O’rta asr va uyg’onish davrida Evropa matematikasi - Алгебра - Рефераты

O’rta asr va uyg’onish davrida Evropa matematikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

125 KB

O’rta asr va uyg’onish davrida Evropa matematikasi REJA:  Matematika rivojlanishining uchinchi davri.  O’zgaruvchilar miqdorlar matematikasi.  Differensial va integral hisobi.

Dastlab shuni eslatish kerakki Evropada matematika tarixi SHarq va Rimdagi kabi uzoq tarixga ega emas. Evropada matematikaning shakllanishi va rivojlanishi o’rta asrlari va uyg’onish davriga to’g’ri keladi. 11-asrga qadar matematik bilimlar darajasi juda past bo’lgan. (1000-oyna ixtiro qilindi,14-asrga kelib uni ko’zaynak, tosh oyna, durbinda ishlatish topildi; 1100-g’ildirakli soat,kryiroq –purjinali, 1200-esa bongli soat; 12-asrda qog’oz, 15-asrda esa kitob ixtiro qilindi . 12-asrda magnitizim va magnit Strelkasining xususyati topildi). Evropada matematikaning rivojlanishining asosiy momentlaridan biri o’quv yurtlarining ochilishi bo’ldi. Dastlabki bunday maktablar Fransiyaning Reyms shahrida Gerbert(940-1003) tashkil etdi. Keyinchalik Stlvestr 2 nomi bilan Rim Papasi bo’ldi. Gilbert maktabida boshqa fanlar qatori hisob taxtasida abjad usulida hisob o’qitilgan. Bunda 12 lik asosda Rim numerasiyasi asos qilib olingan. Ba’zi joylarda hind usulidan foydalanilgan. XIII asrda matematikada bir muncha uyg’onish bo’ldi. Bunga sabablar: 1- si Rodjer Bekon (1214-1294)ning diniy ta’limot va sxolastikaga qarshi kurash bo’ldi. U tajriba ilmiy dunyo qarashni tushunishning birdan-bir asosi deb qaradi va o’zining tabiiy filosofiya konsepsiyasini yaratish bilan matematikani rolini oshirdi; 2-si Leonardo Pizaniyskiy . Asli savdogar oilasidan bo’lib,matematik bilimlarni jazoirda olgan. Shunga ko’ra arbcha nomi Fibonachcho(Banochchoog’li) deb yuritilgan. Savdo ishlari bilan Shimoliy Afrika, Misr, Ispaniya, Sisiliya va boshqa Erlarda ko’p bo’lib matematika bilan qiziqadi. Buning natijasida 1202 yili “Abjad kitobi”ni yozdi. Bu haqiqiy ensiklopedik asar bo’lib, 200 yil davomida Evropada asosiy kitob bo’lib keldi.

Shundan so’ng to XV asrgacha Evropada matematikaning rivoji to’xtab qoldi, lekin matematik bilimlarni to’plash, sistemaga tushurish borasida etarlicha ishlar bo’ldi. XV asr oxirida Parij universitetinig bakalavri N.Shyuke manfiy va nol ko’rsatkichli daraja manfiy son tushunchasini kiritadi. Simvolikani rivojlantiradi. XV asrga kelib fandagi sxolastik tasavvurlar tez emirila boshladi. Bunga sa-bab 1492 yil Amerikaning ochilishi, 1498 yil Afrikada aylanib o’tiah, 1519 yil 1-chi marta dunyoni aylanib o’tish, Kopernikning (1473-1543) geliosentrik nazariyasining ochilishi va isbotlanishi va boshqalar. Trigronometrya soxasida 1461 yili nemis matematigi Iogann Myuller (1436- 1476) yoki boshqa nomi Regiomontanning “Turli uchburchaklar haqida besh kitob” asarining yozilishi, bu fannig mustaqillik darajasiga ko’tardi. Bu asarda Avtor sistemali ravisgda tekis va sferik uchburchakni berilgan elamentlariga ko’ra echishni bayon etdi. Bunda u irrotsional son tushuchasini kiritib, algebrani gemotrik masalalarini echishga tadbiq etadi. Trigronaemtrik tablitsalarni tuzishni davom ettirib, har minutda ettinchi raqamigacha niqlikda qarayda. Tangens va kotangens funksiyalarni (nom XVII asrda beriladi) qaraydi va jadval tuzadi. Asta-sekinlik bilan rivojlanayotgan matematika fani XIII asrda tatar- mo’g’il bosqinchligi (Bottuxon-1240) natichsida to’xtab qoldi va 1480 yil butnlay ozod bo’ldi. Qayta rivojlanish XVIII asrda Pyotr I davridagina boshlandi. Xulosa qilib shuni aytish mumkunki o’rta asr Evropa matematikasi asosam algebra sohasidagi ishlar bo’lib, uni aparatini va simvolikasini takomillashtirishga qaratilgan edi. Bu vaziyatlar algerbrani bundan keyingi rivoji uchun turtki bo’ldi. Bolonya universitetining professori Sipion del Ferro (1496-1526) 0 ,0 . 3     q p q px x ko’rinishdagi tenglamini musbat ildizini topish usilini topdi. Umrini oxirigacha sir saqlab va nixoyat shogirdi Flyurega aytadi. 12/II-1535 yili Flyure va Nikolo Tartalya (1500-1557) o’rtasidagi ilmiy munozarada keyigisinig g’alabasi bilan tugaydi. Uzoq vaqt e’lon qilinmasligining sababi 1-dan

raqobatchilik bo’lsa, 2-dan echish usulining to’liq emasligi, ya’ni mavhum ildizlarning paydo bo’lishi edi. 1539 yildan 3-chi darajali tenglamalar bilan Kordano (1501-1576) shug’ulana boshlaydi. U Tartalyandan sirini olvolib, kamchiliklarini to’ldirib, 1545 -yili “Buyuk san’at yoki algebraning qoidalari haqida” asrarini e’lon qiladi. Bu asar 40 bobdan iborat bo’lib, 1,2,3-darajali tenglamalarni echish bilan birga algebraik tenglamalarning umumiy nazaryasi elemantlarini ham o’z ichiga oladi.h x x   1 almashtirish bilan to’liq 023  dcxbxax tenglamani 3x qatnashmagan tenglamaga keltirishni va 4-darajali tenglamlarga tatbiqni qo’llaydi. Bu asarda Kordano shogirdi L.Ferrari tomonidan topilgan 4-darajali tenglamani kubik rezolventaga keltirib echish usulini ham kiritadi. 3 va 4 –darajali tenglamalarni juda qisqa davrda echilishi (bunga zamin tayyor edi) yuqori darajali tenglamalarni echishga davat etdi. Qariyb 300 yil davomidagi urunishlar natija bermadi. Faqat 1824 yilga kelib N.G.Abel (Norveg) 5-darajali tenglamalarni radikallarda echib bo’lmasligini isbotladi. 1826 yilda 4- dan katta darajali tenglamalarni algebraik usulda echib bo’lmasligini isbotlaydi. Lekin umumiy kriteriyni fransuz E.Galda nazariyasida to’liq echimni topdi. O’rta asr uyg’onish davri matematikasida biz eng muhim narsaning guvohi bo’ldikki, bu matematika simvolikasini (belgilarini) rivojlanishidir. Haqiqatdan ham bu factor matematikani tez sur’atlar billan rivojlanishini ta’minlaydi. Dastlab qisqartma so’zlardan foydalangan matematiklar so’ngra vbelgilarga o’ta boshladilar. Bu borada fransuz matematigi Fransua Viet (1540- 1603) qirol Genrix III va IV lar saroyida maslaxatchi va olimi sifatida katta yutuqlarga erishadi. 1591 yili e’lon qilingan “Analitik san’atga kirish” asarida sistemali ravishda tatbiq etadi. Sonlarni harflar bilan ifoda etadi, +,- ishoralarni hozirgidek ishlatadi,

qisqartma va to’liq so’zlarni ishlatadi. Viet algebrasi hali mukammal emas edi. O’lchovli miqdorlarni tushinish, daraja tushunchasi faqat natural bo’lgan, ildizni ishlatishdagi aniqmasliklar va . . . XVII asr oxiri va XVIII asr boshlariga kelib, Evro[pada savdo sotiqning rivojlanishi, yangidan-yangi mustamlakalarni egallanishi arifmetiklar va injenerlarni hazmatiga extiyoj kuchadi. Bundan tashqari bu davrga kelib matematikaning amaliy extiyoji uchun , jumladan : trigronometrik funksiyalar jadvalini tuzish,  ning xarakterini aniqlash, aniq mazmundagi tenglamalarni echishning usulini toppish va qulay algoritmlarini toppish va shu kabilarga zaruryat kuchaydi. Bu sohada ishlagan olimlarni va ularning ishlagan ishlari bilan tanishaylik: 1. Kopernik (1473-1543) , Kepler (1571-1630), Retikus (1514- 1576) va ularning shogirdlari tomonidan tayyorlangan katta jadval 6 ta trigronometrik funksiyaning qiymatini har 10” da, radius esa 10 10 gat eng olganlar. Viet ‘sin 1’ni hisoblash uchun ichkisi 3*2” tashqisi 122*3 muntazam ko’pburchakdan foydalanadi. Gollandiyalik Van Seymn (1539-1610)  ning 20 keyinroq 35 ta unli xonasigacha hisobladi. Bundan keyin Shenks 700 ta unli xonasigacha hisobladi. 2. 1585 yilda Simon Stevin (Bryuggelik) tomonidan o’nli kasrlarni kritilishi va hisobining hind-arab sistemasiga o’tilishi; 3. Shveysariyalik I.Byurgi (1552-1632) Pragada Kepler bilan birga ishlagan. U hisoblashlarni englashtirish uchun 1603-1611 yillar davomida logarifmlar jadvalini tuzish bilan shug’ullangan. 100 yilcha vaqt o’tmasdan logarifmlar jadvali deyarli butun dunyoga tarqaldi. Eng birinchi hisob mashinasini (1623) nemis professori Vilgelm Shikkard yaratdi. Bu mashina haqidagi ma’lumot 1985 yili Kepler arxividan topilgan. Shunga ko’ra bu mashina tir doiradagi olimlarga ma’lum bo’lgan. Shuning uchun 1–chi hisob mashinqasi arifmometrni 1642 yili Blez Paskal (1623-1662) ixtiro

qilgan deb kelinadi. Keyinchalik 1674 yilda Leybinis buni takomillaashtiradi. Shunga qaramay hali bu mashinalarning amaliy ahamyati past edi. 1874 yili Peturgburlik injener Odner maxsus qurilma –Odner g’ildiragini kashf etganidan keyin keng qo’llanila boshlandi. U algebraik tenglamalarning sonli echimlarini topish uchun turli metodlarni yaratilishidir. Jumladan tenglama ildizlarni taqribaiy hisoblash metodlari. Bularning hammasi va yana juda ko’p yangiliklar XV-XVII asrgacha matematiklarni amaliy maqsadlar y’lida ochgan ixtirolari va yutiqlari edi. Matematika rivojlanishining uchinchi davri. O’zgaruvchilar miqdorlar matematikasi. XVII asr boshiga kelib algebra, trigonometriya, geometriya hamda hisoblashning turli usullari shu darajada ko’p ma’lumot to’pladiki, bular fan va texnikaning ilmiy rivojiga zamin tayyorlaydi. Matematikaning metodlari tabiiy fanlarga jadal ravishda kirib bordi. Jumladan 1609-1619 yillarda Kapler tomonidan planetalar harakatining qonunini uning echilishi va uni matematik formulalarni berilishi, 1632-1638 yillarda Galiley tomonidan jismning matematik ifodalanish, 1686- yilda Nyuton tomonidan butun olam tortishish qonuning ochilish va matematik ifodasini berilishi va boshqa ko’plab faktlar tabiat qonunlarini matematik tilida bayon etishga olib keldi. Matematik metodlarning universalligi shu davr olimlarining butun fikrini band qildi. Yakka holda ishlagan olimlar o’rniga ilmiy jamiyatlar kela boshladi. 1662 yili London qirollik jamiyati, 1666 yili parij akademiyasi va boshqalar 1665 yili Londonda va Parijda, 1682 yilda Leyitsigda davriy ravishda jurnallar chiqa boshladi Xullas XVII asrda matematika fani shu darajada tarmoqlani ketdiki, xozirgi zamon fani boshlanishi shu yerdan boshlandi. Dekart vaFerma asarlarida analitik geometriya-geometrik ob’ektlarning o’lchovi, shakli va xossalari sonlar munosabatlar orqali ifodalash shakllandi, koordinatalar metodining shakllanishi.1665-1666 yillarda N. Nyuton insholarida “Flyuksiyalar nazariyasi” nomi bilan differentsial va integral hisobi, 1682-1686

yillarda Leybnitsning differentsial hisobi e’lon qilindi. Matematik analiz paydo bo’lish bilan mexanika va fizika masalalari deferentsial tenglamalar yordamida yozila boshladi. Funksional analizning boshlang’ich formasi-variatsion hisobi shakllana boshladi. 1604 yili Kepler Egrilik radiusi formulasini, 1673 yili evolyuta va evolventaning matematik ifodasini Gyuygens berdi. J Dezarg (1593-1662), B Paskal (1623-1662) asarlarida perspektiva va prektiv geometriya shakllandi. Y Bernulli (1654-1705) asarlarida extimollar nazariyasi shakllandi. Nihoyat elementar matematikaning belgilari va logarifni kashf etilishi bo’ldi. Yuqoridagi faktlarning hali to’la bo’lmagan ro’yxati shuni ko’rsatadiki, matematikaga differentsial va integral hisobining kirib kelishi, xhrakat tushunchasini kirib kelishi, uni dialektik nuqtai nazardan kurashga olib kelishi, bularning hammasi matematikaga Dekartning o’zgaruvchi miqdorlari paydo bo’lishi bilan asoslanadi. Bularning hammasi matematikadan sifat o’zgarishi bilan birga uning mazmunini o’zgarishiga olib keldi. Endi ana shu fakt bilan batafsil tanishaylik. R.Dekart (1596-1650, fransiya) matematikada tub burulish yasagan “Metod haqida muloxazalar” (1637- yil) asarning avtori, diniy kollejni bitirdi. Birinchi navbatda ong va qatiy deduksiyaning tan oluvchi ratsional fikirlari bilan hamda materiolistik dunyo qarash bilan katolik dini aqidlariga qarshi chiqadi. Natichada 1629-yili Nederlandiyaga ketadi. Bu yerda krotestantlar bilan chiqisha olmay 1649-yili Shvesiyaga keladi. R.Dekartning matematika haqidagi fikri quyidagicha: “Materiyaning tabiati,uning uch xil xossalari-bo’linishligi va xarakatlanuvchiligi-dir.Materiyaning ana shu xossalari matematikadan aks etishi kerak. U universal fan bo’lib, tartib va o’lchov bilan bog’lik hamma narsani o’z ichiga olishi kerak. Matematikaning butun tarkibi yagona pozitsiyada qaramog’i va yagona metod asosida o’rganilmog’i lozim; fanning nomi esa ana shu umumiylikda aks etmog’i kerak”deydi. Shunga ko’ra u matematikani ,,uneversal matematika” deb nomlaydi.

Manu shu fikrlarni u 1637-yilda elon qilgan “Metod haqida mulahazalar” asarida amalgam oshiradi. Bu bu bo’limni asosiga qo’yidagi ikki fikr: 1. O’zgaruvchi miqdorni kiritish; 2.Koordinata o’qini kiritilishi qo’yilgan. O’zgaruvchi miqdorni u 2 xil ko’rinishda ishlatadi : a) Egri chiziq bo’ylab harakat qiluvchi nuqtaniing koordinatasi ko’rinishida; b) Koordinatasi kesmasining nuqtalariga mos keluvchi sonli to’plamning o’zgaruvchi elementi sifatida qaraydi. Bu bilan Dekart o’z zamonasigacha bo’lgan olimlarning bir yoqlama chegaralanganliklarini bartaraf etadi. Endi unda xy x x , . 2 3 lar kesmalar sifatida qaraydi. Algebraic tenglamalar – sonlar orasidagi munosabatni ifodalovchi vosita bo’ldi – bu matematikani abstraktlashuviga tomon katta qadam bo’ladi. Aynan mana shu faktlar algebraik chiziqlarni talqin etishni umulashuviga va sharqning algoritmik uslubini qabul qilinishiga olib keldi. Dekartning algebrik belgilari hozirgi zamon belgilaridan unchalik farq etmaydi. Masalan bb aa a   4 1 2 1 (faqat daraja hali yo’q edi) Har qanday tenglama   0  x PN ko’rinishida bo’lib,  x Pn tartiblangan butun koefisientlik ko’phad.  x Pn ni x-a ga bo’linishidan a-tenglamaning ildizi deb qaraydi va haqiqiy (musbat) , yolg’on (manfiy) va hisobga oladi. Musbat manfiy ildizlarni aniqlash uchun Dekart qoidasi va umuman tenglamalar nazaryasi bayon etilgan. Koordinata o’qini quydagicha kiritadi: Kordinata to’g’ri chizig’ida biirlik kesmani kiritish va 4 –chi proparsional kesmani yasash (hozirgi usulni o’zi) bilan kesmalarni ko’paytirish va bo’lish masalasini hal qiladi. Natijada algebraik ildizlarning geometrik obrazlari 1,2,. . . o’rta proparsionallarning yasalishiga keltiriladi.

Yuqorida aytib o’tildiki Dekartning “Geometriya” asri XII asr matematikasida tub burilish yasydi va bundan keyigi rivoji uchun zamin yaratadi. Bu asar algebra yutuqlarini geometriyaga tatbiq etuvchi fan, ya’ni analitik geometriyadan dastlabki asar bo’ldi. Shu asar mazmujni bilan tanishaylik. Asar 3- kitobdan iborat bo’lib, 1-si “ faqat doira va to’g’ri chiziqdan foydalanib yasaladigan masalalar haqida “ kitobida o’zgaruvchi miqdorlar va koordinatalar to’g’ri chizig’i kiritishining umumiy prinsiplari berilgandan so’ng geometric chiziqlqrning tenglamasini tuzishning qoidalari beriladi, ya’ni: biron-bir masalani echishdan oldnin uni echilgan deb qabul qilib, berilganlarni va izlagan chiziqlarni birday harf bilan belgilab, so’ngra bularni hech bir farqlamay orasidagi bo’g’l;anishni aniqlash natijasida 2 ifodani topish kerak; bularni bir-biriga tenglash natijasida masalani echilishini beradigan tenglamaga ega bo’linadi deyiladi. Sirkul va chizg’ich yordamida echiladigan barcha geometric masalar darajasi 2 dan katta bo’lmagan algebrik tenglamalarni echishga keltiriladi. Analitik geometriyaning qoidalarini Dekart umumiy ko’rinishda batafsil bayon etmaydi, balki masalalar bilan bayon etadi. Asarning 2-chi kitobi “ Egri chiziqlarning tabiati haqida “ bo’lib, bunda turli tartibdagi egri chiziqlar va ularnio klassifikatsiyalash hamda xossalariga bag’ishlangan. Barcha egri chiziql;arni Dekart 2 sinfga ajratadi. 1-chisi uzluksiz harakat natijasida yoki ketma-ket bajariladigan harakatlar natijasida (sirkul; va chizg’ich yordamida) hosil bo’ladigan chiziqlar. Qolgan (2-chi) chiziqlarni mexanik chiziqlar ( keyinchlik buni Leybinis bularni transstendent deb ataydi) deb ataydi. Shunga ko’ra algebraic chiziqlar qandaydir sharnirli maxanizmlar yordamida yasalishi mumkun deydi va ular algebrik tenglamalar yordamida ifodalaniladi deyiladi (isbotsiz). Kitobning sosiy qismi algebraik chiziqlarga urinma va normal o’tkazishga oid teoremalarga bag’ishlangan. Asarning 3-kitobi algebraning hamda geometrik o’rinlar ma’lumotlardan foydalanib tenglamalarning echishning umumiy nazariyasiga bag’ishlangan.

Jumladan: koeffitsientlar qatoida ishora almashinishi qancha takrorlansa – shunga qarab manfiy ildizga ekanligi ko’rsatadi. Ildizlarni o’zgartirishni taminlovchi almashtirishlarini kiritadi. Eng muhim yutig’dan yana biri ratsional koefisientli butun ratsional funksiyani yana shunday funksiyalar ko’paytmasi ko’rinishida tasvirlash masalasini hal qilishdadir. Jumladan 3- darajali keltirilgan tenglama kvadrat radikallarda (sirkul va chizg’ich yordamida ) echilishini hisoblaydi. 4-darajali tenglamani keltirishni uninng kubik rezolventasini keltirish masalasiga olib keladi. Masalan 0 2 2 4     qx px x ni 0 2 2 1 2 1 2 2 1 2 1 2 2 2 2                     y q p y yx x y q p y yx x deb, bu erda 2 ,y y ga nisbatan kubik bo’lgan   0 4 2 2 2 2 4 6      q y p py y orqali aniqlaydi(isbotsiz). 3-4 –darajali tenglamalarini geometriya vositalari yordamida echishni 2 o’rta irotsional miqdorni va burchakni teng 3ga bo’lishni yasash malakasiga (arabchada usulda). Kitobni muhokamasini tugatar ekanmiz, uning bir qator kamchiliklarini sanab o’taylik:  Faqat algebrik chiziqlar qaraladi;  Chiziqlarni klassfikatsiyasi daraja bo’yicha emas;  Algebrik apporatni geometriyaga tatbiqi nihoyasiga etmaydi;  Koordinatalar o’qlari teng kuchli emas;  Chiziqlarning xossalari faqat 1-chorakda o’rganilgan. Dekart bilan birgalikda bir vaqtda analitik analitik geometriyaga asos slogan olim fransiyaning Tuluza shahrida Per ferma(1601-1665, savdogar oilasidan). Asli Tuluza universtetini yuridik fakultetini bitirgan. Bo’sh vaqtlarda matematika bilan shug’ullangan. Sonlar nazaryasi, geometriya, cheksiz kichiklar ustida operatsiyalar bajarish va optika sohalarini katta yutuqlarga erishdi. Uning “Tekislikdagi va fazodagi geometrik o’rinlar nazaryasiga kirish “ asari 1636 yili yozilgan bo’lib, 1679 yili e’lon qilingan. Bu asarda Ferma analitik geomatriya nazaryasini olg’a

suradi, ya’ni koordinatalar to’g’ri chizig’i va algebrik metodlarni geometriyaga tatbiq etilishini ko’rsatadi. Bu asarda u Apoloniyning geometric o’rinlar nazaryasini rivojlantirib, tekislikdagi gelmetrik o’rinlar – to’g’ri chiziq va aylana hamda fazodagi geometrik o’rinlar –konus kesimlarini o’rganish bo’lib, 1-darajali tenglamalarga –to’g’ri chiziq va konus kesimlarga, 2-darajali tenglamalar mos kelishini ko’rsatadi. Koordinatalar metodi Dekartniki edi. Dastlab u koordinata boshidan o’tuvchi to’g’ri chiziqning tenglamasi ax=by ko’rinishda ekanligini isbotlaydi, so’ngra to’g’ri burchakli koordinatalarda makazi koordinata boshida bo’lgan aylana tenglamasi; qo’shma deametrlar orqali ellips tenglamalarini chiqaradi. 1 va 2 darajali tenglamalarni umumiy ko’rinishda tekshirib, koordinatalarni o’zgartirish (o’qlarini burish vaq koordinata boshini siljitish) natijasida ularni kanonik formaga keltiradi va geometrik izohlashniqulaylashtiradi. Fazodagi geometrik o’rinlarni analitik geometriya yordamida o’rganishda Ferma sirtlarini tekislik bilan kesish usulidan foydaliniladi. Afsuski, u bu ishni davom etira olmaydi va unda fazoviy koordinatalar yo’q edi. Biz anqalitik geometriya elementlarini o’z ichiga olgan asarlardan 2 tasi bilan tanishdik. Qariyib 70 yil davimida bu soha sekinlik bilan rivojlandi. 1658-yili yarim kubik parabola massalasi hal qilindi. 1679-yili F.Lashr(1640-1718) tekislik tennnglamasini, 1700-yili A.Paron (1666-1716) sferik sirt va unga urinma tekislik tenglamasini topishdi. 1704 –yili I.Nyuton “3 tartibli chiziqlar ro’yxati” nomli asarida bu sohani sistemaga keltirib bu sohani sistemaga keltirib biroz rivojlantiradi. Klero (1713-1765) fazoda 3 o’lchovli to’g’ri burchakli koordinatalar sistemasini kiritdi. 1748 yilda L.Eyler “Analizga kirish” asarida bu sohani hozirgi zamon analitik geometriya ko’rinishiga yaqinlashtirildi. Nomi esa XVIII asr oxirida frasuz S.Lakrua berdi.

Bu davr matematiklari o’z ishlarida matematikaning yangi va eski turli sohalarni qamrab oladilar. Ular klassik bilimlarni yangi matodlar bilan boyitish va umuman yangi sohalarni kashf etdilar. Jumladan Ferma Diofantni o’rganish bilan qadimgi sohani yangi metodlar bilan boyitdi(sonlar nazaryasi). Dezerg esa geometriyani yanggicha interpretatsiya qilish bilan proektiv geometriyani ijod etdi. Ferma,Paskal matematikaning mutlaqo yangi sohasi ehtimollar nazaryasiga asos soldilar. Endi ularning asosiy ishlari bilan tanishaylik: 1. 1621 yilda Diofant asari lotin itlida chiqadi. Bu kitobni o’rgangan Ferma kitob varag’ining chetida bir qancha yozuvlar qoldirgan (1670-yilda og’li e’lon qilgan) 2 ,    n z y x n n n bo’l;sa, butun musbat sonlar to’plamida echimi yo’q (Fermaning buyuk teoremasi) 2-kitobning 8-masalasiga – kvadrat sonni 2 ta kvadrat songa ajratish- qarshisiga kubni 2 ta kubga, to’rtinchi darajani va hakozo 2 dan katta bo’lgan darajani shu ko’rsatkich bilan ifodalangan 2 ta daraja ko’rinishida tasvirlash mumkun emas deb yozadi va isbotini lekin joy etmaganini bahonasida isbotini keltimaganini ko’rsatadi. Yana bir joyda 4n+1 ko’rinishdagi tub son faqat bir usulda 2 ta kvadratlarning yig’indisi ko’rinishida tasvirlash mumkun. Bu teoremani keyinroq Eyler isbotladi. Agarda p tub, (a,p)=1 bo’lsa, p ap    1 1 ni isbotlaydi. 1 2 2  Ay x , A butun va kvadrat emas bo’lganda cheksiz ko’p butun echimlarga ega bo’ladi deydi. 2. Lionlik arxitektor Jerar Dezarg 1636 ilda e’lon qilgan “ Konusni tekislik bilan uchrashganida hosil bo’ladigan narsalarni tushunish uchun urinish” maqolasida sintetik geometriyaning asosy tushunchalardan bazilari: cheksiz uzoqlashgan nuqta ilvolyutsi qutubdagi munosabatlar va boshqalar haqida gap yuritiladi. 1641 yil 16 yashar Paskal konus kesimga ichki chizilgan oltiburchak

haqida “Paskal teoremasini “ isbotlaydi va bir varaqda e’lon qiladi. Bu Dezargga yangi ilhom baxsh etadi. Natijada 1648 yili Dezarg uchburchaklarni prespektiv akslantirish haqidagi teoremasini yangidan bayon etadi. Bu fikirlarniong aktualligi va sermahsulligi XIX asrga kelib to’la ma’noda ochiladi. 3. ferma va Paskal (1623-1662) ehtimollar nazriyasining asoschisidir. Dastlab ehtimollik sug’urta ishlarining rivojlanishi bilan bog’liqdir. ( 1-chi sug’urta tashkilotlari XIV asrda Italiya,Niderlandiya, . . .). Shu bilan bir qatorda matematik oldiga qimor o’yinlari (karta,achkoli tosh) bilan bog’liq masalalar qo’yiladi. Jumladan Kaveler do Mers (o’zi ham matematik bo’lgan ) Paskalga “ Ochkolar haqida masala “ bilan murojaat etadi. Buning natijasida u Ferma bilan birgalikda bu va shunga o’xshash masalalar bilan shug’ulanishdi va ular ehtimollar nazariyasining asosiy tushunchalarini hal (1654) etishadi. Parijga kelgan Gyugens bundan xabar topadi va masalaga o’z echimini beradi. Bu 1657 yili chiqqan “ Qimor o’yinlaridagi hisob haqida” asarida bayon etadi. Bu asar ehtimollar nazaryasiga oid 1-chi asardir. 1664 yilda (o’limidan so’ng) Paskal uchburchagi 1671 va 1693 yillarda de ?Vitt va Geliylar otmonidan ulish jadvalini e’lon qilinishi va aholini joylashish statiikasi, kuzatishlarni nazariy ishlab chiqish metodlari va boshqalar ehtimollar nazaryasini fan sifatida shakillanishiga olib keldi. Ehtimollar nazaryasining bundan keyingi rivoji Yakab (1654-1705) Brenulli bilan bog’liqdir. 1713 yilda e’lon qilingan “Taxmin qilish san’ati “ kitobining 1-bo’limida Gyugensning qimor o’yinlari haqida traktati to’liq berilgan keyingi bo’limlarida kombinatorika qaralgan bo’lib,Bernulli teoremasi vaPaskal uchbuchakni qarash natijasda Bernulli sonlari paydo bo’lga edi va nihayat katta sonlar qonuning echlishi ehtimollar nazaryasini ilmiy fan darajasiga ko’tardi. Differensial va integral hisobi. Daslabki integratsion metodlar bilan tanishaylik. Bu soxadagi dastlabki ishlar 1615 yili Kapperga taalluqli. Metodning mazmuni-aktual cheksiz kichik miqdorlar bilan bevosita amallar bajarishdan iborat.

Butun umri davomida Kopernikning geliotsentirik sistemasini o’rganish, rivojlantirish va targ’ib qilishga bag’ishlangan, 1609-19 yillar orasida planetalar xarakatiga oid bo’lgan: 1) planetalar eplips bo’ylab xarakat qiladi; 2) quyosh ularning fokuslaridan birida joylashgan; 3) planetalarning radius-vektorlari bir xil vaqt oralig’ida teng sektorial yuzalarni xosil qilish; 4) planetalarning quyosh atrofida aylanish vaqtining kvadrati ular orasidagi o’rtacha masofalarning kubiga nisbati kubidir.Bu masalalarni hal etish cheksiz kichik miqdorlardan foydalana bilishni taqazo etardi (sektorial yuzalarni xisoblash o’rtach masofalar…). Bu metodni u 1615 yilda e’lon qilgan “ Vino bochkalarining stereometriyasi “ asarida bayon etadi, ya’ni har qanday figura yoki jism cheksiz kichik bo’laklar yig’indisidan tashkil topgan. Masalan, doira cheksiz ko’p cheksiz kichik sektorlardan tashkil topgan bo’lib, bularni har birini teng yonli uchburchak sifatida qarash mumkin. Bunda hamma uchburchaklar bir xil balandlikka (radius), ularning asoslarining yig’indisi aylana uzunligiga teng deydi. Bu metodni u u uncha bo’lmagan geometrik figuralar va jismlarga tatbiq etadi, jami 92 ta. Arximeddan qabul qilingan bu usulni Kepler namunali misollarda ko’rasatishi, bu usulni kelajagi porloq ekanligini ko’rsatadi. Bu metodni ilmiylik darajasiga ko’tarish va doimiy algoritmni ishlab chiqish shu zamon olimlarini o’ziga jalb qildi. Bulardan etarlicha mashhur bo’lgani Kavaleri prinsipi deb nomlanuvchi bo’linmas geometriyasidir. Bonaventura Kavaleri (1598-1674) G.Galileyning shogirdi Balonya universitetining professori. Bu fikirni u 1621 yilda aytgan bo’lib, 1629 yilda kafedra professerligiga o’tayotganligida sistemali ravishda bayon etadi.bu bo’linmaslar metodini takomillashtirish natijasida 1635 yilda “Uzluksizlarni bo’linmaslar yordamida yangi usulda bayon etilgan Geometriya “

kitobini va 1647 yilda “ Olti geometrik tajriba “ nomli kitoblarini yozadilar. Endi metodning geometric mohiyati bilantanishaylik: Dastlab bo’linmaslar metodi tekis figuralar va jismlarning o’lchamlarini aniqlash uchun kashf etilgan. Figuralar regula deb ataluvchi yo’naltiruvchi to’g’ri chiziqqa parallel o’tkazilgan to’g’ri chiziq kesmalaridan iborat deb qabul qilinadi. Bu tasavvur qilingan kesmalar cheksiz ko’p. Ular juftlar deb ataluvchi 2 urinma orsida joylashgan va bu urinmalar reguliga parallel olingan. Regula sifatida bu urinmalarning birini olish mumkun. Geometrik jismlar ham shu ko’rinishida regula sifatida oilngan biror tekislikka parallel o’tgan tekisliklar bo’linmaslar deb olinadi. Bular ham cheksiz ko’p bo’lib, regulaga parallel bo’lgan urinma tekisliklar orasida joylashgan. Odatda bularning biri regula sifatida olinadi. Endi metodning mazmuni bilan tanishaylik. Tekis figuralarning va jismlarning bir-biriga nisbati ularning barcha bo’linmaslarning nisbati kabidir, agarda bo’linmaslar bir –biriga bir xil nisbatda bo’lsa, u holda mos figuralarning eyuzalarining (hajmlarining ) nisbati o’sha nisbatga teng, ya’ni:    const a ky ky dxx f dxx f ky ky S S b a b a k k             2 1 2 1 1 2 1 1 2 1 , ixtiyoriy k uchun. U holda k S S 2 1; . Bu teoremani Kovaleri bo’linmaslarning darajalarini nisbatiga ham tatbiq etib, 9 ,...2,1 , 0   n dx x a n aniq integralni hisoblash ko’rinishdagi masalalarga olib keladi. G.Galileyning 2-chi shogirdi E.Torrichelli (1608-1647) egri chiziq bo’linmaslarni kiritdi. Metodning mohiyati va mazmuni Kovalerniki kabi. Bu borada Paskal,Ferma, Vallis va Bborrou ishlari diqqatiga sazovordir. Shular bilan qisqacha tanishib chiqaylik.

Paskal ishlari Kovaleri prinsipiga yaqin bo’lib, u barcha bilinmaslarning yig’indisini ko’rinishida tushundi. Bu yuzachalar quydagicha chegaralangan: absissa o’qi kesmasi va to’g’ri chiziq bilan hamda bir-biriga cheksiz yaq in va bir xil masofada bo’lgan ordinatalar bilan chegaralangan, ya’nni ydx  . Ferma esa Paskaldan ilgarilab ketdi. U bo’lishni ixtiyoriy qilib olgan. Natijada  a ndx x 0 da n –kasr manfiy hol uchun hisoblash imkoni bo’ldi. Jumladan .0 ,0 , 0    q p dx x x qp Demak, qaralyotgan yuza [O,X] absitsissa egri chiziqning 2 eng chekka ordinatasi va q p y x  egri chiziqlar bilan chegaralangan. Integrallash intervali koordinatalarida 1 ,... , , 2  a x a ax x bo’lgan kesmalarga bo’linadi.

Похожие

Qadimgi va O`rta asr Xitoyi va Hindistonida matematika Sharq matematikasi

Qadimgi Misr va Bobilda matematik bilimlar Misr matematikasi

Hisoblash matematikasi fanining axamiyati. Masalani ehmda echish bosqichlari

Matematikaning rivojlanish davrlari

Ellinizm mamlakatlari va Rim saltanati davrida matematika