Математик статистиканинг предмети ва асосий масалалари. Танланма - Алгебра - Рефераты

Математик статистиканинг предмети ва асосий масалалари. Танланма

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Математик статистиканинг предмети ва асосий масалалари. Танланма Режа: 1. Математик статистиканинг вазифалари (масалалари) . 2. Бош ва танланма тўпламлар. 3. Танланмаларнинг типлари, танлаш усуллари.

Математик статистикани қўллашдан асосий мақсад оммавий ҳодисалар ва жараёнлар ҳақида уларни кузатиш ёки эксперимент-лар натижасида олинган маълумотлар асосида хулосалар ҳосил қи-лишдан иборат. Бу статистик хулосалар алоҳида тажрибаларга тегиш-ли бўлмасдан, балки тадқиқ қилинаётган ҳодисани келтириб чиқа-рувчи шарт-шароитларнинг доимий эканлиги фаразидаги шу ҳоди-санинг умумий тавсифлари (эҳтимолликлари, тақсимот қонунлари ва уларнинг параметрлари, математик кутилмалари ва ҳ.к.) ҳақида-ги даъволардан иборат. Оммавий тасодифий ҳодисалар бўйсунадиган қонуниятлар-ни аниқлаш статистик маълумотларни — кузатиш натижаларини эҳтимоллар назарияси услублари билан ўрганишга асосланади. Математик статистиканинг биринчи вазифаси (масаласи) — кузатишлар ёки махсус ўтказилган экспериментлар натижасида олинган статистик маълумотларни тўплаш ва гуруҳлаш усуллари-ни кўрсатиш. Математик статистиканинг иккинчи вазифаси (масаласи): а) ҳодисанинг номаълум эҳтимоллигини баҳолаш; номаълум тақсимот функциясини баҳолаш; кўриниши маълум бўлган тақси-мотнинг параметрларини баҳолаш; тасодифий миқдорнинг бошқа битта ёки бир нечта тасодифий миқдорларга боғлиқлигини баҳо-лаш ва ҳ.к.; б) номаълум тақсимотнинг кўриниши ҳақидаги ёки кўрини-ши маълум бўлган тақсимот параметрларининг катталиги ҳақида-ги статистик гипотезаларни текшириш каби тадқиқот мақсадла-рига боғлиқ равишда статистик маълумотларни таҳлил қилиш усулларини ишлаб чиқишдан иборат. Демак, математик статистиканинг предмети илмий ва амалий хулосалар ҳосил қилиш мақсадида статистик маълумот-ларни тўплаш ва қайта ишлаш усулларини яратишдан иборат . Математик статистика эҳтимоллар назариясига таянади ва унинг мақсади — бош тўплам тавсифларини танланма маълумот-лари асосида баҳолаш.

Агар бир жинсли объектлар тўпламини бу объектларни тав-сифловчи бирор белгига нисбатан ўрганиш талаб этилса, у ҳолда ялпи текшириш ўтказиш, яъни тўпламнинг ҳар бир объектини уш-бу белгига нисбатан текшириш табиий бўлади. Бироқ, амалда, ял-пи текширишни ўтказиш у ёки бу сабабларга кўра кўпинча мум-кин бўлмайди. Бундай ҳолларда бутун тўпламдан чекли сондаги объектлар тасодифий равишда танланади ва улар ўрганилади. Танланма тўплам , ёки оддий қилиб, танланма деб тасоди-фий равишда танлаб олинган объектлар тўпламига айтилади. Бош тўплам деб танланма ажратиладиган объектлар тўпламига айти-лади. Масалан, агар Солиқ академиясининг барча талабалари бош тўплам бўлса, у ҳолда бирор гуруҳ талабалари танланма тўплам бўлади. Тўплам (танланма ёки бош тўплам)нинг ҳажми деб бу тўп-ламдаги объектлар сонига айтилади. Масалан, агар 1000 та детал-дан текширув учун 100 та деталь танлаб олинган бўлса, у ҳолда бош тўплам ҳажми 1000 N , танланма ҳажми эса 100n бўлади. Танланмани тузишда икки хил йўл тутиш мумкин: объект танланиб, унинг устида кузатиш ўтказилганидан сўнг, у бош тўп-ламга қайтарилиш ёки қайтарилмаслиги мумкин. Шунга боғлиқ ра-вишда танламалар такрор ва нотакрор танламаларга ажратилади. Такрор танланма деб шундай танланмага айтиладики, бунда танлаб олинган объект (кейингисини олишдан олдин) бош тўплам-га қайтарилади. Нотакрор танланма деб танлаб олинган объект яна бош тўпламга қайтарилмайдиган танланмага айтилади. Танланмадаги маълумотлар бўйича бош тўпламнинг бизни қизиқтираётган белгиси ҳақида етарлича ишонч билан фикр юри-тиш учун танланманинг объектлари уни тўғри тавсифлаши зарур. Бошқача айтганда, танланма бош тўпламнинг мутаносибликлари-ни тўғри тавсифлаши керак, яъни танланма репрезентатив ( тў-лақонли тавсифловчи ) бўлиши лозим. Агар бош тўплам барча объектларининг танланмага тушиш

эҳтимолликлари бир хил деган фаразда танланманинг ҳар бир объ-екти бош тўпламдан тасодифий равишда танланган бўлса, у ҳолда катта сонлар қонунига асосан танланма репрезентатив бўлади деб таъкидлаш мумкин. Агар бош тўпламнинг ҳажми етарлича катта бўлиб, танлан-ма эса бу тўпламнинг унча катта бўлмаган қисмини ташкил қил-са, у ҳолда такрор ва нотакрор танланмалар орасидаги фарқ йўқо-либ боради; чексиз бош тўплам қаралиб, танланма чекли ҳажмга эга бўлган лимит ҳолда бу фарқ йўқолади. Амалиётда танлашнинг турли усуллари қўлланилади. Бош тўпламни қисмларга ажратишни талаб қилмайдиган танлаш мав-жуд, масалан, оддий қайтарилмайдиган тасодифий танлаш ва од-дий қайтариладиган тасодифий танлаш, шунингдек, бош тўплам қисмларга ажратилгандан кейин амалга ошириладиган танлаш (ти-пик танлаш, механик танлаш, серияли танлаш ) ҳам қўлланилади. Бутун бош тўпламдан объектлар битталаб олинадиган тан-лаш оддий тасодифий танлаш деб аталади. Агар танланган объ-ектлар кейинги танловда қатнашиши учун бош тўпламга қайта-рилса, бундай танлаш оддий қайтариладиган тасодифий танлаш, акс ҳолда эса оддий қайтарилмайдиган тасодифий танлаш бўла-ди. Масалан, агар бирор ҳудуд бўйича ўртача ойлик иш ҳақини аниқлаш талаб этилган бўлса, оддий қайтарилмайдиган тасоди- фий танлаш қўлланилади, чунки айни бир одамнинг иш ҳақи фа-қат бир марта ҳисобга олинади. Агар бирор тумандаги турли ко-миссияларнинг жинси, ёши, ижтимоий ҳолати, маълумоти бўйича таркибини аниқлаш талаб этилган бўлса, танлаш оддий қайтари-ладиган тасодифий танлаш бўлади, чунки айни бир одам ҳар хил комиссияларда иштирок этиши мумкин, бинобарин, танланмага бир неча марта тушиши мумкин. Объектлар бутун бош тўпламдан эмас, балки унинг ҳар бир типга тегишли қисмларидан олинса, бундай танлаш типик тан-лаш деб аталади. Масалан, агар деталлар бир нечта станокда та-йёрланаётган бўлса, у ҳолда танлаш ҳамма станокларда тайёрлан-ган барча деталлар тўпламидан эмас, балки ҳар бир станок маҳсу-лотидан алоҳида амалга оширилади. Типик

танлашдан текшири-лаётган белги бош тўпламнинг турли типларга тегишли қисмла-рида сезиларли даражада ўзгариб турганда фойдаланилади. Бош тўплам танланмага нечта объект кириши лозим бўлса, катталиги тахминан бир хил бўлган шунча группага механик ра-вишда ажратилиб, ҳар бир группадан эса айни битта номерли объект танланса, бундай танлаш механик танлаш деб аталади. Ма-салан, агар станокда тайёрланган деталларнинг 20% ини танлаб олиш лозим бўлса, у ҳолда ҳар бешинчи деталь танланади; агар деталларнинг 5% ини танлаб олиш талаб этилган бўлса, у ҳолда ҳар йигирманчи деталь танланади ва ҳ.к. Механик танлаш баъзан танланманинг репрезентативлигини таъминламаслиги мумкин. Серияли танлаш деб шундай танлашга айтиладики, бунда объектлар бош тўпламдан битталаб эмас, балки «серия»лаб оли-нади ва улар ялписига текширилади. Масалан, агар маҳсулотлар катта гуруҳдаги автомат дастгоҳлар ёрдамида тайёрланаётган бўл-са, у ҳолда фақат бир нечта дастгоҳнинг маҳсулоти ялписига тек-ширилади. Серияли танлашдан текширилаётган белги турли сери-яларда унча ўзгармаган ҳолда фойдаланилади. Амалиётда кўпинча комбинацияли (аралаш) танлаш қўлла-нилади, бунда юқорида кўрсатилиб ўтилган усуллардан бирга-ликда фойдаланилади.

Адабиётлар рўйхати1. Адиров Т.Ҳ, Мамуров Э.Н. Эҳтимоллар назарияси ва матема-тик статистикадан маърузалар матни. Т.: ТМИ, 2001 й. 2. Г.М.Булдык. Теория вероятностей и математическая статисти-ка. М.: Наука, 1989 г. 3. Венецкий И.Г., Венецкая В.И. Основные математико-статис-тические понятия и формулы в экономическом анализе. М.: «Высшая школа», 1987 г. 4. Гмурман В.Е. Теория вероятностей и математическая статис-тика. Издание шестое. М.: «Высшая школа», 1998 г. 5. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика. Русча тўлдирилган 4-нашридан тарж. Инж.-экон. институтла-ри студентлари учун ўқув қўлланма. Т.: Ўқитувчи, 1977 й. 6. В.Е.Гмурман. Руководство к решению задач по теории вероят-ностей и математической статистике: учеб. пособие для вту-зов. 3-е изд., перераб. и доп. М.: «Высшая школа», 1979 г. 7. Гмурман В.Е. Эҳтимоллар назарияси ва математик статистика-дан масалалар ечишга доир қўлланма. Русча тўлдирилган 2-нашридан таржима. Т.: Ўқитувчи, 1980 й. 8. Замков О.О., Толстопятенко А.В., Черемных Ю.Н. Математи-ческие методы в экономике. М.: Изд. ДИС, 1998 г. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Математик статистика предмети, асосий масалалари ва тушунчалари

Математик статистика (варицион статистика) нинг масалалари (предмети) ва методлари

Математик дастурлаш фанининг асосий масаласи ва математик модели

Танланма усул

Тажрибавий маълумотларни қайта ишлаш. Тақсимот қонунлари. Гистограмма