Matematik tasavvurlarini shakllantirish nazariyasi va metodikasining nazariy asoslari (1-amaliy mashg‘ulot) - Алгебра - Рефераты

Matematik tasavvurlarini shakllantirish nazariyasi va metodikasining nazariy asoslari (1-amaliy mashg‘ulot)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.009765625 KB

Matematik tasavvurlarini shakllantirish nazariyasi va metodikasining nazariy asoslari (1-amaliy mashg‘ulot) Muxammad ibn Muso Xorazmiy Muxammad ibn Muso Xorazmiy 783 yilda Xorazmda, Xivada tug‘ilgan. А lgebra, algoritm so‘zlari matematik, astronom va geograf, «Hozirgi zamon algebrasining otasi «al — Xorazmiy nomi bilan bog‘liqdir. Uning «Al — jabr val-muqabala» risolasi keyinchalik Yevropada «algebra» deb ataladigan bo‘ldi. А yni shu asar tufayli Al-Xorazmiy nomidan XII asr boshlarida «algoritm» termini paydo bo‘ldi. Xorazmiyning matematikaga oid shoh asarlari Fapb va Sharq xalqlari tillariga tarjima qilinib, ko‘p asrlardan buyon qo‘llanma sifatida xizmat qiladi. Xorazmiyning «Hind hisobi va sonlari haqida», “Al-Jabr”, «Arifmetika», «Marmar soat haqida», «Yer sur’ati», “Tarix kitobi”, «Yahudiy eralari va bayramlari» haqida asarlari, ayniqsa ma’lum va mashhurdir. Uning «Ziji» nomli asari dastlabki astronomik asar sifatida Sharqdagina emas, Garbda hamshu fan rivoji uchun katta xizmat ko‘rs atgan. Muxammad ibn Muso Xorazmiyning ibratli hayoti, ijodi, yaratgan asarlari, qoldirgan merosi bebaho boylik bo‘lib, hozirgacha ham qimmati va ahamiyatini yuqotmagan.

Muxammad Tarag‘ay Ulug‘bek (1394 — 1449) Тaxminan 1425-1428 yillari u Samarqand yaqinidagi Obi Rahmat tepaligida o‘zining rasadxonasini qurdirdi. Rasadxonaning binosi 3 qavatli bo‘lib, uning asosiy quroli seketantning balandligi 50 metrcha edi. Ulug‘bekning ilm — fanga qiziqishida, birinchidan bobosi — Temur bilan o‘zga yurtlarga qilgan safarlari, bobosi saroyidagi shoirlar va olimlar bilan o‘tkaziladigan suhbatlar, otasi — Shohruxning noyob kitoblarini sevishi va yig‘ishi, yunon olimlari Platon, Aristotel, Gipparx, Menelaylarning, shuningdek, o‘z vatandoshlari — Xorazmiy, Beruniy Ibn Sinolarning asarlari bilan yaqindan tanish bo‘lish, o‘sha zamonda O‘rta Osiyoda matematika, astronomiya va boshqa fanlardan yetuk asarlar mavjudligi sabab bo‘lgan. Bu shart — sharoitlarning hammasi Ulug‘bek ilmiy yunalishining shakllanishiga, Samarqandda «Astronomiya maktabi» ning vujudga kelishga sabab bo‘ldi. Ulug‘bekning sinus va kosinuslar jadvallari bir minut oraliq bilan tuzilgan. Zijda Ulug‘bek bir gradusning sinusini hisoblash uchun alohida risola yozganligi qayd qilindi. Ammo uning bu asari hozircha topilmagan. Zijning amaliy astronomiyaga taalluqli qismida ekliptika ekvatorga og‘ishi, osmon yoritgichlarining koordinatlarini aniqlash, yerdagi ixtiyoriy punktning geografik uzunligi va kengligini aniqlash, yulduzlar va sayyoralar orasidagi masofalarni aniqlash kabi masalalar bor. Ulug‘bek oy va quyosh tutilishlarini ikki usulda: 1. O‘zi tuzgan jadvallar yordamida. 2. Bevosita hisoblab aniqlash mumkinligini aytadi va usullarga doir misollar keltiradi.

Ulug‘bekning yulduzlar ro‘yxati 1018 yulduzdan iborat bo‘lib, u yulduz turkumlari bo‘yicha joylashtirilgan. Ro‘yxatda har bir yulduzning turkumdagi nomeridan tashqari, uning yulduz turkumidagi o‘rnining qisqacha tavsifi, 1437 yildagi teng kunlik nuqtasiga nisbatan uzunligi va kengligi berilgan. Buyuk olimning «Risolaiy Ulug‘bek» nomli astronomik va «tarixi arba’ulus» nomli tarixiy asari ham o‘rganilmagan. Bu asarlar, umuman fan tarixida ham ma’lum va noyobdir. Ulug‘bek jasadi Samarqandda dafn etilgan. 1449 yili Ulug‘bekning fojeali o‘limidan so‘ng Samarqand olimlari asta sekin yaqin O‘rta sharq mamlakatlari bo‘ylab tarqalib ketdilar. Ular o‘zlari borgan yerlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va «Zij»ning nusxalarini ham yetkazdilar. Xususan Ali Ќ ushchi 1473 yil Istambulga borib, u yerda rasadxona qurdirdi. Shu tariqa Ulug‘bek «Zij»i Turkiyada tarqaldi va Turkiya orqali Ovrupa mamlakatlariga hametib bordi. Xozirgi kundagi ma’lumotlarga ko‘ra, “Zish”ning 120 ra yaqin forsiy nusxasi va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud. Jamshid G‘iyosiddin Al-Koshiy O‘rta Osiyolik atoqli matematik va astronom. To‘liq ismi Jamshid Ibn Ma’sud Ibn Maxmud G‘iyosidin al Koshiy. Taxminan 1430 yilda Samarqandda vafot etgan. Uni «Koshoniy” ham deb atashadi, chunki u Eronning Koshon shahrida tug‘ilgan. Koshoniyning tarjimai holi haqida deyarli ma’lumotlar yo‘q. Ba’zi matematika tarixchilarining yozishiga qaraganda u boshlang‘ich ma’lumotnio‘z ona shahri Koshiyda olgan. XV asrda Koshon ancha rivojlangan shahar bo‘lgan. Koshiyning ikkinchi kashfiyoti sonlardan p-darajali ildiz chiqarish amali edi. Koshiyning uchinchi asari — “Vatar va Sinus haqida risola” hozircha topilmagan. Lekin “Hisob kaliti” asarida eslatilishicha, Koshiyning bu asari ham matematikaning muhim muammolaridan bo‘lishi — berilgan yoy va vatarga ko‘ra

uning uchdan birining vatarini anglashga, hozirgi belgilashlarda esa sin30 bo‘yicha sin10 ni topishga bag‘ishlangan. Trigonometriyaning bu usuli matematikadagi juda ko‘p masalalar bilan bogliq. Birinchidan, u X3+g=rX ko‘rinishidagi kub tenglamaning ildizlariniintegratsion usulda hisoblash, ikkinchidan qadimgi klassik masala — burchak triseksiyasi bilan bog‘liq. Yuqorida eslatganimizdek Koshiy Ulug‘bekning Astronom maktabida olib borilgan matematik hisoblash ishlarida faol qatnashgan,o‘zi ham astronomiyaga oid bir nechta asarlar yozgan. Ammo uning asarlari bizgacha yetib kelmagan. Xulosa qilib aytganimizda Al Xorazmiy, Ulug‘bek, Forobiy bopqa bir qancha allomalarimiz qatorida Koshiy ham o‘zining bir qator matematikaga oid asarlarini yozdi. G‘iyosiddin Koshiy nafaqat matematikaga oid, balki astronomiyaga oid ham asarlar yaratdi. U hamma fanlarga qiziqadi va mukammal o‘zlashtiradi. G‘iyosiddin Koshiyning asarlari hozirgi kunda ham qo‘llanilmoqda. Ayniqsa uning matematik asarlari matematik olimlar uchun juda foydali bo‘lmokda. Son-sanoqqa o‘rgatishda o‘n ichida sanash, bir va ko‘p tushunchasidan boshlab raqamlar bilan tanishtirishning soat bilan tanishmasalalar yechish, kasrlar bilan tanishtirishni kattalik va shakllar bilan tanishtirish ko‘zda tutadi. Tixeyeva sanamasdan sonlarni bir ko‘rishda ilib olish metodini tavsiya etadi, ya’ni monografik metod asosida. 1915 yilda Tixeyeva “Bog‘chada son-canoq” kitobini yozadi. Uning qarashlari bir-biriga ziddir. Nazariyada bolalarning taraqqiyotiga aralashmaslik kerak desa, amalda esa tarbiyachining o‘yin va mashqlarida rahbarlik rollarini qo‘llab-quvvatlaydi. Son haqidagi tushuncha tug‘ma deb, bolalarni maxsus mashg‘ulotlarda sanashga o‘rgatishga yo‘lqo‘ymaslik kerak, deydi. Shuning uchun son-sanoq metodikasini ishlab chiqmaydi, balki sonsanoqqa o‘rgatish programmasini belgilab chiqadi. Tixeyeva didaktik va hayotiy materiallarning rolini ko‘rsatdi, uni o‘rgatishda ketma-ketlik, sistemalilik, takroriylik prinsipiga amal qilishni ko‘rsatdi. Tixeyevaning kamchiligi u

o‘rgatishda asosiy metod faqat didaktik o‘yin metodi deb hisoblaydi. Lekin YE.I. Tixeyevaning didaktik o‘yinlari va didaktik materiallaridan foydalanish mumkin. F. N. Blixer Didaktik o‘yin esa asosiy metodlardan faqat bittasidir. Lekin u birdan bir metod bo‘la olmaydi. U boshqa metodlar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Shunday qilib, F.N. Blixer 30-40 yillar ichida bog‘cha ishiga katta hissa qo‘shdi. Lekin hayot bir joyda turmaydi, oxirgi 50-60 yillar davomidagi ilmiy ishlarning natijalari bolalar bog‘chasida elementar matematika tasavvurlarini ishini ilmiy asosda olib borish imkonini berdi. Hozirgi vaqtda Blixerning didaktik o‘yinlaridan qisman foydalanish mumkin. A. Leushina А .Leushina o‘zining butun hayotiy faoliyati davomida maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga sanoqni o‘rgatish masalalari bo‘yicha ish olib bordi, Leushinaning pedagogik ishlari: Bolalarni bog‘chada sanashga o‘rgatishga tayyorlash temasi 19591961 yillardan boshlab bosilib chiqdi. «Bolalar bog‘chasida sanoq mashg‘uloti» 1963 yilda bosilib chikdi. Juda ko‘p maqolalari «Doshkolnoye vospitaniye» jurnalida bosilib chiqardi. A.Leushina o‘zining ishlari asosida ilmiy tekshirish eksperemental ishlari shu temadagi psixologlarning tekshirishi, bolalarni yaxshi tarbiyalash ilmiy tekshirishlar, bolalarni maktabga tayyorlashda yordam beradi. A. Leushina ishlarining asosiy tanqidi bularni o‘zining metodida isbotlaydi. Bundan 30-40 yil oldin psixolog va pedagoglarimiz elementar matematikaning vaqt, tevarak-atrof, shakl bo‘limlari ustida ishlash imkoniyatiga

ega bo‘ldilar. Bu albatta juda ham kech edi. 1969-70 yillardagi programmaga birinchi bo‘lib matematik tasavvurlarning boshqa bo‘limlari ya’ni vaqt, tevarak atrof, kattalik, shakl bo‘limlari kiritildi. A.Leushina sanoq bo‘limi bo‘yicha ikkinchi kichik gruppadan boshlab haftada 1 marta maktabga tayyorlov gruppada, haftasiga 2 marta maxsus mashg‘ulotlar o‘tkazishni taklif qildi. Uning taklifiga binoan bunday mashg‘ulotlar 1970 yildan boshlab o‘tila boshladi. Uning xizmatlari evaziga pedagogika institutlari va pedagogika bilim yurtlarida matematika kurslari uzaytirilgan. U oxirgi 20-30 yillar davomida bolalarni sanoqqa o‘rgatish masalasi bo‘yicha ish olib borgani uchun matematik tasavvurlarining boshqa masalalari bo‘yicha ish olib borolmaydi. Lekin shunga qaramay 1968 yilda bolalar bog‘chasi tarbiya programmasining sanoq bo‘limi u tomonidan ishlab chiqildi. 50-90 yillarda O‘zbekistondagi bolalar bog‘chalari elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi asoslari rivojlanishi bo‘yicha ko‘pgina pedagoglar ish olib bordilar. Jumladan: Bikbayeva H.U. 1973 yildan boshlab, Rossiyalik pedagoglar, Leushina A.M., Stolyar A.A., Metlina L. S larning ishlar ko‘rib chiqib, ularning hammasi bizning O‘zbekiston bolalar bog‘chalariga tug‘ri kelmasligini isbotlaydi yangi dastur yaratdi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.Bolajon” tayanch dasturi. T.: 2016 Maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan davlat talablari. T.: 2017 Xasanboyeva.O.U. “Maktabgacha ta’lim pedagogikasi” T. «Ilm ziyo» 2006 y SH.A.Sodiqova “Maktabgacha pedagogika”.“Tafakkur sarchashmalari”. T:. 2013 5.N.M.Kayumova “Maktabgacha pedagogika”. TDPU nashriyoti T:. 2013

Похожие

Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va metodikasining nazariy asoslari

Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarini shakllantirish metodikasi (amaliy mashg‘ulot)

Bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish nazariyasi va metodikasi

Bolalarda fazoviy va vaqt tasavvurlarni shakllantirish (amaliy mashg‘ulot)

Bolalarda vaqt tasavvurlarini shakllantirish