logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Алгебра
  4. Qadimgi va O`rta asr Xitoyi va Hindistonida matematika Sharq matematikasi

Qadimgi va O`rta asr Xitoyi va Hindistonida matematika Sharq matematikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171.8701171875 KB
Скачать
Qadimgi va O`rta asr Xitoyi va Hindistonida matematika Sharq matematikasi REJA: 1. Xitoy matematikasi 2. Qadimgi xitoy nomeratsiyasi 3. Arifmetik amallar 4. Chiziqli tenglamalar sistemasini va yetishmovchilik 5. metodi bilan yechish 6. Bir necha noma&#39;lumli tenglamalar sistemasi 7. Kvadrat tenglamaga keladigan masalalar 8. Hindiston matematikasi 9. Chiziqli va kvadrat tenglamalar 10. Hindlarda trigonometriya asoslari Ellinizmning ta&#39;siriga qaramay, Yaqin Sharqning qadimiy madaniyati yo&#39;qlab ketmadi. Aleksandriya fanida esa, ham Sharqning, ham Yunonlarning ta&#39;siri saqlanadi. Aytaylik, Konstatinopol ham, Hindiston ham, Sharq bilan G&#39;arb aloqasida muhim rol o&#39;ynadi. 395 yil Feodosiy I Vizantiya davlatini tuzdi. Uning tarkibiga Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, O&#39;rta Yer dengizining janubiy sharqiy qismi kirar edi. Poytaxti Konstantinopol - yunon shahri edi, ammo bu yerdagi aholining bir qisminigina yunonlar tashkil qilardi. Bu yerda suriyaliklar, qopitlar, armanlar va boshqa xalqlar yashardi. Bu davlat juda uzoq yillar yunon madaniyatini himoya qilib keldi. Bobil tezgina rimliklarning ham, yunonlarning ham ta&#39;siridan chiqib ketdi. Inda daryosi atroflari ham eramizning I asrigacha yunonlar qo&#39;l ostida bo&#39;ldi. Ular o&#39;rniga qolgan hind qirollari Forslar va G&#39;arb bilan aloqa bog&#39;ladi. Yaqin Sharqda islomning vujudga kelishi yunonlarni bu yerlardan ham mahrum etdi. Endi madaniyat markazi Xitoy va Hindiston tomonga ko&#39;chdi. Xitoy matematikasi Biz Xitoy matematikasi haqida e.o. II asrlarga taalluqli materiallarni bilamiz. Ular asosida taqvim (kalendar) bilan bog&#39;liq, chunki Xitoyliklarning ham asosiy mashg&#39;uloti dehqonchilik bo&#39;lgan va ular sholichillik bilan shug&#39;ullanishgan. Taqvim esa ularga sholini o&#39;z vaqtida sepish va xirmonni o&#39;z vaqtida ko&#39;tarish uchun zarur edi. Eramizning XIV asrida ham astronomlar OY taqvimi bilan QUYOSH taqvimini moslashtirish bilan mashg&#39;ul edilar. Ma&#39;lumki, oy yili 364 sutka bo&#39;lib, u tropik yildan II sutkaga qisqa va dehqonchilik ishlari uchun juda noqulay. Mana shu noqulaylikni bartaraf etish uchun xitoylik astronomlar tropik yilini qabul qilishdi va uning davomliligini 365-u, chorak sutkaga teng deb hisoblashdi. Matematikaga doir asosiy ma&#39;lumotlar «To&#39;qqiz kitobdan iborat matematika» nomli asarda berilgan. Bu asar Xan sulolasi davrida, ya&#39;ni e.o. 206 yillar atrofida yozilgan. Xitoydagi juda katta qurilishlar-buyuk Xitoy devori, gidrotexnik inshootlar qurilishi mana shu Xan sulolasi davriga to&#39;g&#39;ri keladi. Eramizning I va II asrlarida yashagan astronom Chjan Xen globus yasagan, planetariy qurgan, yerning kattaligini hisoblagan va π sonining tarkibiy qiymatini hisoblash bilan shug&#39;ullangan. Eramizning I asridan boshlab Xitoy matematiklari «To&#39;qqiz kitobdan iborat matematika» ta&#39;sirida asarlar yarata boshlashgan. Ba&#39;zilari esa o&#39;sha asarni sharhlash bilan mashg&#39;ul bo&#39;lgan. Aga shu kabi matematiklar jumlasiga Lyu Xuey (III asr), Sun-Szu (III-IV asr), Chun-Chji (V asr), Lyu Chji (VI asr) va boshqalar kiradi. Ilgari eslatganimizdek, II asrda Xitoyda qog&#39;oz kashf qilindi. VIII asrda Xitoyning janub va shimolini bog&#39;lovchi uzunligi 1700 km bo&#39;lgan buyuk kanal qurilishi boshlandi va u XIII asrda qurib bitkazildi. Xitoyliklar II asrdan boshlab Xindiston, Indoneziya, O&#39;rta Osiyo va Arabiston bilan savdo-sotiqni yo&#39;lga qo&#39;ydi. O&#39;rta Osiyo orqali Yevropa bilan aloqa qila boshladi. Eng qadim zamonlardan boshlab Xitoyda bolalar tarbiyasiga alohida ahamiyat berilishini qayd etish lozim. Chjou sulolasi davrida (1027-249) bolalarga 6-8 yoshidan boshlab arifmetikani o&#39;rgatishni ishlab chiqilgan ekan. Ular bajargan ishlardan eng muhimi, chizimcha yordamida Yer meridianining bir gradusining uzunligini o&#39;lchash hisoblanadi. Bu masalani 600 yili Lyu Chjo o&#39;rtaga tashlagan, uni 725 yili astronom Nan Gusho bajargan. X-XIII asrlarda xitoyliklar kemasozlikni yo&#39;lga qo&#39;yishdi, dengizda suzishda kompasdan foydalana boshlashdi, magnit millari xossasini o&#39;rganishdi. Butun dunyo xaritasi chizildi. Tenglamalarni yechish va tekshirish buyicha matematiklar Sin Szyu, Li YE va boshqalar katta tashabbus ko&#39;rsatishdi. Qadimgi xitoy nomeratsiyasi Xitoyliklarning qadimgi nomeratsiyasi haqida folbinlar ishlatgan e.o. XIV- XI asrlarga taalluqli, suyaklar va tangalar asosida hukm chiqaramiz. Ulardagi raqamlarga qaraganda sanoq sistemasining asosi o&#39;nli xarakterga ega (3- jadval 1, 2 va 3 ustunga qarang). Sonlarning yozilishi addativ va multiplikativ xossalarga ega, ya&#39;ni qo&#39;shilish va ko&#39;paytirish xossalariga ega. Masalan. 20 ¿ bu 2*10 degani, yoki 40 , bu 4*10. Jadvaldan ko&#39;rganimizdek, 100 va 1000 sonlari uchun alohida belgilar bor, ammo ularda iyerogliflar ham mavjud va bu iyerogliflar ham multiplikativ xossaga ega. Masalan, 325 ni iyeroglif yordamida yozish uchun 3 ning ostiga 100 ning belgisi, 2 ning ostiga 20 ning belgisi qo&#39;yiladi va 5 ning o&#39;zi yoziladi. Raqam-tayoqchalar yordamida sonlar quyidagicha yoziladi. Masalan, 6728. Bundan, sonlar qatorga yuqorixona birliklaridan boshlab yozilishini payqash qiyin emas (Jadval bilan solishtiring). II asrda Xitoyda uchta hisob sistemasi – «yuqori», «o&#39;rta» va «quyi» sinflari mavjud bo&#39;lgan: Yuqori hisob O&#39;rta hisob Quyi hisob Van 10 4 10 4 10 4 I 10 8 10 8 10 5 Chjao 10 16 10 12 10 6 Szin 10 32 10 16 10 7 Arifmetik amallar Qo&#39;shish . Hozirgi bizning raqamlarda yozilgan 9876 va 5647 sonlarini xitoycha usulda qo&#39;shishni qaraymiz: 1 5 5 2 3 1 5 5 1 6 7 1 5 4 7 6 47 1 4 8 7 6 6 4 7 9 8 7 6 5 6 4 7 Bu sxemadan ham sonlar yuqori xona birliklaridan boshlab qo&#39;shilganligini ko&#39;ramiz. Ko&#39;paytirish . Misol, 234 va 24 ga ko&#39;paytirishda ko&#39;paytuvchining quyi xonasi 24, ko&#39;payuvchining yuqori xonasi tagiga yoziladi va ko&#39;paytuvchi 2 ga ko&#39;paytiriladi. Hosil bo&#39;lgan 48 o&#39;rta qatorga yoziladi. So&#39;ngra ko&#39;paytuvchi bir xona o&#39;ngga suriladi. Ko&#39;payuvchidagi 2 raqam tashlab yuboriladi. Ko&#39;paytuvchi 3 ga ikki marta ko&#39;pay tiriladi: avval 2 ni 3 ga ko&#39;paytirib, 6 ni 48 ga qo&#39;shiladi, so&#39;ngra 4 ni 3 ga ko&#39;paytirib, 12 ni 540 ga qo&#39;shiladi, natijada 552 hosil bo&#39;ladi va hokazo: Xitoyda I asr boshlaridayoq 2x1 dan 9x9 gacha ko&#39;paytirish jadvali bo&#39;lgan. Bo&#39;lish . Xitoyliklar bo&#39;lishini ko&#39;paytirish amaliga teskari amal sifatida qarashgan. Misol tariqasida hozirgina ko&#39;rgan misolimizning teskarisini, ya&#39;ni 5616 ni 24 ga bo&#39;lish sxemasini qaraymiz: 2 2 23 23 234 234 5616 5616 1616 816 216 96 24 24 24 24 24 24 Kasrlar . m n ko&#39;rinishidagi kasrlar xitoyliklarga juda qadim zamonlardan ma&#39;lum bo&#39;lgan. Ularning maxsus belgisi bo&#39;lmagan, ular «m ning n - qismi» deb yozilgan. Juda ko&#39;p ishlatiladigan kasrlar uchun iyerogriflar bo&#39;lgan. Masalan, «To&#39;qqiz kitobdan iborat matematika» da 1 2 (ban) iyeroglif bilan, (shao ¿ ban) iyeroglif bilan, 2 3 (tayban) bilan ko&#39;rsatilgan. Butun sonni kasrga ko&#39;paytirish birinchi marta Xitoy matematikasida uchraydi. Kasrni kasrga bo&#39;lishni o&#39;rta asrlarda xitoyliklar quyidagicha bajarishgan: 1 3:1 4= 4 3:3 4= 4⋅4 3⋅3=16 9 Hozirgi kasrlarni bo&#39;lishda biz qo&#39;llaydigan qoidani M. Shtifel (1486-1576) 1547 yili taklif etgan. O&#39;nli kasrlar . O&#39;nli kasrlar xitoyliklarning uzunlik va og&#39;irlik o&#39;lchovlarida uchraydi. II asrga taalluqli uzunlik o&#39;lchovlari quyidagilar: 1 chi (fut) = 10 sun, 1 sun = 10 fen, 1 fen = 10 li, 1 li = 10 fa, 1fa = 10 xao. X asrda quyidag og&#39;irlik o&#39;lchovlari mavjud bo&#39;lgan: 1 lan = 10 syan, 1 syan = 10 fen, 1 fen = 10 li, 1 li = 10 xao, 1 xao = 10 so&#39;, 1 so&#39; = 10xu. Xitoyliklar V asrda π soni uchun taxminan, 3, 14 15 92 7 qiymat topishgan. O&#39;nli kasrlar ustida amallar bajarishga doir misollar XIII asrda yashagan xitoylik algebrachi Yan Xueyda uchraydi. U figuralarning yuzlarini hisoblashda o&#39;nli kasrlarni ham ishlatadi. Ammo, xitoyliklarning o&#39;nli kasrlari asosan uzunlik, og&#39;irlik va boshqa o&#39;lchovlar bilan bog&#39;liq edi. O&#39;lchovlarga bog&#39;liq bo&#39;lmagan o&#39;nli kasrlar va ular ustida bajariladigan amallarni Ulug&#39;bek Samarqand astronomiya matkabining vakili G&#39;iyosiddin Jamshid al-Koshiy (XIV- XV asrlar) va gollandiyalik matematik Simon Stevin (1548-1620) lar rivojlantirgan. « To&#39;qqiz kitobdan iborat matematika ». Bu asar Xitoy matema tiklarining bir necha yuz asrlar davomida qilgan ishlarining yakuni hisoblanadi. Kitob tanobchilar, quruvchilar, savdogarlar va hunarmandlarga mo&#39;ljallangan. Materiallarni kitoblar bo&#39;yicha taqsimlashda u qaysi kasbdagi kishilarga mo&#39;ljallanganligiga e&#39;tibor berilgan. Masalan, birinchi kitobda yuzlarni hisoblash, beshinchi kitobda hajmlarni hisoblash berilgan bo&#39;lsa, to&#39;qqizinchi kitobda to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchaklarning xossalarini tatbiq etib, yechiladigan masalalar va Pifagor teoremasi tatbiq etiladigan masalalar keltirilgan. Kitobda materiallarni bayon etish usuli eskicha, ya&#39;ni dogmatik, 246 ta masala kirish so&#39;zisiz va hech qanday tushuntirishsiz quyidagi tartibda tavsiya qilinadi: masalaning sharti ifodalanadi, javobi beriladi va qisqacha yechiladi. BIRINCHI KITOB . «Dalalarni o&#39;lchash» deb ataladi. Unda ba&#39;zi to&#39;g&#39;ri chiziqli figuralarning hamda doir va doira bo&#39;laklarining yuzlarini hisoblash qoidalari, kasrlar va ular ustida bajariladigan amallar berilgan. IKKINCHI KITOB . «Turli xil donlar hajmlari orasidagi munosabatlar» deyiladi. Bu kitob bir don miqdorining ikkinchi xil donning qanchasiga almashtirish haqidagi jadval bilan ochiladi. So&#39;ngra biror don miqdorini ikkinchi xil don miqdoriga ayriboshlashga doir 31 ta masala beriladi. UCHINCHI KITOB . «Darajalar bo&#39;yicha bo&#39;lish» deb nomlangan. Kitobning nomidan ham u miqdorlarni berilgan sondagi proporsional bo&#39;laklarga bo&#39;lishdan iborat ekani ko&#39;rinadi. Kitobning birinchi masalasida beshta bug&#39;i go&#39;shtini turli darajadagi mansabdorlar orasida 5:4:3:2:1 nisbatda bo&#39;lish talab qilinadi. TO&#39;RTINCHI KITOB . Uning xitoycha nomi «Shao guan». U to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchakning yuzi va bir tomoni bo&#39;yicha ikkinchi tomonini topish, kvadratning tomonini uning yuzi bo&#39;yicha topish, kubning qirrasini uning hajmi bo&#39;yicha topish, doira yuzi va sharning hajmi bo&#39;yicha ular diametrini topish kabi masalalarga bag&#39;ishlangan. Demak, kitobda berilgan sonlardan kvadrat va kub ildizlar chiqarish usuli ko&#39;rsatiladi. BESHINCHI KITOB . «Ishlarni baholash». Devor, kanal, to&#39;g&#39;onlarning hajmini hisoblash. Ma&#39;lum bir ishni bajarish uchun zarur ishchilar sonini aniqlash kabi masalalardan iborat. OLTINCHI KITOB . «Proporsional taqsimlash». Bu kitobga chiziqli masalalar to&#39;plangan. Masalan, bir-biriga qarab yuruvchilar orasidagi masofani yoki orqama- ketin ketayotgan piyodalarning bosgan yo&#39;lini topish kabi masalalar. Aytilganlardan tashqari, arifmetik progressiyaga doir bitta masala ham yechilgan. YETTINCHI KITOB . «Ortiqchalik va yetishmovchilik» deb ataladi. Bu kitobda birinchi darajali ikki noma&#39;lum tenglamalar sistemalarini yechish usullari tavsirlangan. Bu usullardan biri biz Misr matematikasini bayon etganimizda eslatilgan «yolg&#39;on faraz» metodi ham bor. SAKKIZINCHI KITOB . «Fan chen». Bu kitob bir necha noma&#39;lumli tenglamalar sistemasini yechish algoritmidan iborat. TO&#39;QQIZINCHI KITOB . «Gou-gu» deb ataladi. Unga to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchaklarni tatbiq etib yechiladigan masalalar to&#39;plangan. Bu masalalar turlicha: ularning ba&#39;zilar haqiqatan ham amaliy ahamiyatga ega, ba&#39;zilari esa anchagina abstrakt xarakterda. Chiziqli tenglamalar sistemasini va yetishmovchilik metodi bilan yechish Bu metod qo&#39;llab yechiladigan masalalardan bir turi bizning belgilashlarimizda quyidagi sistemaga keladi:{ a1x= y+d1 a2x= y−d2 , , (a1>a2) bunda a1,a2. norma, d1 -ortiqchalik, d2 -yetishmovchilik. Yechish: (a1− a2)x= d1+d2 yoki x= d1+d2 a1− a2 Ikkinchi noma&#39;lumni topish uchun birinchi noma&#39;lum uchun aniqlangan ifodani sistemaning biror tenglamasiga olib borib qo&#39;yamiz: y= a1x−d1=a1 d1+d2 a1− a2 −d1=a1d1+a2d2 a1−a2 − d1= ¿a1d1+a1d2−a1d1+a2d1 a1−a2 = a1d2+a2d1 a1−a2 Tenglamalar sistemasidagi d1 va d2 larning har ikkalasi ham ortiqcha bo&#39;lsa, yechim quyidagicha bo&#39;ladi: { a1x= y+d1 a2x= y+d2 , , (a1>a2) (a1− a2)x= d1−d2 yoki x= d1−d2 a1−a2 va y=a2d1−a1d2 a1−a2 Bu masalaning boshqa turlari, masalan d1 va d2 yetishmovchi, biri ortiqcha-yu, ikkinchisi muvozanatda bo&#39;lgan hollari, ya&#39;ni { a1x=y+d1 a2x=y yoki sistema tenglamasining birinchisi yetishmovchi-yu, ikkinchisi muvozanatda bo&#39;lgan { a1x= y− d1 a2x= yhollari qaraladi. Bir necha noma&#39;lumli tenglamalar sistemasi Sakkizinchi kitobda keltirilgan n noma&#39;lumli tenglamalar sistemasining yechish metodini ko&#39;rib, u kanonik sistemalarga taalluqli ekanini payqaymiz: a x a x a x b a x a x a x b a x a x a x b n n n n n n nn n n 11 1 12 2 1 1 21 1 22 2 2 2 11 2 2                ............................................ (1) Sistemaning matritsasi quyidagicha tuziladi: a 1n ,...,a 2 1 ,a 11 ¿} a 2n ,...,a 22 ,a 12 ¿} ....................¿}a nn ,...,a 2n ,a 1n ¿} ¿¿¿ (2) (1) sistema matritsasining o&#39;ngdan birinchi ustun elementlarini ikkinchi, uchinchi va hokazo ustunlarning a11 ga ko&#39;paytirilganidan ayirish bilan o&#39;zgartiramiz. Ayirish birinchi ustunda a11 dan boshqa element qolmaguncha davom etadi. a 11 ¿}a n2 (1) ,...,a 22 (1) ,a 12 ¿}.....................¿}a nn (1) ,...,a 2n (1) ,a 1n ¿}¿¿¿ (3) Bu jarayonni davom ettirib, nihoyat, quyidagi jadvalga kelinadi: a a a a a a a a a a b b b bn nn n n n n n n1 22 1 12 33 1 23 1 13 1 3 1 2 1 1 1 3 2 2 1( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) , ............................. ,..., , , ,..., , ,           (4) Yordamchi sistema tuziladi: a x a x a x b a x a x b a x a x b a x b n n n n n n nn n n n n11 1 12 2 1 1 22 1 2 2 1 2 33 2 2 3 2 3 1 1                     ... ... ... ............................................( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) (5) Endi x n , x n-1 , ..., x 1 noma&#39;lumlar (4) jadval vositasida ketma-ket hisoblab topiladi. ANIQMAS TENGLAMALAR. Xitoy matematikasida aniqmas tenglamalarni butun sonlarda yechish lozim bo&#39;lgan tenglamalarga keluvchi ko&#39;pgina matematik masalalar uchraydi. O&#39;shanday masalalardan biri va uning hozirgi matematik belgilashlarda yechilishini keltiramiz. MASALA. 78 ta katta va kichik diametrli bambuk 576 syan turadi. (Masala shartida kichik diametrli bambuklar katta diametrli bambuklardan 1 syan arzon turishi aytilmagan. Bundan tashqari, baholar butun sonlarda ekani haqida ham hyech narsa deyilmaydi). Bambuklarning narxini toping. YECHISH . Katta diametrli bambuklarni x dona va bahosi u syan desak, kichik diametrli bambuklarni y dona va bahosini v syan desak, quyidagi sistema hosil bo&#39;ladi: x y ux vy v u          78 576 1 Bu sistemani o&#39;rniga qo&#39;yish usuli bilan yechamiz: x = 78-y ; u(78-y) + vy = 576; 78u-uy + vy = 576; 78u-uyQ(u + 1)y = 576; 78u-uy + uy + y = 576; 78u + y = 576; u y    78 7 30 78 ; Demak u = 7 , y = 30 u holda v = 8 va x = 48. Kvadrat tenglamaga keladigan masalalar «To&#39;qqiz kitobdan iborat matematika» da to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchakning tomonlari shu tomonlar ayirmasi va dioganalining uzunligi bo&#39;yicha topishga doir masala bor. Masala shartida x-y = 6,8 va d x y    2 2 10 ekani berilgan. Natijasi oradagi hisoblashlarsiz quyidagi formula bilan topilgan: y d l l x d l l                     1 2 2 2 2 2 8 1 2 2 2 2 9 62 2 2 2 , , Oradagi hisoblashlar bizning belgilashlarda quyidagicha bo&#39;lgan: x y d x y l 2 2 2        (1) (1) ning ikkinchi tenglamasidan x=l+y ni topib, birinchi tenglamaga qo&#39;yamiz: (l + y) 2 + y 2 = d 2 , l 2 + 2ly + y 2 + y 2 = d 2 , 2y 2 + 2ly + l 2 = d 2 (2) (2) tenglamaning har ikkala qismidan l 2 2     ni ayiramiz va ikkiga bo&#39;lamiz: y l d l                2 1 2 2 2 2 2 2 bundan y d l l x d l l                     1 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 Xitoy matematikasida kvadrat tenglamaga keladigan x y a xy b    ko&#39;rinishdagi tenglamalar sistemasi ham bor. Bu aytilganlardan tashqari, ular kvadrat va kub ildiz chiqarish usullarini bilishar edi. Xitoyda astronomiya anchagina rivojlangan, shu sababli sferik trigonometriya ham ancha yuqori darajada edi. Ular chekli sondagi ketma- ketliklarning yig&#39;indisini ham bilishar edi. GEOMETRIK BILIMLAR . Dastlabki geometrik tushunchalar e.o. XIII-XI asrlarga taalluqli. Ular uy-ro&#39;zg&#39;or buyumlariga chizilgan muntazam 5, 7, 8, 9 burchaklardir. To&#39;g&#39;ri burchakli uchburchak tomonlari orasidagi munosabatlarga ham xitoylik matematiklar erta e&#39;tibor bergan. Masalan, «Chjou-bi-suan-s&#39;in» (chjau-bi-gnomon, miqyos) 3, 4 va 5 sonlari uchun Pifagor teoremasi bor. Xitoyliklarning «To&#39;qqiz kitobdan iborat matematika» nomli asarining IX kitobi masalalar yechishga bag&#39;ishlangan. Masalalar orasida geometriyaga doirlari ham anchagina, masalan, 4-masalada daraxt g&#39;o&#39;lasidan to&#39;rtburchakli prizma yo&#39;nish talab etiladi. Ma&#39;lumki,uni yechishga Pifagor teoremasi zarur. Shu yerda (oshkormas holda) diametrga tiraluvchi burchak to&#39;g&#39;ri burchak ekanidan foydalaniladi. 15 va 16 masalalarda berilgan to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchakka ichki chizilgan kvadratning tomonini, doiraning esa radiusini topish talab qilinadi. O&#39;sha asarning 1-kitobida to&#39;g&#39;ri to&#39;rtburchak, uchburchak, trapetsiya, doira, sektor va segment hamda doiraviy halqalarning yuzlarini hisoblash qoidalari mavjud. C doira uchun quyidagi formula bor: S c d cd dd cc       2 2 4 4 3 12 (bunda  3) Sсек = ds ¿ 4 , bunda S * -sektor yoyining uzunligi. S c c d dд к.     1 2 1 2 2 2 bunda c 1 va c 2 -halqa aylanalari uzunligi, d 1 va d 2 o&#39;sha aylanalarning diametri S lh h сег   2 2 bunda l -segment vatarining uzunligi, h-uning balandligi, ko&#39;rinib turibdiki, bu formula ancha taqribiy.  uchun VI asrning boshida 3,1415926<  <3,1415927 qiymat uchraydi. Hajmlar uchun ham formulalar bor: Vцил =–2 12 ⋅h;Vкон=c2 12 ⋅h 3; Vk.k=(c1c2+c12+c22)h 12 Vшар =9 16 d3 bunda c 1 va c 2 lar pastki va ustki asoslarga tashqi chizilgan aylanalar uzunligi. Biroq, XIV asrdan XVI asrgacha Xitoy matematikasida tushkunlik ro&#39;y berdi. Faqat XVI asrning oxirida Xitoyga Yevropa matematiklarining trigonometriya va algebra sohasida qilgan kashfiyotlari kirib kela boshladi. Ana shundan so&#39;ng Xitoy matematikasida jonlanish paydo bo&#39;ldi. Hozir esa Xitoyda anchagina ko&#39;zga ko&#39;ringan matematiklar bor. Hindiston matematikasi Moxenjorado tepaligi atrofida olib borilgan arxeologik qazilmalar e.o. XIX asrlarda mana shu atroflarda qadimgi davlat bo&#39;lganligini tasdiqladi. Ammo, bu davrdagi matematik bilimlar haqida bizgacha yetib kelgan ma&#39;lumotlar yo&#39;q. Shunday bo&#39;lsada, binolarning qoldiqlari, kanallarning izlariga qarab hamda chig&#39;onoqdan yasalgan chizg&#39;ichning o&#39;nli bo&#39;limlariga qarab, qadimgi Hindistonda ma&#39;lum matematik bilimlar bo&#39;lgan deb xulosa chiqara olamiz. Hindiston matematikasi haqida bizgacha yetib kelgan birinchi yozma ma&#39;lumotlar e.o. VII-X asrlarga to&#39;g&#39;ri keladi. E.o. IX asrda hindlar Bobil davlati bilan aloqa bog&#39;laganligi haqida ma&#39;lumotlar bor. Hindistonda fan va madaniyat IV-V asrlarda rivojlandi. Shu davrda astronomiya va matematikaga doir mashhur «Sidxanta» yozildi. V-VI asrlarda mashhur matematiklar Ariabxatta va Varaxa-Mixra yashadi. VII asrning birinchi yarmisida Udjeynda Braxmagupta ishladi. Hindistonda o&#39;nli sanoq sistemasining takomillashtirishi ham mana shu davrga to&#39;g&#39;ri keladi. VII-VIII asrlarda Hind matematikasi va astronomiyasi Xitoydagi observatoriya(rasadxonalar)da ham ishlay boshlashdi. VIII asrda Inda daryosining quyi oqimi xalifaligi ta&#39;sirida edi. XI asrning boshlarida Hindistonni g&#39;aznaviylar bosib olishdi. 1206 yili Dehli sultonligi vujudga keldi. 1398 yili bu sultonlikni Amir Temur bosib oldi. Hind matematikasi mana shunday qiyin bir tarixiy sharoitda rivojlandi. ASOSIY MANBALAR . Hindlar matematikaga juda qadim-qadimdan hurmat bilan qarashgan.Ba&#39;zi ma&#39;lumotlarga qaraganda Hindistonda bolalar sakkiz yoshida yozuvga, so&#39;ngra esa matematikaga o&#39;rgatilgan. Matematikadan eng qadimgi ma&#39;lumot ularning diniy-falsafiy asari «Veda» («Bilimlar») da uchraydi. Shu kitobning bir qismi-«Sulva-sutra» («Arqon qoidasi») deb ataladi, unda geometrik yasashlarga doir masalalardan tashqari, hisoblashga doir qator masalalar ham bor. Ko&#39;pchilik tadqiqotchilarning fikriga qaraganda «Sulva-sutra» e.o. VII-V asrlarda yozilgan. Agar «Sulva-sutra» ni hisobga olmasak, asosiy asrlar V-XVI asrlar oralig&#39;ida yozilgan. Bu asarlarda matematika astronomiyaning bir qismi sifatida bayon etilgan. Bu asarlarning tili o&#39;sha davrdagi Hindiston fanining tili sanskritda yozilgan. V-XVI asrlarga taalluqli asosiy asarlar quyidagilar: 1. Muallifi noma&#39;lum IV-V asrlarda yozilgan «Surya siddixanta» («Quyosh ilmi»). Bu Quyosh haqidagi bilim emas, balki Quyosh tomonidan yuborilgan bilim ma&#39;nosida. Shunga o&#39;xshash ilmlardan yana to&#39;rttasi ma&#39;lum. Ulardan biri «Pulisi siddxanta» («Pulisi ilmi») ikkinchisi «Pancha siddxanta» («Besh bilim»)dir. 2. Poeziyada bitilgan astronomiya va matematikaga doir «Ariabxattiam» deb ataluvchi asar. U 499 yili 24 yoshli Ariabxatti tomonidan yozilgan. Unda arifmetika, geometriya va trigonometriyaga doir ma&#39;lumotlar bor. Algebradan axQbyqc ko&#39;rinishdagi noaniq tenglamalarni butun sonlarda yechish metodi berilgan.  sonining qiymati taxminan 3,1416. 3. «Braxmaning mukammallashtirilgan bilimi». U 628 yili yozilgan va 20 ta kitobdan iborat. Shulardan 12-kitob arifmetikaga-arifmetik qoidalar va yuzlarni hisoblashlarga bag&#39;ishlangan. 18-kitob algebra haqida bo&#39;lib, asosan birinchi va ikkinchi darajali aniq va noaniq tenglamalarni yechish usullari qaralgan. 4. «Arifmetikaning qisqa kursi». Muallifi Magoviri, taxminan 850 yili yozilgan. 5. VI-VIII asrlarda yozilgan, muallifi noma&#39;lum asar. U arifmetika va algebraga bag&#39;ishlangan. 6. XI asrga doir «Arifmetika kursi». 7. «Bilimlar toji». Muallifi Bxaskara II (1114 yili tug&#39;ilgan, vafotini 1178 yildan so&#39;ng deb taxmin qilinadi). Bu asar to&#39;rt qismdan iborat. Birinchi qism «Lilavati» («Go&#39;zal») deb ataladi, u arifmetika haqida. Ikkinchi qism-«Bijaganita»(Ildizlarni qisoblash haqida)-algebraga doir. «Bilimlar toji»ning qolgan uchinchi va to&#39;rtinchi qismlari astronomiyaning turli sohalarini o&#39;z ichiga oladi. Quyida biz o&#39;sha asarning yuqorida qayd etilgan ikki qismining mazmuniga to&#39;xtaymiz. «Lilavati» o&#39;n uchta paragrafdan iborat: 1-§. Metrlar jadvali. 2-§. Butun va kasr sonlar ustida hamda kvadrat va kub ildizlar ustida amallar. 3- § . Arifmetik amallarni yechish usullari. 4-§. Hovuz haqidagi masala. 5-§ Ba&#39;zi arifmetik qatorlarning yig&#39;indisi. 6-§. Planimetriyaga doir masalalar. 7-11-§§. Geometrik masalalar, bu masalalarning ko&#39;pchiligi hajmlarni hisoblashga doir. 12-§. Diofant tenglamalari. 13-§. Kombinatoriyaga doir masalalar. «Bijaganita» sakkizta paragrafdan iborat: 1-§.Musbat va manfiy sonlar ustida amallar qoidalari. 2-3-§§. ax-byqc tenglamani butun sonlarda yechish. 4-§. Ko&#39;p noma&#39;lumli tenglamalar sistemasini yechish. 5-§. Kvadrat tenglamalarni yechish. 6-§. Aniq va noaniq tenglamalar sistemalariga keladigan masalalar. 7-8- §§ . Ikkinchi darajali noaniq tenglamalar. Hindlarning geometrik bilimlari haqida tasavvur hosil qilish uchun ularning «Arqon qoidasi» nomli asaridan olingan ushbu masalalar bilan tanishaylik. 1-Masala . Tomonlari butun sonlardan iborat bo&#39;lgan to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchaklardan teng tomonli trapetsiya yasang. Masalaning shartidan to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchakning tomonlari Pifagorning uchlik sonlarini, ya&#39;ni a 2+ b 2 = c 2 tenglikni qanoatlantirishi lozim. Shunday trapetsiyalardan biri 42-rasmda tasvirlangan. 20 2 = 16 2 + 12 2 ; 25 2 = 15 2 + 20 2 16 20 25 26 15 42 -rasm 2-Masala . Tomoni 2a ga teng kvadrat yasalsin. Bu masalaning yechilishi quyidagicha: avval a radiusli aylana chiziladi, so&#39;ng uning EF diametri o&#39;tkaziladi, keyin esa bu diametrga perpendikular ikkinchi MN diametr chiziladi. Diametrlarning aylana bilan kesishgan nuqtalari-M, N, E va F larni markaz qilib (43-rasm), a radiusli to&#39;rtta aylana chiziladi. Bu aylanalarning kesishish nuqtalari-A, B, C va D talab etilgan kvadratning uchlari bo&#39;ladi. A E D N C F B M 43 - rasm 3-Masala. Berilgan ABCD kvadratning yuzi ikki hissaga orttirilsin. Bu masala Pifagor teoremasi yordamida yechiladi,chunki berilgan kvadrat yuzini ikki hissa orttirish uchun uning dioganaliga kvadrat yasash lozim (44-rasm), K C D F B P O E A 44-rasm ya&#39;ni 2S S AOBF ABCD  . Chiziqli va kvadrat tenglamalar Ariabxattiamning «Ariabxattiam» nomli asaridan olingan ikki yoritgichning tezligi va oralaridagi masofasi bo&#39;yicha ularning uchrashish vaqtini aniqlashga doir masala juda qiziqarli. Ariabxattiamning aytishicha, agar yoritgichlar bir-birlariga qarab yursa, ular orasidagi masofa tezliklar yig&#39;indisiga, bir tomonga qarab yursa, tezliklar ayirmasiga bo&#39;linadi. Bunda bo&#39;linma yoki kelajakdagi uchrashish vaqtini beradi. Agar masofa a , tezliklar v 1 va v 2 bo&#39;lsa, yoritgichlar bir tomonga harakatlangandagi vaqt t= a v1−v2 ko&#39;rinishida bo&#39;ladi. v 1  v 2 shart bajarilsa, uchrashuv oldin bo&#39;lganligini bildiradi. Ammo Ariabxatta chiziqli tenglamalarning manfiy ildizlarini qaragan yoki qaramaganligi haqida aniq bir fakt mavjud emas. Ariabxattaning shu asaridagi bitta masalada arifmetik progressiyaning n ta hadlarining yig&#39;indisi S, birinchi hadi a va hadlarining ayirmasi d ga ko&#39;ra uning hadlarining sonini topish talab qilinadi. U esa quyidagi to&#39;liq kvadrat tenglamaga keladi: an 2+(2a− d)n=2S Tenglamaning ritorik, ya&#39;ni so&#39;zlarda berilgan yechimi hozirgi bizning belgilashlarimizda radikallarda yechilgan musbat ildizga teng kuchli. Kvadrat tenglamalar haqidagi to&#39;liq ma&#39;lumot Braxmaguptaning asarida uchraydi. U kanonik ko&#39;rinishdagi ax 2+bx = c kvadrat tenglamalarni yechish qoidasini asoslab beradi. Bunda b va c lar musbat va manfiy sonlar bo&#39;lishi mumkin. Braxmagupta manfiy va musbat sonlarni qo&#39;shish va ayirish qoidasini ham beradi. U musbat sonni «boylik», manfiy sonni «qarz» deb ataydi. QO&#39;SHISH QOIDASI : «Boylik» + «boylik» = «boylik», «Qarz» + «qarz» = «qarz», «Boylik» + «qarz», agar «boylik»  «qarz» bo&#39;lsa «boylik», agar «boylik» = «qarz» bo&#39;lsa «nol», agar «boylik»  «qarz» bo&#39;lsa, «qarz». AYIRISH QOIDASI , bunda kichigi kattasidan ayriladi, «boylik»  «boylik», «qarz»  «qarz», agar kattasi kichigidan ayrilsa, ayirmaning ma&#39;nosi o&#39;zgaradi. Noldan ayrilgan «qarz» «boylik»ka aylanadi, noldan ayrilgan «boylik» «qarz»ga aylanadi. «Qarz»dan «boylik»ni yoki «boylik» dan «qarz»ni ayirish uchun ularning yig&#39;indisini tuzish lozim. Braxmagupta manfiy sonlarning «katta» yoki «kichik» ligi haqida gapirganida, u ularning absolut qiymatlarini nazarda tutadi. Manfiy sonlarni ko&#39;paytirish va bo&#39;lish birinchi marta Bxaskarada uchraydi. «Boylik»x«boylik»= «boylik», «Qarz»x«qarz» = «Boylik». «Boylik»x«qarz» = «qarz». Bo&#39;lish amalini bajarishda ham ko&#39;paytirish amalidagi qoidalar saqlanadi. Bundan tashqari, Bxaskarada musbat sondan kvadrat ildiz chiqarish qoidasi bor. U «musbat sondan kvadrat ildiz chiqarganda, bitta «boylik», bitta «qarz» chiqadi»,- deydi. Yana manfiy sondan kvadrat ildiz chiqarib bo&#39;lmasligini aytadi. Sabab qilib «qarz» kvadrat bo&#39;la olmaydi»-deydi. Bxaskara masalasi . Maymunlar to&#39;dasi o&#39;ynashmoqda; ularning sakkizdan birining kvadrati o&#39;rmonda, qolgan o&#39;n ikkitasi tepalikda qichqirishmoqda. Maymunlarning hammasi nechta ekanini ayt. Hozirgi belgilashlarda hamma maymunlar sonini x desak, o&#39;rmonda o&#39;ynayotganlarining soni ( x ¿ 8 ) 2 ga teng bo&#39;ladi. Masala shartidan: x x 2 64 12  yoki x 2 -64x + 768 = 0 kvadrat tenglama hosil bo&#39;ladi. Ammo, Bxaskara bu tenglamani (x-32) 2 = 256 ko&#39;rinishga keltiradi va 32  256 bo&#39;lganidan kvadrat ildizni musbat ham manfiy ham qilib olish mumkin deydi. Shunga ko&#39;ra biz Bxaskara kvadrat tenglamaning ikkita ildizi bo&#39;lishi, ulardan biri musbat va biri manfiy bo&#39;lishi mumkin ekanini bilgan, ammo kvadrat tenglamalarni yechishda manfiy ildizni hisobga olmagan deya olamiz. Hind matematiklari yuqori darajali tenglamalarni yechishda unchalik katta yutuqlarga ega bo&#39;lmagan. Bxaskara II da ildizlari oldindan tanlab olingan uchinchi va to&#39;rtinchi darajali tenglamalar uchraydi. Ularning butun ildizlari sodda algebraik almashtirishlar yordamida topiladi. Masalan, x 3 -6x 2 + 12x = 35 tenglamada, ifoda to&#39;liq kub bo&#39;lishi uchun chap tomonda -8 yetishmaydi: (x-2) 3= 27 Ma&#39;lumki, bu tenglamaning ratsional ildizi bitta, ya&#39;ni x-2 = 3; x = 5 x 4 -2x 2 -400x = 999 tenglamani yechish uchun Bxaskara uning har ikkala tomoniga 4x 2 + 400x + 1 ni qo&#39;shadi: (x 2 + 1) 2 = (2x + 100) 2 Bu tenglamani yechish esa kvadrat tenglamani yechishdan iborat. Hindlarda trigonometriya asoslari Hindlarga ellinistik mamlakatlarning trigonometriya sohasidagi yutuqlari ma&#39;lum edi, ammo ular trigonometriyaga muhim bir yangilik kiritishdi, ya&#39;ni ular vatarlarni sinuslarga almashtirishdi. Yuzaki qaraganda, bu o&#39;zgartirish unchalik katta ahamiyatga ega emasdek tuyuladi, chunki  yoyning vatari ikki hissa ortgan yoy sinusiga teng, ya&#39;ni sinusdan umumiy ko&#39;payuvchi 2 bilan farq qiladi. Ammo vatardan yarim vatarga o&#39;tish to&#39;g&#39;ri burchakli uchburchakning tomonlari va burchaklari bilan bog&#39;liq bo&#39;lgan turli trigonometrik funksiyalarni keltirib chiqarish imkoniyatini yaratdi. Demak, Hindistonda trigonometrik kattaliklar haqidagi trigonometriyaga asos solindi. «Ariabxattiam»da sinus, kosinus va sinus-verzus, ya&#39;ni radius bilan kosinus orasidagi farq uchraydi. Ariabxatti sinuslar chizig&#39;ini «ardxajiva» («ardxa»-yarim, «jiva»-vatar) deb ataydi. Keyinchalik sinus «jiva» deb ataladi. Arablar ana shu atamani «jayb» deb tarjima qilishadi. IX asrning birinchi yarmisida bu «jayb» atamasi Muso al-Xorazmiy va Hosib al-Xabashda (tax. 770-870) uchraydi. 1145 yili Robert Chesterskiy Xorazmiy asarlarini lotin tiliga tarjimasida sinus atamasini ishlatadi. Hindlarda trigonometriyaning quyidagi asosiy munosabatlari uchraydi: sin 2  + cos 2  = 1 (1) sin sin sin2 2 22 2         vers yoki sin cos   2 1 2   (2) sin (α±β)=sin αcos β±cos αsin β  Bunda shuni aytish lozimki, Hindlar trigonometrik kattaliklarni faqat birinchi chorakdagina o&#39;rganishgan. «Ariabxattiam»da sinuslar va sinus-verzuslar jadvali bor.

Похожие

O’rta asr va uyg’onish davrida Evropa matematikasi
Qadimgi Misr va Bobilda matematik bilimlar Misr matematikasi
Matematika o`qitish jarayonining tuzilishi va mohiyati
Matematikaning rivojlanish davrlari
O`rta ma`nоda yaqinlashish va sust yaqinlashish