Сонли кетма-кетликлар - Алгебра - Рефераты

Сонли кетма-кетликлар

Загружено в:

13.12.2019

Скачано:

0

Размер:

507 KB

Сонли кетма-кетликлар Режа : 1. Сонли кетма-кетлик таърифи ва умумий тушунчалар. 2. Чегараланган ва чегараланмаган сонли кетма-кетликлар. 3 .Чексиз катта ва чексиз кичик кетма-кетликлар ҳамда уларнинг хоссалари . 4. Сонли кетма-кетликнинг лимити ва унинг хоссалари.

Таянч ибора ва тушунчалар: Сонли кетма-кетлик, умумий ҳад, чегараланган ва чегараланмаган кетма-кетликлар, қуйидан чегараланган, чексиз катта ва чексиз кичик кетма-кетликлар, кетма-кетликнинг лимити, яқинлашувчи кетма – кетлик, нуқтанинг атрофи, чексиз лимит, чекли лимит. 1. Сонли кетма-кетлик таърифи ва умумий тушунчалар 1-таъриф. Натурал сонлар қаторидаги 1,2,3, …, n , ... ҳар бир n сонга ҳақиқий nx сон мос қўйилган бўлса, ..., , ...,2 ,1 nx x x (1) (1) ҳақиқий сонлар тўпламига сонли кетма-кетлик ёки қисқача кетма-кетлик дейилади. ..., , ...,2 ,1 nx x x сонларга сонли кетма-кетликнинг ҳадлари дейилиб, nx га кетма – кетликнинг умумий ҳади ёки n – ҳади деб аталади, (1) сонли кетма-кетликни қисқача  nx символ билан белгиланади. Масалан, 1)   n 1 сонлар кетма-кетлиги . 1, ,3 1,2 1,1   n бўлади; 2)   1 n n сонлар кетма-кетлиги . ,1 , ,4 3,3 2,2 1   n n бўлади. Сонли кетма-кетликнинг умумий ҳадини олиш усули кўрсатилган бўлса, у берилган дейилади. Мисол учун, 1) n nx )1 ( 2    бўлса, у 1, 3, 1, 3, 1, 3, ...., 1, 3, ... ; 3) 3 2 касрни ўнли касрга айлантирганда вергулдан кейин битта, иккита, учта ва ҳоказо рақамларни олиб, ..., 666,0 , 66,0 ,6,0 3 2 1    x x x с онлар кетма-кетлигини олиш мумкин; 4 ) ..., )1 ( ...,, 2 , , 1 1 1 1 d n a d a d a a    

арифметик прогрессия ҳам сонли кетма-кетликдир, бунда 1a биринчи ҳад, d арифметик прогрессия айирмаси; 4)   , , , , , 1 1 2 1 1 1 nq b q b q b b сонлар кетма-кетлиги ҳам кетма-кетликка мисол бўлади, бу биринчи ҳади 1b махражи q бўлган геометрик прогрессиядир. Сонли кетма-кетликнинг таърифидан маълумки, у чексиз сондаги элементларга эга бўлиб, улар ҳеч бўлмаганда ўзларининг тартиб рақами билан фарқ қилади. Сонлар кетма-кетлигининг геометрик тасвири сонлар ўқидаги нуқталар билан ифодаланади. Сонли кетма-кетликлар устида ушбу арифметик амалларини бажариш мумкин: 1)  nх сонлар кетма-кетлигини сонга кўпайтириш, ...., ...,, , , 3 2 1 n mx x m x m x m кўринишда бўлади; 2) иккита  nх ва  ny сонлар кетма-кетлигининг йиғиндиси ,...; ...,, , 2 2 1 1 n n y x y x y x    кўринишда аниқланади; 3) иккита  nх ва  ny сонлар кетма-кетилигини айирмаси ...., ...,, , 2 2 1 1 n n y x y x y x    кўринишда бўлади; 4) иккита  nх ва  ny сонлар кетма-кетлиги кўпайтмаси ,...; ...,, , 2 2 1 1 n n y x y x y x    каби аниқланади; 5) иккита  nх ва  ny сонлар кетма-кетлигининг нисбати, махраж 0 дан фарқли бўлганда, ...., , ..., , 2 2 1 1 n n y x y x y x к ўринишда бўлади ҳамда мос равишда  n mх ,  ,n n y x   ,n n y x   ,n n y x        n n y x символлар билан белгиланади.

2. Чегараланган ва чегараланмаган сонли кетма-кетликлар. 1-таъриф. nх сонлар кетма – кетлиги учун шундай M ( m сон) сон мавжуд бўлиб, кетма-кетликнинг исталган элементи учун ) ( m x M x n n   тенгсизлик бажарилса  nх кетма-кетлик юқоридан (қуйидан) чегараланган дейилади. 2-таъриф.  nх сонлар кетма-кетлиги қуйидан ва юқоридан чегараланган бўлса, яъни шундай m ва M сонлар мавжуд бўлиб,  nх кетма-кетликнинг исталган элементи учун M x m n  тенгсизлик бажарилса,  nх кетма-кетлик чегараланган дейилади. 3-таъриф.  nх сонлар кетма-кетлиги учун шундай А мусбат сон мавжуд бўлиб, nx элемент мавжуд бўлиб, A xn  (яъни Ax n  ёки A xn  ) тенгсизлик бажарилса  nх сонлар кетма-кетлиги чегараланмаган дейилади. Юқоридаги таърифлардан келиб чиқадики,  nх кетма-кетлик юқоридан чегараланган бўлса, унинг ҳамма элементлари ] , ( М  оралиққа тегишли,  nх кетма-кетлик қуйидан чегараланган бўлса, унинг ҳамма элементлари ) , [   m оралиққа тегишли, юқоридан ва қуйидан чегараланган бўлса,   M m , оралиққа тегишли бўлади. Мисоллар: 1) 1, 2, 3, ..., n , ... сонлар кетма-кетлиги қуйидан чегараланган, лекин юқоридан чегараланган; 2) -1, -2, -3, ..., - n , ... сонлар кетма-кетлиги юқоридан чегараланган; 3) 1, ..., 1, ..., 3 1, 2 1 п сонлар кетма-кетлиги чегараланган, чунки унинг ҳамма элементлари учун 1 0   nx тенгсизлик бажарилади, бунда 0  m 1 M бўлади; 4) -1, 2, -3, 4, -5, ..., nn)1 (  ,... сонлар кетма-кетлиги чегараланмаган, чунки қандай А сон олмайликки, бу кетма-кетлик ичида A xn  тенгсизликни қаноатлантирувчи элементлари мавжуд бўлади. 3 .Чексиз катта ва чексиз кичик кетма-кетликлар ҳамда уларнинг хоссалари

1-таъриф.  nх сонлар кетма-кетлиги исталган А сон учун, шундай N рақам мавжуд бўлиб, ҳамма N n лар учун A xn  тенгсизлик бажарилса,  nх сонлар кетма-кетлиги чексиз катта кетма-кетлик дейилади.  nх чексиз катта кетма-кетлик чегараланмаган бўлади. 2-таъриф. Исталган 0 сон учун шундай N рақам мавжуд бўлиб, N n лар учун  nx тенгсизлик бажарилса  nх кетма-кетлик чексиз кичик сонлар кетма-кетлиги дейилади. Мисоллар : 1) натурал сонлар кетма-кетлиги  n чексиз катта кетма-кетликдир; 2)   n 1 сонлар кетма -кетлиги чексиз кичикдир, ҳақиқатан ҳам, исталган 0 сон олсак,   n xn 1 дан  1 n бўлиб, N учун      1 N (  1 бутун қисми) олиб, ҳамма N n лар учун   nx n 1 тенгсизлик бажарилади. 2-таърифга асосан   n 1 кетма-кетлик чексиз кичик бўлади. Чексиз кичик ва чексиз катта кетма-кетликлар орасида ушбу боғлиқлик бор. 1-теорема.  nх чексиз катта кетма-кетлик ва унинг ҳамма элементлари 0 дан фарқли бўлса,   nx 1 кетма-кетлик чексиз кичик кетма-кетлик ва аксинча } { n чексиз кичик кетма-кетлик ва 0n бўлса,   n 1 кетма-кетлик чексиз катта кетма-кетлик бўлади. Исбот.  nх чексиз катта кетма-кетлик бўлсин. Исталган 0 сон олиб,  1  A дейлик. 1-таърифдан шу А сон учун шундай N рақам мавжудки, N n лар учун A xn  бўлади. Бундан ҳамма N n учун   A xn 1 1 келиб чиқади.

Бу   nx 1 кетма-кетликнинг чексиз кичиклигини билдиради. (Теореманинг иккинчи қисмини исбот қилишни ўқувчига ҳавола этамиз). Чексиз кичик кетма-кетликлар қуйидаги хоссаларга эга. 2-теорема. Иккита чексиз кичик кетма-кетликларнинг алгебраик йиғиндиси яна чексиз кичик кетма-кетлик бўлади. Исбот. } { n в а  n чексиз кичик кетма-кетликлар бўлсин. Бу чексиз кичик кетмк-кетликлар учун, исталган  сон учун 1 N рақам топиладики, 1N n лар учун, 2    n тенгсизлик, 2 N рақам топиладики, 2N n Лар учун 2    n тенгсизликлар бажарилади.  2 1, max N N N  десак , N n лар учун бирданига 2    n , 2    n тенгсизликлар бажарилади. Шундай қилиб,              2 2 n n n n б ў лади. Бу  n n    кетма-кетликнинг чексиз кичик эканлигини билдиради. Натижа. Исталган чекли сондаги чексиз кичикларнинг алгебраик йиғиндиси яна чексиз кичик кетма-кетликдир. 3-теорема. Иккита чексиз кичик кетма-кетликнинг кўпайтмаси, чексиз кичик кетма-кетлик бўлади. Исбот. } { n в а  n лар чексиз кичик кетма-кетликлар бўлсин.  n n    кетма-кетликнинг чексиз кичиклигини исботлаш талаб этилади. } { n чексиз кичик бўлганлиги учун, исталган 0 сон учун шундай 1 N рақам топиладики, 1N n лар учун  n n    ,  чексиз кичик кетма-кетлик бўлганлиги учун 1  учун шундай 2 N топиладики 2N n лар учун ,1 n бажарилади.  2 1, max N N N  деб олсак, N n лар учун иккала тенгсизлик ҳам бажарилиб,             1 n n n n бўлади. Бу  n n    кетма-кетликнинг чексиз кичиклигини билдиради.

Натижа. Исталган сондаги чексиз кичикларнинг кўпайтмаси яна чексиз кичик бўлади. Эслатма. Иккита чексиз кичикларнинг нисбати чексиз кичик бўлмаслиги мумкин, масалан, n n n n 1 ,1     чексиз кичикларнинг нисбати ҳамма элементлари 1 лардан иборат чегараланлан кетма-кетликдир. 2 1 ,1 n n n n     чексиз кичик кетма-кетликларнинг нисбати n n n          бўлиб, чексиз катта кетма-кетлик ҳосил бўлади. n n n n 1 , 1 2     бўлса, уларнинг нисбати         n n n 1   чексиз кичик бўлади. 4-теорема. Чегараланган кетма-кетликнинг чексиз кичик кетма-кетликка кўпайтмаси чексиз кичик кетма-кетлик бўлади. (Бу теореманинг исботини ўқувчига ҳавола қиламиз). 4. Сонли кетма-кетликнинг лимити ва унинг хоссалари 1-таъриф. Исталган 0 сон учун унга боғлиқ бўлган N сон топилсаки, барча N n лар учун  a xn тенгсизлик бажарилса, a сонга  nx кетма-кетликнинг  n даги лимити дейилади ва a x да n ёки a x n n n     lim символлар билан белгиланади. Чекли лимитга эга сонли сонли кетма- кетликка, яқинлашувчи кетма-кетлик дейилади. Лимитнинг таърифига мисол қараймиз. Лимитнинг таърифидан фойдаланиб, 1 1 lim    n n n эканлигини кўрсатамиз. Исталган 0 сон оламиз. 1 1 1 1 1 1 1           n n n n n n xn

бўлганлиги учун,  1 nx тенгсизликни қаноатлантирувчи n ларнинг қийматини топиш,  1 1 n тенгсизлик билан боғлиқ ва        1 )1 ( 1 n ёки n бўлади. Шунинг учун N сифатида   1 соннинг бутун қисмини олиш мумкин, яъни         1 N б ў лади. Бу ҳолда  1 nx тенгсизлик ҳамма N n лар учун бажарилади. Масалан, 1,0   бўлсин, бу ҳолда 9 10 .9 1,0 9,0 1,0 1,0 1             N n N бўлсин. Бунда 11 10 1 10 10 10    x бўлиб, 1,0 11 1 1 11 10 1 10        x . Шундай қилиб n =10 дан бошлаб, ҳамма n лар учун 1,0 1 10   x тенгсизлик бажарилади. Демак, 1 1 lim    n n n тенглик ўринли бўлади. Бошқа бир неча 0 лар олиб, қайси рақамлардан бошлаб, тенгсизликнинг бажарилишини кўрсатишни ўқувчига ҳавола этамиз. Эслатма 1.  nx сонлар кетма-кетлиги бирор a лимитга эга бўлса, уни a xn n    чексиз кичик миқдор кўринишида ифодалаш мумкин, чунки 0 сон учун шундай N топиладики, N n лар учун      a xn n тенгсизлик бажарилади. Шунинг учун a лимитга эга бўлган  nx сонлар кетма-кетлигини n n a x   кўринишда ифодалаш мумкин, бунда n  чексиз кичик кетма-кетлик.

2-т аъриф. 0 бирор мусбат сон бўлсин.  a xn тенгсизлик ҳамма n лар учун бажарилса,  nx сонлар кетма-кетлиги a нуқтанинг  атрофида дейилади. 2-эслатма. Маълумки  a xn тенгсизлиги       a xn ёки       a x a n тенгсизлик билан тенг кучли бўлиб, nx элемент a нуқтанинг  атрофида бўлади. Шунинг учун,  nx кетма-кетликнинг лимитини қуйидагича ҳам таърифлаш мумкин:- a нуқтанинг  атрофи учун шундай N рақамни кўрсатиш мумкин бўлсаки, ҳамма N n лардан бошлаб, ҳамма nx элементлар a нуқтанинг  атрофида бўлса, a сонга  nx кетма- кетликнинг лимити дейилади. 3-эслатма. Маълумки чексиз катта кетма-кетлик лимитга эга эмас ёки уни чексиз лимитга эга дейилади ва   n n x lim билан белгиланади. Кетма-кетликнинг лимитини чексиз лимитдан фарқ қилиши учун чекли лимит ҳам деб юритилади. Эслатма. Тушунарлики, ҳар бир чексиз кичик кетма-кетлик яқинлашувчи ва унинг лимити 0 а га тенг. Яқинлашувчи кетма-кетликлар қуйидаги хоссаларга эга 1.Яқинлашувчи кетма-кетликнинг лимити ягонадир. 2. Яқинлашувчи кетма-кетлик чегараланган. Эслатма. Чегараланган кетма-кетлик яқинлашувчи бўлмаслиги мумкин. Масалан, ..., )1 ( ...,,1 ,1,1 n    кетма-кетлик, чегараланган, лекин лимитга эга эмас. 3.  nx ва  ny соли кетма-кетликлар яқинлашувчи бўлиб, мос равишда a ва b лимитларга эга бўлса, уларнинг алгебраик йиғиндиси ҳам яқинлашувчи бўлиб, b a лимитга эга бўлади.

4.  nx ва  ny соли кетма-кетликлар яқинлашувчи бўлиб, мос равишда a ва b лимитларга эга бўлса, уларнинг кўпайтмаси ҳам яқинлашувчи бўлиб, лимити b a га тенг бўлади. 5.  nx ва  ny соли кетма-кетликлар яқинлашувчи бўлиб, мос равишда a ва b лимитларга эга бўлса, уларнинг нисбати ҳам махражнинг лимити нолдан фарқли бўлганда, яқинлашувчи бўлиб, унинг лимити b a га тенг бўлади. Бу хоссаларни, кетма-кетликнинг лимити ва чексиз кичик кетма- кетликларнинг хоссаларидан фойдаланиб исботлаш мумкин. Масалан, 4- хоссани исботлайлик. Кетма-кетликлар яқилашувчи бўлганлиги учун n n n n b y a x       , кўринишда ифодаланади, бунда n n   , лар чексиз кичик кетма-кетликлар. Бу ҳолда n n n n n n b a ab y x           бўлади. ) ( n n n n b a        ифода чексиз кичик кетма-кетликнинг хоссаларига асосан чексиз кичик кетма-кетликдир. Демак ab y x n n  ҳам чексиз кичикдир, яъни ab y x ёки ab y x n n n n n n      lim 0 ) ( lim бўлади. 1-мисол. Ушбу лимитни ҳисобланг. 5 4 1 2 3 lim 2 2     n n n n Ечиш.  n сурат ҳам махраж ҳам чексиз катта бўлиб, нисбатнинг лимити ҳақидаги хоссани қуллаш мумкин эмас, чунки бу хоссада сурат ва махражнинг лимити мавжуд бўлиши керак эди. Шунинг учун, бу кетма- кетликларни 2n га бўлиб, шаклини ўзгартирамиз ҳамда лимитларнинг хоссаларини қўллаб, ушбуни ҳосил қиламиз:

.4 3 0 4 0 0 3 5 lim 4 lim 1 lim 2 lim 3 lim )5 4( lim )1 2 3( lim 5 4 1 2 3 lim 5 4 1 2 3 lim 2 2 2 2 2 2 2 2                               n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n n Мустаҳкамлаш учун саволлар 1. Сонли кетма-кетлик деб нимага айтилади? 2. Сонли кетма – кетликнинг умумий ҳади нима? 3. Сонлар кетма – кетлиги қандай белгиланади? 4. Сонли кетма – кетлик қачон берилган дейилади? 5. Арифметик ва геометрик прогрессиялар сонли кетма – кетликларга мисоллар бўладими? 6. Сонли кетма – кетлик нечта элементга эга? 7. Сонли кетма – кетликнинг геометрик тасвири қандай бўлади? 8. Сонли кетма – кетликлар устида қандай амалларни бажариш мумкин? 9. Қандай сонлар кетма – кетлиги чегараланган дейилади ва мисоллар келтиринг? 10. Қуйидан чегараланган сонлар кетма – кетлигига мисоллар келтиринг? 11. Қуйидан чегараланган сонлар кетма – кетлигига мисоллар келтиринг? 12. Юқоридан чегараланган сонлар кетма-кетлигига мисоллар келтиринг? 13. Чегараланган сонлар кетма – кетлигига мисоллар келтиринг? 14. Чегараланмаган сонлар кетма – кетлигига мисоллар келтиринг? 15. Чексиз кетма – кетлик деб нимага айтилади? 16. Чексиз кичик кетма – кетлик қандай таърифланади? 17. Чексиз катта ва кичик кетма – кетликларга мисоллар келтиринг? 18. Чексиз катта ва кичик кетма – кетликлар орасида қандай боғланиш бор? 19. Чексиз кичик кетма – кетликлар қандай хоссаларга эга?

20. Кетма-кетликнинг лимити деб нимага айтилади? 21. Қандай сонлар кетма – кетлиги яқинлашувчи дейилади? 22. Яқинлашувчи кетма-кетликни йиғинди кўринишда қандай ифодалаш мумкин? 23. Нуқтанинг атрофи нима? 24. Чексиз катта сонлар кетма-кетликнинг лимити нимага тенг? 25. Чекли лимит деганда нима тушунилади? 26. Чексиз кичик сонлар кетма-кетлигининг лимити нимага тенг? 27. Яқинлашувчи кетма-кетликлар қандай хоссаларга эга? 28. Яқинлашувчи кетма-кетликларнинг хоссалари қандай исботланади? Мустақил иш учун топшириқлар 1. Ушбу n x n x n n x n x n n n n 3 ,1 4 1 ,1 5 , 3 1       сонли кетма-кетликларнинг n =1,2,3,4,5, бўлгандаги қийматларини ёзинг? 2. 2  n n xn сонли кетма-кетликнинг чегараланганлигини кўрсатинг. 3. n n n n n x n x n x )1 ( 3 , 2 )1 (3 ,3       сонлар кетма-кетлигининг геометрик тасвирини n =1,2,3,4,5,6 бўлганда кўрсатинг. 4. Бир неча арифметик ва геометрик прогрессияларнинг умумий ( n - ҳади ) ни ёзинг ва n =1,2,3,4,5, 6 бўлганда ги қийматларини ёзинг. 5. Ушбу n x y x n x n x n n n n n n 3 )1 ( ,1 1 ,1 5 , 3        сонлар кетма-кетликлари чегараланганми ва қандай? 6. Бир неча чексиз катта ва чексиз кичик сонлар кетма-кетликларини ёзинг. 7. Ушбу тенгликлар

3 1 3 lim ,0 3 1 lim ,2 1 2 lim         n n n n n n n n нинг тўғрилигини сонли кетма-кетликнинг лимити, таърифидан фойдаланиб, исботланг ва ҳар бири учун 0 ни аниқлаб қандай рақамдан бошлаб тенгсизликнинг бажарилишини кўрсатинг? 8. Ушбу сонлар кетма-кетликларининг лимитларга эга эканлиги ёки эга эмаслиги ва у нимага тенглигини кўрсатинг? .5 2 )8 ,1 3 )7, 1 3 )1 ( )6,3 4 )5 ,1 3 )4,1 4 )1 ( )3 , 2 1 5 )2,1 3 )1 3 2 2 n n x n n x n n x n n x n n x n n x n n x n n x n n n n n n n n n n                  

Похожие

Сонли кетма-кетликлар ва унинг лимити

Функционал кетма-кетликлар ва уларнинг текис яқинлашувчилиги

Якинлашувчи кетма-кетликлар хакида теоремалар ва уларнинг хосслари

Сонли кетма-кетлик ва уларнинг лимитлари. Натурал логарифм

Мёбиуснинг сонли функцияси