Son va figura tushunchalarining vujudga kelishi - Алгебра - Рефераты

Son va figura tushunchalarining vujudga kelishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38 KB

Son va figura tushunchalarining vujudga kelishi Bizning son va figuralar haqidagi tasavvurimiz juda qadim zamonlardan – tosh asridan, ya'ni paleolitdan boshlanadi. Ma'lumki, kishilar bir necha yillar g'orlarda yashagan, hayot uchun zaruriy narsalarni bevosita tabiatdan yig'ib olishgan. Ov uchun toshdan asboblar yasashgan. Oldinlari ular bir-birlari bilan imo-ishora orqali muomala qilishgan, keyinchalik mehnat jarayonida til paydo bo'lgan. Sezgi organlari rivojlana boshlagan, miya esa hisoblash va o'lchash uchun abstraksiya hosil qilgan. Son va figura tushunchalarining tarixini o'rganish faqat matematika tarixi uchun emas, balki insoniyat tarixi uchun zarur. Ba'zi olimlar sodda matematik tushunchalar hayvonlarda ham mavjud, deb tasdiqlashadi va o'z da'volarini dalillash uchun misollar keltirishadi. Masalan, nemis matematigi M.Kantor: «O'rdaklar ham o'z bolalarini sanaydi»- deydi. Ba'zilari esa hayvonlarda ham figura tushunchasi mavjud deb hisoblashadi va bunga misol qilib, asalarilarning in yasashlarini keltirishadi. Ma'lumki, asalarilarning inlari muntazam oltioyoqli prizmaga o’xshaydi. Demak, ular fazoni muntazam oltioyoqli prizmalar bilan to'ldirishni bilishsa, ularning oliy matematikadan ham xabari bor ekanda! Rus olimi Pavlovning ta'limotiga ko'ra hayvonlarda abstraksiya hosil bo'lmaydi, ulardagi «ko'p», «kam» tushunchalari instinkt va reflekslar natijasida hosil bo'ladi. Biz yuqorida misol qilib keltirgan tosh asboblar fikrlashsiz hosil bo'lmagan, albatta. Ammo shuni aytish lozimki, bu fikrlashlar o'sha sha-roitda chekli bo'lgan. Ibtidoiy jamiyat odami uchun 2 va 3 dan ortiq son ko'p edi. Ular o'zlarining ovchi itlarini sanamagan, balki ularning biror belgisini yodda tutgan. Ma'lumki, yunon, semit tillarida ikkilik son saqlanib qolgan. Masalan, arab tilida bitta kitob-kitob, ikkita kitob-kitoboni. Avstraliyadagi bitta qabila birni-guna deb, ikkini-barkula deb ataydi, uchni barkula-guna, to'rtni-barkula – barkula deyishadi. Demak, ko'plik birlikni

takrorlash bilan hosil qilinadi. Bunday sanash hozirgi hindistonliklarda ham mavjud. Masalan, ular do'stni bixay deyishadi, do'stlarni esa bixay-bixay deydi. Keltirilgan misollarning hammasi sanoq sistemaning asta-sekinlik bilan rivojlanganligidan dalolat beradi. Dastlab kishilar ikkigacha, so'ngra beshgacha, undan keyin o'ngacha, o'n besh va yigirmagacha sanashni o'rganishgan. O'zbeklarning «ikki o'n besh bir o'ttiz» degan maqolining tagida ham bir vaqtlar bizda o'n beshlik sanoq sistemasi mavjud bo'lganligidan dalolat beradi. Yaqin- yaqinlarda ham qishloqlarda qariyalar 40 o'rniga ikki yigirma deyishar edi. Umuman, xalqlardagi sonlarning turli belgilar yordamida yozilishi (1,2 va 3-jadvallarga qarang) va aytilishi quyidagi 3 prinsipga amal qiladi: 1. Additivlik (additio-lotincha so'zdan olingan bo'lib, qo'shish degan ma'noni beradi). Misol: Rim raqamida 2, 3 ni yozilishi. 2. Substraktivlik (substactio-ayirish). Masalan: Rim raqamidagi 4 va 9 ni yozish. 3. Multiplikativlik (multiplicatio-ko'paytirish). Masalan o'z bek tilida 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800 va hokazolarning aytilishi. Sanoqning yuqori chegarasi keyinchalik sanoq sistemasining asosi uchun qabul qilingan. Unga o'nli sanoq sistemasi misol bo'la oladi. Geometrik figuralar haqidagi tushunchalarning paydo bo'lishi va rivojlanishi insoniyatning mehnat faoliyati ya'ni dehqonchilik, kulolchilik, to'quvchilik va qurilish ishlarining rivojlanishi bilan bog'liq bo'lgan. Masalan, dehqonchilikda yerlarni ekishga tayyorlash, yig'ib olingan donlarni saqlash muammolari geometriyaning ba'zi faktlarini yuzaga chiqaradi. Qurilish ishlarida esa qadimgi binolarning formalarini - konus, silindr va prizma ko'rinishda yoki uning peshtoqlariga solingan turli xil ornament va figuralar, ularning tengligi, o'xshashligi va simmetriyasini ko'ramiz. Umuman geometriyada dastlab geometrik etalonlar (masalan: koptok- sharsimon predmetlar uchun, qarag'ay mevasi-uchli jismlar uchun), keyinchalik abstrakt geometrik figuralar nomlari hosil bo'ldi. Masalan: «chiziq» - linea (lotincha) so'zdan olingan bo'lib, «kanop ip», «arqon» degan ma'noda keladi.

Tarixdan dastlabki davrlarda odamlar toshdan turli xil qurol va aslahalar yasagani ma'lum bo'lsa, keyinchalik mis va bronzadan va nihoyat, temirdan qurol-aslahalar yasashgani ma'lum. Temir qurollar vujudga kelganidan so'ng, eramizdan oldingi VI asrda quldorlik jamiyati vujudga keldi. U esa o'z navbatida xususiy mulkchilikni keltirib chiqardi. Quldorlar boylik orttirish yo'liga o'tishdi. Jamiyat tarixidan quldorlik jamiyati dastlab Misr, Bobil, Xitoy va Hindistonda vujudga kelganligini, G'arbiy yarim sharda esa ancha keyin maya va ink qabilalarida paydo bo'lganligini bilamiz. Hunar va savdo-sotiqning rivojlanishi tufayli shaharlar vujudga keldi. Shaharlar qurilish texnikasini rivojlantirishni taqozo qildi. Quldorlar boyib ketishi natijasida, boshqa elatlarning yer va shaharlariga ko'z olaytira boshlashdi. Bu esa urushsiz bo'lmas edi. Urush uchun esa texnika kerak edi. Ma'lumki, o'z navbatida harbiy texnikalar bilimsiz vujudga kelmaydi. Xuddi mana shu davrda arifmetik qoidalar bilan bir qatorda ba'zi bir amaliy masalalarni yechish usullari ham vujudga keldi. O'lchashga doir masalalardan asta-sekin nazariy geometriya hosil bo'ldi. Juda qadim zamondagi bu ma'lumotlar qayerdan oligan? Bobilda matematik ma'lumotlar, turli xil jadvallar va boshqa yozuvlar loydan yasalgan taxtachalarga yozilib xumdonda pishirib olingan. Shu sababli bu ma'lumotlarning yozilganiga bir necha asrlar o'tganligiga qaramay ular bizgacha hech qanday o'zgarishsiz yetib kelgan. Biz keyinroq bobilliklarning matematik ma'lumotlaridan, ularning matematik bilimlari haqida ancha to'liq tasavvurga ega bo'lamiz. Qadimgi Misrda matematik qoidalar, jadvallar va boshqa yozuvlar papirusga, ya'ni papirus daraxti po'stlog'i tilimiga yozilgan. Bu material turli xil tabiiy sharoitlarga chidamsizligidan misrliklarning matematik ma'lumotlari va bilimlari haqida kamroq ma'lumotga egamiz. Xitoyda esa matematik ma'lumotlar bambukka yozilgan. Xitoy matematikasi haqida ham ma'lumot juda oz. Nega turli ma'lumotlar turli narsalarga yozilgan? Qog'oz yo'q

edimi?, -degan savol tug'iladi. -Qog'oz yo'q edi, u bizning eramizning II asrida Xitoyda kashf etilgan. Keyingi asrlarda Samarqandda ham qog'oz tayyorlangan.

Похожие

Son tushunchasini kengaytirish manfiy va musbat sonlar

Bolalarda miqdor va son sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish sanashga o‘rgatish

Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika

Bolada ilk tasavvurlarni rivojlantirishni tashkil qilish

O‘quvchilarning faollik darajasiga ko‘ra farqlanuvchi metodlari, o‘quvchilarning mustaqil ishlari