nx D         (12.19) формулалардан фойдаланиб ҳисоблаш қулайроқ бўлади. Энди танланмадаги маълумотлар бўйича номаълум Б D бош дисперсияни баҳолаш талаб этилган бўлсин. Т D танланма дис- персия Б D нинг силжиган баҳоси бўлади, чунки   Б Т D n n D M 1  . (12.20) Бош дисперсиянинг баҳоси сифатида Т D ни )1 ( n n касрга кўпайтириш натижасида ҳосил қилинган 2s тузатилган диспер-сия олинган тақдирда эса у бош дисперсиянинг силжимаган ба-ҳоси бўлади. Ҳақиқатан, (12.20) ни ҳисобга олган ҳолда     )1 ( 1 1 1 2 1 2 2                         n n x x n n x x n n D n n s k i i Т i k i i Т i Т (12.21) ва     Б Б Т Т D D n n n n D M n n D n n M s M             1 1 1 1 2 (12.22) ларни ҳосил қиламиз.

Адабиётлар рўйхати1. Адиров Т.Ҳ, Мамуров Э.Н. Эҳтимоллар назарияси ва матема-тик статистикадан маърузалар матни. Т.: ТМИ, 2001 й. 2. Г.М.Булдык. Теория вероятностей и математическая статисти-ка. М.: Наука, 1989 г. 3. Венецкий И.Г., Венецкая В.И. Основные математико-статис-тические понятия и формулы в экономическом анализе. М.: «Высшая школа», 1987 г. 4. Гмурман В.Е. Теория вероятностей и математическая статис-тика. Издание шестое. М.: «Высшая школа», 1998 г. 5. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Русча тўлдирилган 4-нашридан тарж. Инж.-экон. институтла-ри студентлари учун ўқув қўлланма. Т.: Ўқитувчи, 1977 й. 6. В.Е.Гмурман. Руководство к решению задач по теории вероят-ностей и математической статистике: учеб. пособие для вту-зов. 3-е изд., перераб. и доп. М.: «Высшая школа», 1979 г. 7. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика-дан масалалар ечишга доир қўлланма. Русча тўлдирилган 2-нашридан таржима. Т.: Ўқитувчи, 1980 й. 8. Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н. Математи-ческие методы в экономике. М.: Изд. ДИС, 1998 г. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Статистик тўплам. Варианта. Бош ва танланма тўплам. Вариантларни гуруппалаш

Параметрларни танланма бўйича бахолаш

Танланма усул

Нормал таксимот параметрларини бахолаш. Танланма урта киймат ва дисперсия

Параметрларни танланма туплам буйича бахолаш