Параметрларни танланма туплам буйича бахолаш - Алгебра - Рефераты

Параметрларни танланма туплам буйича бахолаш

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

181 KB

Параметрларни танланма тўплам бўйича баҳолаш Режа : 1. Масaланинг қўйилиши. Статистик баҳо. 2. Силжимаган, эффектив ва асосли баҳолар. 3. Ҳақиқатга максимал ўхшашлик усули. Ҳақиқатга максимал ўхшаш (яқин) баҳо. 4. Ишончлилик эҳтимоли ва ишончлилик оралиғи.

Математик статистиканинг асосий масаласи бош тўпламнинг ўрганилаётган белгиси тақсимот қонунини топишдан иборат. Ўрганилаётган белгининг тақсимот қонунининг характери аниқлангандан кейин, масала унинг номаълум параметрларини аниқлашга келтирилади. Текширишлар шуни кўрсатдики, битти бош тўпламдан олинган турли танланма тўпламлар учун ҳисобланган параметрларнинг қийматлари, одатда, бир-биридан фарқ қилиши мумкин. Масaлан, биз ҳаммаси бўлиб бешта (n=5) вариантадан иборат бўлган ушбу бош тўпламга эга бўлайлик: 8,16,20,24,32. арифметик ўртача қиймат . 20 5/ 100 ) 32 24 20 16 8(5 1        X Энди бутун бош тўпламни ўрганишни ундан олинган ва ҳажми n=4 бўлган ҳамма танланмаларни ўрганиш билан алмаштирамиз. Танланма тўплам тасодифий бўлганда N=5 та элементдан n=4 тадан олиб тузилган гуруҳлашларнинг ҳар бири тенг эҳтимол билан шу танланма тўпламга кириши мумкин. Маълумки, бундай гуруҳлар сони 5 4 3 2 1 2 3 4 5 45         С га тенг бўлади. Бу гуруҳлар қуйидагича бўлади: №1:8,16,20,; №2:8,16,20,32; №3:8,16,24,32; №4:8,20,24,32; №5: 16,20,24,32. Ҳар бир танланма тўплам учун арифметик ўртача қийматни ҳисоблаб  Х 1 =17,  Х 2 =19,  Х 3 =20,  Х 4 =21,  Х 5 =23

ларни ҳосил қиламиз. Бу танланма тўпламлар ўртача қийматларининг арифметик ўртача қиймати.  Х = 5 1 (17+19+20+21+23)=20, турга чап бош тўпламнинг арифметик ўртача қийматига тенг бўлади. Аммо бош тўпламнинг арифметик ўртача қийматини бундай усулда топиш ҳеч қандай маънога эга бўлмайди, чунки танланма тўпламларнинг сони одатда бош тўплам ҳадлари сони (ҳажми) дан жуда кўп бўлади. Масалан, N=20 да ҳажми n=5 бўлган турли танланма тўпламлар сони. 15504 5 4 3 2 1 16 17 18 19 20 520           C ни ташкил этишини айтишнинг ўзи кифоядир; одатдаги “биологик” тўпламларда n нинг қийматлари учун бўлиши мумкин бўлган танланма тўпламлар сонининг чексизлиги, ўз-ўзидан тушунарлидир. Биологик тўпламларнинг сони жуда катта бўлганлигидан, бутун бош тўпламни ўрганишдан қутулишига ҳаракат қилиб, танланма тўпламни ўрганиш зарурати туғилади. Танланма тўплам ҳадларини тасоддифий танлаш усули билан танланма тўплам бош тўплам қонуниятларини тўғри акс этишига эришилади. ( танланма тўплам репрезинтатив бўлади.) Аммо, танланма тўплам бош тўпламнинг фақат бир қисмини ташкил этади. Бутун бир тўплам ҳақида унинг бир қисми бўйича фикр юритиши принципи статистик характердаги хатолар мангбаи бўлиб хизмат қилади. Статистик хато миқдори бош тўпламдан тасоддифий танланма тўпламга кирган кузатишлар сонига боғлиқ бўлади,

шунинг билан бирга кузатишлар сони қанча катта бўлса, статистик хатолар шунга кичик бўлади ва танланма тўплам материалида ҳосил қилинган кўрсаткичлар бош тўплам кўрсаткичларига шунчалик яқинлашади. Статистик хатога ўрганилаётган белгининг ўзгарувчанлик даражаси ҳам таъсир этади. Белги қанчалик ўзгарувчан бўлса, статистик хато миқдори ҳам шунча катта бўлади. Статистик хатоларини камайтиришга ҳаракат қилиш керак яъни шу хатолар келиб чиқадиган кўрсаткичларга таъсир этиш зарур; одатда тадқиқотчи ихтиёрида фақат танланма тўпламнинг берилганлари, масалан, сон белгининг n та кузатиш натижасида олинган Х 1 , Х 2 ,......Х n қийматлари бўлади. (бу ерда ва кейин ҳам кузатишлар ўзаро боғлиқсиз деб фараз қилинади) ва баҳоланадиган параметр шу берилганлар орқали ифодаланади. х 1 , х 2 ,...... х n ларни боғлиқ бўлмаган Х 1 , Х 2 ,......Х n. тасоддифий миқдорлар сифатида қараймиз. Назарий тақсимот номаълум параметрининг статистик баҳосини топиш-кузатилаётган тасодифий миқдорнинг шундай функциясини топиш демакки, бу функция баҳоланадиган параметрнинг тақрибий қийматини берсин. Масалан, нормал тақсимотнинг ўртача қиймати сифатида ушбуn X X X X n      .. 2 1 Функция хизмат қилишини кўрсатиш мумкин. Демак, назарий тақсимот ноъмалум параметрнинг статистик баҳоси деб кузатилган тасодифий миқдорларнинг функциясига айтилади. 2. Силжимаган, эффектив ва асосли баҳолар

Баҳоланаётган параметрларга “яхши” яқинлашув бериш учун статистик баҳолар айрим талабларни қаноатлантириш керак, қуйида шу талабларни келтирамиз. Назарий тақсимотнинг  номаълум параметрнинг статистик баҳоси  * бўлсин. Ҳажми n бўлган танланма бўйича  * 1 баҳо топилган деб фараз қиламиз. Тажрибани қайтарамиз ва унинг берилганлари бўйича  * 2 баҳони топамиз. Тажрибани кўп марта қайтариб,  * 1 ,  * 2 ..,  * к сонларни ҳосил қиламиз; бу сонлар, умуман айтганда, турлича бўлади. Шундай қилиб,  * баҳога тасодифий миқдор сифатида,  * 1 ,  * 2 ..,  * к сонларга эса унинг бўлиши мумкин бўлган қийматлари сифатида қараш мумкин.  * i баҳо  нинг тақрибий қийматини ортиғи билан беради деб тассаввур қилсак, у вақтда танланма тўпламнинг берилганлари бўйича топилган ҳар бир  * 1 (i=1,2,..k) сон  нинг ҳақиқий қийматидан катта бўлади. Бу ҳолда  * тасодифий миқдорнинг математик кутилиши (ўртачаси) ҳам  дан катта, яъни М(  * )<  бўлиши равшан. Агар  * баҳо  нинг тақрибий қийматини ками билан берса, у вақтда М(  )>  бўлади. Шундай қилиб, М(  *)≠  бўлган статистик баҳо  * дан фойдаланиш статистик хатога олиб келган бўлур эди. Шу сабабли  * баҳонинг математик кутилиши баҳоланаётган параметрга тенг бўлишини талаб этиш табиийдир. М(  *)ҳ  нинг бажарилишини талаб қилиш, статистик хатога йўл қуйиiдан сақлайди. М(  *) =  бўлган  * статистик баҳо силжимаган баҳо дейилади. М(  *)±  бўлган  * баҳо силжиган баҳо дейилади.

Агар  * нинг дисперсияси кичик бўлишини талаб қилсак, у вақтда катта хатога йўл қўйиш имкониятини йўқолади, шу сабабли статистик баҳога эффективлик талаби ҳам қўйилади.  параметр учун λ 1 ва λ 2 баҳолар таклиф этилган деб фараз қилайлик. Агар М(λ 1 -  ) 2 < М(λ 2 -  ) 2 Бўлса, у вақтда λ 1 баҳо λ 2 баҳога қараганда эффективлироқ дейилади. Берилган n ҳaжмли танланма тўпламда бўлиши мумкин бўлган энг кичик дисперсияга эга бўлган статистик баҳо эффектив баҳо дейилади. Катта ҳажимли танланма тўпламни қуришда статистик баҳоларга асослилиик талаба қўйилади. Агар кузатишлар сонини чексизликка оширганда λ = λ (x 1 ,x 2 ,..,x n ) баҳо баҳоланаётган Ө параметрга эҳтимол бўйича яқинлашса, яъни ҳар қандай Σ >0 учун ушбу. Р(λ -01>Σ) →0 n→∞ муносабат ўринли бўлса, у ҳолда Σ = Σ (x 1 ,x 2 ,..,x n ) баҳо Ө параметрнинг асосли баҳоси дейилади. Агар ба ҳ онинг дисперсияси n→∞ да нолга интилса, бундай баҳо асосли бўлади. 3. Ҳақиқитга максимал ўхшашлик усули.

Ө параметнга боғлиқ бўлган f(Х,Ө) фунқция Х тасодифий миқдорнинг зичлик (дифференциал) функцияси бўлсин. Тажрибалардан олинган маълумотларга асосан Ө номаълум параметрни аниқлаш талаб этилади. Ўтказилган n та тажрибада Х тасодифий миқдорнинг кузатилган қийматларини X 1 ,X 2 ,..,X n билан белгилаймиз. Ушбу ),(),()...,(),(),,...,( 12121     kn knn XfПXfXfXfXXXL  (1) функция ҳақиқатга ўхшашлик функцияси деб аталади. Агар тасодифий миқдор дискрет бўлса ва ғ 1 ,ғ 2 ,..,ғ n қийматларни мос равишда Р 1 ,( Ө),Р 2 (Ө),..,Р п (Ө)   n k kP 1 )1 ) ( (  эҳтимоллар билан қабул қилса, у вақтда ҳақиқатга ўхшашлик функцияси L(x 1 , x 2 , … x n ;0)= )0(i n Pk П (2) кўринига эга, бу ерда эҳтимоллардаги индиекслар ғ к1 ,ғ к2 ,..,ғ кn қийматлар кузатилганнини кўрсатади. Ҳақиқатга максимал ўхшашлик усулида Ө параметрнинг баҳоси сифатида Ө нинг L функцияга максимум қиймат берадиган қиймати олинади, L ва l nL функциялар экстремумга Ө нинг бир хал қийматларида эришганликлари учун Ө нинг бу қийматлари 0     nL (3)

тенгламадан –ҳақиқатга ўхшашлик тенгламасидан аниқланади. Ҳақиқатга ўхшашлик тенгламасининг ҳар бир   ечими ҳақиқатга максимал ўхшаш баҳо деб аталади. Ө 1 ва Ө 2 икки параметр бўлган ҳолда уларнинг баҳолари биргаликда (система) ечилиши керак бўлган қуйидаги икки 2 1 0        nL ва nL   =0 тенгламадан аниқланади. Ҳақиқатга максимал ўхшашлик усули мураккаб бўлган тенгламалар системасини ечишга олиб келишига қарамай, бу усул ёрдамида топилган баҳо муҳум хусусиятга эга: бу баҳо одатда бошқа баҳоларга нисбатан энг кичик дисперсили, асосли бўлади. Мисоллар. 1) Х миқдор учун X 1 ,X 2 ,..,X n танланмадан фойдаланиб, ушбу Р(Х=х)=Е - λ λ х /x! Пуассон тақсимотидаги λ параметрни бахолаш талаб этилади. Бу ҳолда L(X 1 ,X 2 ,..,X n ); λ )= ,! !... ! ! !... ! ! ! ! 2 1 2 1 .. 1 2 2 1 1 2 n y n n x x x n xn x x X X X E X X X E X E X E X E n                      Бу ерда   n i iX y 1 λ ни ани қлаш учун 0       y n nL тенглама ҳосил бўлади, бундан       X X n n y n i i 1 1 

Демак, мазкур ҳолда λ параметрнинг баҳоси  X , яъни арифметик ўртача қиймат бўлиб чиқди. 2) Нормал тақсимот қонунининг иккала параметирини баҳоланг. Ечиш. Х нормал тақсимланган миқдорнинг берилган X 1 ,X 2 ,..,X n қийматлари бўйича шу қонуннинг нормаълум а ва Г парамертларини баҳолаш керак. Бу ҳолда L(x 1 , x 2 , … x n ; a,G)= 2 1 2 1 ) ( 2 1 2 a x G i n i G n             ,       n i i a X G nG n П n n nL 1 2 2 2 ) ( 2 2 2 2 2    а ва G ни баҳолаш учун тенгламалар бу ҳолда қуйидагича бўлади:        n i iin i aX GG n G nL aX GanL 1 2 422 12 0)( 2 1 2,0)(1  Биринчи тенгламадан: , 1 1       X X n a n i i Иккинчи тангламадан:       n i i X X n G S 1 2 2 2 ) ( 1 Биринчи баҳо силжимаган, иккинчиси эса, бизга маълумки, бир оз силжиган бўлади.

3.) Х тасодифий миқдор фақат иккита: Х=0 ва Х=1 қийматларни q ва p=1-q эҳтимоллар билан қабул қилсин. Р ни баҳоланалиган Ө параметр сифатида қараб, (2) га асосанmn m X n n i i xi xi n i n p p p X p p p П p X X X L n i i              ) 1( ) 1( ) 1( ) , ,.., , ( 1 1 1 1 2 1 (5) га эга бўламиз (Х i =O ёки Х i =1 қийматларни қабул қилади). У ҳолда lnL=mlnp+(n-m) ln (1-p). (5) га биноан: n m P p m n n m p nL         ,0 1  Бу баҳо (нисбий частота) р эҳтимолининг силжимаган, асосли ва эффектив баҳоси бўлади. 4. Ишончлилик эҳтимоли ва ишончлилик оралиғи. Статистик методлар Ө* баҳо (Ө- Ө*) <  (  >0) тенгсизликни албатта қаноатлантиради деб тасдиқлашга тўла имкон бермайди, шу сабабали бу тенгсизлик амалга ошиши мумкин бўлган эҳтимол ҳақида гапириш мумкин. Агар Р(|Ө- Ө*| <б) =V бўлса, у ҳолда V эҳтимол Ө параметр Ө* баҳосининг ишончлилик эҳтимоли дейилади. Одатда баҳонинг ишончлилик эҳтимоли олдиндан берилган бўлади ва бирга яқин қилиб олинади (масалан, V=0,85; V=0,95; V=0,998 ва х. к.) Айтайлик Р(|Ө- Ө*| <б) =V б ажарил г ан бўлсин, у ҳолда бу ифода

Р(Ө*-б < Ө <Ө*+б) = V Тенглик билан тенг кучлидир, яъни (Ө*-б, Ө*+б) оралиқнинг Ө номаълум параметрни ўз ичига олиш эҳтимоли V га тенг. Номаълум Ө параметрни берилган V ишончлилик эҳтимоли билан ўз ичига олган (Ө*-б, Ө*+б) оралиқ ишончлилик оралиғи ( интервали ) дейилади. Х тасодифий миқдор, яъни кузатилаётган белги нормал қонун бўйича тақсимланган бўлсин. Бу тақсимотнинг а пареметри (а=МХ) 2 2 1G n n S   тузатилаган танланма дисперсияси маълум ва номаълум бўлган ҳолларда ишончлилик оралиқларини тузамиз. А. айтайлик S 2 маълум (G 2 маълум) бўлсин, α параметр учун ишончлилик оралиғи тузамиз. Маълумки, α параметрнинг баҳоси сифатида танланма тўпламнинг  Х арифметик ўртача қийматини оламиз. Бу ҳолда  Х ўрта арифметик (а, n Г2 ) –параметрли нормал қонун бўйича тақсимланган бўлади. Шунинг учун Р dи и б бЕ П б n Г a X 2/2 2 1 (                 Ишончлилик эҳтимоли v берилса нормал қонун жадвали (1),(2),(3) ларнинг иловасидан) дан б v ни шундай танлаймизки.

dи и х v dи б б Е П Х Ф б Ф И E П V v v 2/2 0 2/2 2 1 ) ( ), ( 2 2 1        (6) тенглик бажарилсин. У ҳолда        v v б n G Х a б N G X (7) оралиқ α парамтр учун ишончилилик эҳтимоли v бўлган ишончлилик оралиғи бўлади. Мисол. Бош тўпламнинг нормал тақсимланган Х белгисининг номаълум а математик кутилишини 0,95 ишончлилик билан баҳолаш учун ишончлилик оралиғини топинг. Бош ўртача квадратик четланиш Г=5, танланма ўртача қийматини  Х =14 ва танланма ҳажми n=25 берилган. Ечиш. (7) кўринишдаги ишончлилик оралиғини топиш талаб қилинмоқда. Бу ерда б v дан бошқа барча катталиклар маълум. б v ни 2Ф(б v )=0,95 =v тенгликдан Ф(б v )=0,475 ни ҳосил қиламиз. Ф(Х) лаплас функкцияси жадвалидан ((1)-(3), иловадан) б v =1,96 ни топамиз. Буларни (7) га қўйиб, изланаётган ишончлилик оралиғини ҳосил қиламиз: 96, 15 04, 12 96,1 25 5 4 96,1 25 5 14         а ёки a Б. Айтиайлик Г 2 номаълум бўлсин, α ни баҳолаймиз. Бунинг учун

Тn S а Х    (8) Тасодифий миқдорларни қараймиз, бу ерда 2 1Г n n S   Бу ҳолда Т т.м. озодлик даражаси n-1 бўлган Стъюдент қонунибўйича тақсимланган тасодифий миқдор бўлиб, унинг зичлик функцияси 2 2 )1 1( ) 2 1 ( )1 ( )2( ) , ( n n X n Г n П n Г n X S        бўлади. S ( X , n ) функция жуфт бўлгани учун   V dt nt S б T P vб v     ) ,( 2 0 Демак, v эҳтимол билан n S б X a n S б X v v       (9) бўлади. Мисол . Бош тўпламдан n=10 ҳажмли танланма олинган: Варианта Х i -2 1 23 4 5 Частота n i 2 1 22 2 1 Бош тўпламнинг нормал тақсимланган Х белгисининг (одамларнинг бўйи, пахта толасининг узунлиги ва.ҳ.к.) α математик кутулишни танланма ўртача қиймати бўйича 0,95 ишончлилик билан ишончли оралиқ ёрдамида баҳоланг.

Ечиш. Маълумки, танланманинг ўртача қиймати  Х ва тузатилган ўртача квадратик оғиши S мос равишда ушбу формулалар бўйича ҳисобланади: 2 2 ) ( 1 1 , 1 X X n n S X N n X i i i i i i        Бу формулаларга масалада берилганларини қўйиб қуйидагиларни ҳосил қиламиз: 2 ,2 10 20 )15 2 4 2 3 2 2 11 )2 ( 2( 10 1                 X X   4,2 ;.4,2 6,33 2 13 3 2 9 52 )9 8 2 1 32(9 1 )2 5( )2 4( 2 )2 3( 2 )2 2( 2 )2 1( )2 2( 2 9 1 2 2 2 2 2 2                           S S Энди б v ни аниқлаймиз. [3] нинг 3-иловасидаги жадвалдан фойдаланиб v=0,95 ва n=10 бўйича б v =2,26 ни топамиз. Шундай қилиб,  X =2; б v =2,26; S =2,4; n=10 ларни (9) ишончлилик оралиғига қўйиб, изланаётган ишончли оралиқни ҳосил қиламиз: 0,3 < α < 3,7. Бу номаълум α математик кутулишни 0,95 ишончлилик билан қоплайди.

Похожие

Параметрларни танланма бўйича бахолаш

Математик статистика предмети, асосий масалалари ва тушунчалари

Нормал таксимот параметрларини бахолаш. Танланма урта киймат ва дисперсия

Танланма усул

Бош туплам таксимоти хакидаги статистик тахминларни текшириш